PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ

3 PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ 3.1. WSTĘP W państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy zabezpieczenia społecznego, które wyrosły z różnych tradycji i uwarunkowań 1. Dziedzina zabezpieczenia społecznego pozostaje obecnie w kompetencji państw członkowskich. Harmonizację rozwiązań w zakresie zabezpieczenia społecznego w krajach Unii Europejskiej, nad którą przez pewien czas dyskutowano, uznawano za niewykonalną ze względu na duże zróżnicowanie rozwiązań. W związku z nowymi wyzwaniami, o których wspomniano w strategii lizbońskiej, zmianami demograficznymi w Europie, a także procesem integracji gospodarczej w ramach jednolitego rynku wewnętrznego UE, zabezpieczenie społeczne stało się jednym z ważniejszych tematów dyskusji nad przyszłością i spójnością krajów Unii Europejskiej. Komisja Europejska od 2000 r. zaczęła wykazywać w swoich raportach nt. stanu gospodarki europejskiej, że systemy zabezpieczenia społecznego i związane z nimi wydatki finansów publicznych mogą mieć zasadniczy wpływ na wypełnianie postanowień unijnego Paktu stabilności i wzrostu (obowiązkowego dla krajów strefy euro), a ponieważ coraz więcej państw miało trudności z przestrzeganiem zapisów Paktu, Komisja chciała sprowokować państwa członkowskie do dyskusji o przyczynach takiego stanu rzeczy 2. Wydatki na emerytury i renty z zabezpieczenia społecznego stanowiły w 1999 r. 12,7% PKB w UE pochłaniały one 47,9% wszystkich wydatków so- 1 T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne, Oficyna Wydawnicza Branta, Warszawa 2006, s. 179. 2 K. Niklewicz, Systemy emerytalne krajów UE są nieefektywne ostrzega Komisja Europejska, Gazeta Wyborcza, 01.03.03.

63 cjalnych (EUROSTAT, 2002). Właśnie tak duże wydatki publiczne na emerytury stały się jedną z przesłanek tzw. otwartej koordynacji w tej dziedzinie 3. Otwarta metoda koordynacji polega na określaniu wspólnych celów dla Unii Europejskiej, np. w postaci wskaźników statystycznych i ekonomicznych, w czym pomagają jakościowe i ilościowe wyznaczniki dla państw uczestniczących; punktów odniesienia, które następnie służą do porównywania własnych osiągnięć z przykładami najlepszych rozwiązań wypracowanymi przez inne państwa członkowskie 4. Dnia 25 października 2007 r. prezydencja francuska przekazała Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu propozycję nowego programu działania w dziedzinie społecznej. Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie, przyjęła swoją opinię 10 czerwca 2008 r. Komitet wyraził w niej zadowolenie z wyników zastosowania metody otwartej koordynacji i jednocześnie, w oparciu o Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity, zaproponował wsparcie tej metody nową, opartą na wspólnych zasadach w postaci zaleceń pozostawionych dobrej woli 5. Działania te mają na celu utworzenie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego (flexicurity), który w założeniu ma pogodzić interesy zarówno pracodawców, jak i pracowników przez zapewnienie pracownikom bezpiecznego rozwoju na rynku pracy, przy jednoczesnym utrzymaniu i zwiększaniu konkurencyjności przedsiębiorstw oraz ochronie europejskiego modelu socjalnego 6. W niniejszym rozdziale w skrócie zostanie przedstawiona problematyka zabezpieczeń społecznych w Unii Europejskiej, złożoność systemów i wprowadzonych rozwiązań. 3 M. Żukowski, Otwarta koordynacja zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej Nowy etap Europejskiej Polityki Społecznej? Polityka Społeczna 2002, nr 11 12. 4 Presidency Conclusions Lisbon European Council 23 and 24 March 2000, art. 37, http://ue.eu.int. 5 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie nowego programu działania UE w dziedzinie społecznej (2009/C 27/22), http://ue.eu.int. 6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity, COM (2007) 359, wersja ostateczna.

64 3.2. POJĘCIE ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 3.2.1. Definicja według Międzynarodowej Organizacji Pracy Mimo że termin zabezpieczenie społeczne jest obecnie powszechnie używany, nie istnieje jedna, przez wszystkich akceptowana definicja tego pojęcia. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy zabezpieczenie społeczne jest to: ochrona, którą społeczeństwo zapewnia swoim członkom, przez szereg środków publicznych chroniących przed zagrożeniami gospodarczymi i społecznymi, wynikającymi ze wstrzymania albo znacznego obniżenia poziomu zarobków z powodu choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy, bezrobocia, inwalidztwa, starości i śmierci; zapewnienie opieki lekarskiej i zasiłku rodzinom z dziećmi 7. Konwencje MOP na temat zabezpieczenia społecznego stanowią normy dla konstruowania świadczeń oraz administrowania nimi i ich finansowania. Konwencja MOP Nr 102, o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego, przedstawia ujednolicone wytyczne, pomocne w opracowaniu wszystkich rodzajów zabezpieczenia społecznego. Daje ona rządom znaczną elastyczność w tworzeniu programów zabezpieczenia społecznego, by wyjść naprzeciw potrzebom i preferencjom danego kraju. Jej kluczowe postanowienia wymagają jednak, aby 8 : wszelkie świadczenia pieniężne były wypłacane okresowo przez czas trwania tej ewentualności, której dotyczą, świadczenie zastępowało wcześniejsze dochody do pewnej określonej wysokości, koszty świadczeń i zarządzania były ponoszone wspólnie w formie składek ubezpieczeniowych lub podatków, składki ubezpieczeniowe opłacane przez pracowników nie przekraczały 50% całkowitego kosztu systemu, państwo przejęło przynajmniej ogólną odpowiedzialność za należyte zaopatrywanie w świadczenia i właściwe zarządzanie systemem, przedstawiciele osób chronionych zarządzali systemem lub przynajmniej uczestniczyli w nim w charakterze doradców. Wymieniona konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego z 1952 r. określiła również zakres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego, a mianowicie 9 : 7 MOP 1984, Introduction to Social Security, s. 3, http://ue.eu.int. 8 MOP i ISSA, Social Security: Introductory Module [w:] Pensions training materials. Unit 3, s. 20. 9 W. Musialski, Ubezpieczenia społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 17.

65 1) opiekę leczniczą, 2) zasiłki w razie choroby, 3) zasiłki w razie braku pracy, 4) świadczenia na starość, 5) świadczenia w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, 6) świadczenie w razie macierzyństwa, 7) zasiłki rodzinne, 8) świadczenie w razie inwalidztwa, 9) świadczenie w razie śmierci żywiciela rodziny. W realizacji zabezpieczenia społecznego stosuje się trzy techniki (zasady) administracyjno-finansowe. Różnią się one między sobą metodami finansowania oraz prawami i obowiązkami podmiotów uprawnionych, a także zobowiązanych do świadczeń 10 : 1) ubezpieczenie społeczne system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym (na wniosek osoby ubezpieczonej), pokrywający straty spowodowane zdarzeniami losowymi. Zadania te są realizowane przez zobowiązane do tego instytucje ze środków finansowych pochodzących z rozłożenia ciężaru tych świadczeń w całości lub w części na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Zalicza się tu: ubezpieczenie chorobowe, rentowe, wypadkowe; 2) zaopatrzenie społeczne również ma charakter roszczeniowy. Świadczenia są finansowane z funduszy publicznych (podatków). Ustawowo określona jest ich wysokość i warunki udzielania. Mogą przysługiwać obywatelom danego kraju należącym do określonej grupy zawodowej lub społecznej (np. zaopatrzenie służb mundurowych); 3) pomoc społeczna świadczenia są przyznawane indywidualnie z funduszy publicznych osobom wnioskującym o nie. Przyznanie świadczeń jest poprzedzone zbadaniem warunków życia tych osób, a warunki nabycia prawa do tych świadczeń są określone w obowiązującym prawie. 3.2.2. Regulacje Rady Europy Obok Międzynarodowej Organizacji Pracy standardy zabezpieczenia społecznego wyznacza Rada Europy, która powstała w ramach procesu zapoczątkowanego w Europie po II wojnie światowej na tzw. Kongresie europejskim (Congress of Europe), zorganizowanym przez Międzynarodowy Komitet Ruchów na rzecz Integracji Europejskiej (International Committe of Movements for European Unity). Dnia 5 maja 1949 r. w Londynie został podpisany statut Rady Europy, międzynarodowej organizacji powołanej do wprowadzenia w życie idei 10 Ibidem, s. 18 19.

66 Unii Europejskiej (European Union), w skład której mogą wchodzić wyłącznie te państwa położone na kontynencie europejskim, które zadeklarują wolę przestrzegania zasad Karty praw człowieka, porządku prawnego sformułowanego w Karcie oraz których władze zobowiążą się do zagwarantowania wszystkim osobom pozostającym pod ich jurysdykcją podstawowych praw człowieka i wolności. Fundamentalnym traktatem międzynarodowym, który traktuje prawa społeczne regulowane przepisami prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jako prawa człowieka, jest Karta praw społecznych Rady Europy 11. Karta praw społecznych stanowi zbiór traktatów i dokumentów międzynarodowych uchwalonych w latach 1961 1996: Europejskiej karty społecznej z 18.10.1961 r., Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 05.05.1988 r., Protokołu zmieniającego Europejską kartę społeczną z 21.10.1991 r., Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 09.11.1995 r. przewidującego system skarg zbiorowych, Zrewidowanej europejskiej karty społecznej z 03.05.1996 r. Najistotniejsze przepisy Karty dotyczące problematyki poruszonej w niniejszej pracy zawierają art. 12 17. W karcie nie ma definicji zabezpieczenia społecznego. Komitet Rady Europy nie nawiązał również do podejmowanych przez państwa członkowskie prób rozróżniania systemów ubezpieczeń społecznych od systemów zabezpieczenia społecznego na podstawie technik finansowania świadczeń. Artykuł 12 zatytułowany Prawo do zabezpieczenia społecznego, Karta praw społecznych ma szczególne znaczenie, określa bowiem powszechne standardy szeroko rozumianych ubezpieczeń społecznych 12 : obowiązek ustanowienia systemu ubezpieczeń społecznych (art. 12 1 Karty), obowiązek utrzymania systemu ubezpieczeń społecznych na odpowiednim poziomie (art. 12 2 Karty), obowiązek podejmowania działań na rzecz systematycznej poprawy systemu ubezpieczeń społecznych (art. 12 3 Karty), obowiązek jednakowego traktowania ubezpieczonych (art. 12 4 Karty). 3.2.3. Regulacje w Unii Europejskiej Pojęcie zabezpieczenia społecznego nie jest definiowane w aktach europejskich, jest jednak wskazywane jako cel do realizacji przez państwo 13. Unia Eu- 11 A.M. Świątkowski, Karta Praw Społecznych Rady Europy, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 1 2. 12 Ibidem, s. 380 392. 13 Y. Jones, Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, Polityka Społeczna 2005, nr 3.

67 ropejska w zakresie zabezpieczenia społecznego nie ustanowiła jednolitych rozwiązań prawnych, m.in. ze względu na znaczne zróżnicowanie rozwiązań w ustawodawstwach krajowych i brak zgody co do działań państw członkowskich 14. Zabezpieczenie społeczne mieści się w szeroko pojętej polityce społecznej Unii Europejskiej. Postanowienia trzech pierwszych traktatów europejskich (Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej oraz Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej) miały głównie na celu gospodarcze zespolenie państw członkowskich. Podstawowym celem działania państw sygnatariuszy była integracja ekonomiczna. Jednakże już wtedy postanowienia traktatowe wprowadziły m.in. zasadę swobodnego przepływu pracowników i równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz podkreślały potrzebę dążenia do poprawy warunków życia i pracy pracowników. Stanowiło to podstawę, na której Wspólnoty zaczęły budować swoją politykę społeczną 15. Podejście do ujmowania spraw socjalnych jako posiłkowych wobec celów ekonomicznych ulegało stopniowej ewolucji od połowy lat 70. Znalazło to ostateczny wyraz w uchwaleniu w 1989 r. w Strasburgu Wspólnotowej karty podstawowych praw socjalnych pracowników, zwanej też Kartą wspólnotową. Jednak z powodu braku jednomyślności dokument ten właściwie do dziś pozostaje jedynie uroczystą deklaracją. Wskazuje on jednak kierunki działania w polityce socjalnej 16. Przełomowym dokumentem w prawodawstwie Unii Europejskiej, w którym znalazły się kwestie zabezpieczenia społecznego, jest Karta praw podstawowych. Prace nad projektem tego aktu rozpoczęły się w 1999 r., w czasie posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii. Dokument ten, jak wynikało z deklaracji Rady, miał zebrać wspólną część podstawowych praw obywatelskich, które w tej czy innej formie są wpisane do konstytucji i innych aktów prawnych państw członkowskich UE, aby stworzyć spójny zestaw norm dla tworzenia przyszłego prawa UE 17. Po uzyskaniu poparcia Parlamentu Europejskiego powołano specjalny 60-osobowy konwent składający się z przedstawicieli szefów państw i rządów UE, deputowanych do parlamentów krajowych, deputowanych do Parlamentu Europejskiego oraz członków Komisji Europejskiej, którego zadaniem było opracowanie ostatecznego projektu Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Charter of Fundamental Rights of the European Union). Tekst Karty został przyjęty na szczycie 14 G. Uściska, Świadczenia z zabezpieczenia społecznego w regulacjach międzynarodowych i polskich, IPiSS, Warszawa 2005, s. 85. 15 K. Tokarska-Biernacik, Wspólnotowa Polityka Społeczna, Polityka Społeczna 2002, nr 11 12. 16 K. Smoter, W. Romański, Unijne prawo pracy, czyli co czeka w UE pracodawców i pracowników, http://www.rcie.lodz.pl/- Biblioteka przedsiebiorcy. 17 http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/?link=5.

68 Unii w Nicei, w dniu 7 grudnia 2000 r., i tego samego dnia nastąpiło jego podpisanie przez szefów rządów wszystkich państw UE 18. Przez kolejne lata nierozstrzygnięta pozostawała kwestia charakteru prawnego oraz mocy obowiązującej tego aktu. Nie było jednoznaczne, czy Kartę należy traktować jako kolejny akt tzw. prawa pierwotnego UE, obok traktatów założycielskich Unii bądź traktatów akcesyjnych, czy też miałaby ona status deklaracji politycznej. W pierwszym przypadku Karta miałaby charakter umowy międzynarodowej i jako taka prawną moc wiążącą dla jej stron państw członkowskich UE. Musiałaby zatem być przez nie stosowana i wzajemnie egzekwowana na zasadzie obowiązku prawnego. W drugim przypadku Karta, jako deklaracja o charakterze moralno-politycznym, nie miałaby mocy prawnie wiążącej dla jej stron, a realizacja jej postanowień byłaby uzależniona od woli i decyzji politycznych poszczególnych państw. Chociaż problem mocy wiążącej Karty nie został ostatecznie rozstrzygnięty, traktowano ten dokument raczej jako prawnie niewiążący. Aby te wątpliwości ostatecznie rozwiać, Konwent Europejski opracowujący tekst Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy umieścił tekst Karty praw podstawowych jako II część tego traktatu, co wskazywało wyraźnie na wysoką rangę, jaką zamierzano nadać postanowieniom Karty. Miała ona stać się integralną częścią aktu gruntownie reformującego całą Unię Europejską, a prawa człowieka, wartości i zasady demokracji oraz poszanowanie praw obywateli, w tym ich praw socjalnych, miały stać się prawnie wiążącym, a nie tylko politycznym fundamentem Unii 19. Jak wiadomo, traktat konstytucyjny nie wszedł w życie z uwagi na fiasko procesu jego ratyfikacji. Opracowując projekt nowej reformy struktur unijnych, nazwany traktatem reformującym, podjęto ponownie próbę nadania Karcie statusu jednoznacznie wiążącego aktu prawnego. Kwestię tę reguluje traktat reformujący, podpisany w Lizbonie 13 grudnia 2007. Artykuł 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej stanowi: 1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień. Karta obowiązuje od 1 grudnia 2009 r. Podpisali ją przedstawiciele wszystkich krajów UE. Wielka Brytania, Polska i w końcowym etapie ratyfikacji Cze- 18 http://www.rcie.lodz.pl/. 19 A. Kosicki, A. Szejna, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej i jej znaczenie dla Polski i Europy, http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/.

69 chy uczyniły to z zastrzeżeniem, nazywanym potocznie tzw. protokołem brytyjskim, powodującym ograniczenie stosowania tego aktu (tzw. opcja opt-out) 20. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej składa się z 54 artykułów ujętych w 7 rozdziałach poprzedzonych częścią wstępną (preambułą). Najważniejszy pod względem zabezpieczeń społecznych jest rozdział IV Solidarność, obejmujący art. 27 38, spośród których bezpośrednie zapisy o zabezpieczeniu społecznym znajdują się w art. 34. Artykuł 34. Zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna 1. Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz do usług społecznych, zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak: macierzyństwo, choroba, wypadki przy pracy, zależność lub podeszły wiek oraz w przypadku utraty zatrudnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych. 2. Każdy mający miejsce zamieszkania i przemieszczający się legalnie w obrębie Unii Europejskiej ma prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego i przywilejów socjalnych zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi. 3. W celu zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa, Unia uznaje i szanuje prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej dla zapewnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych, godnej egzystencji wszystkim osobom pozbawionym wystarczających środków 21. Zasada określona w art. 34 ust. 1 jest oparta na art. 153 i 156 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz na art. 12 Europejskiej karty społecznej i pkt 10 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników. Unia musi przestrzegać tej zasady, korzystając z uprawnień powierzonych jej na mocy art. 153 i 156 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Odniesienie do usług społecznych dotyczy przypadków, gdy usługi takie zostały wprowadzone w celu zagwarantowania pewnych korzyści, ale nie oznacza, że usługi takie muszą zostać stworzone, jeżeli nie istnieją. Określenie macierzyństwo należy rozumieć w taki sam sposób, jak w poprzednim artykule. Ustęp 2 jest oparty na art. 12 ust. 4 i art. 13 ust. 4 Europejskiej karty społecznej oraz pkt 2 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników i odzwierciedla zasady wynikające z rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i rozporządzenia (EWG) nr 1612/68. 20 Opcja opt-out, tzw. protokół brytyjski, ma gwarantować, że ani sądy unijne, ani też krajowe (polskie i brytyjskie) nie będą mogły stwierdzać ewentualnych niezgodności prawa krajowego z postanowieniami Karty. W szczególności zaś na prawa zapisane w rozdziale IV Karty praw podstawowych (prawa socjalne i pracownicze) obywatele Polski i Wielkiej Brytanii będą mogli się powoływać tylko wtedy i na tyle, o ile zostały dookreślone (implementowane) w prawie krajowym, i w takim zakresie, w jakim funkcjonują w prawie wewnętrznym tych państw. 21 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/01 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, http://eur-lex.europa.eu.

70 Ustęp 3 wywodzi się z art. 13 Europejskiej karty społecznej, art. 30 i 31 zmienionej Karty społecznej oraz pkt 10 Karty wspólnotowej. W kontekście dziedzin polityki, których podstawą jest art. 153 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Unia musi przestrzegać tej zasady 22. 3.3. KOORDYNACJA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W UNII EUROPEJSKIEJ Z art. 51 traktatu rzymskiego wynika, że koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego ma służyć swobodnemu przepływowi pracowników w ramach Wspólnoty Europejskiej 23. Jak już wspomniano, nie istnieje jeden wspólny dla krajów Unii system zabezpieczenia społecznego, każdy kraj ma odmienne sposoby finansowania, zakres gwarantowania świadczeń, warunki wymagane do ich uzyskania, a także zasady ustalania wysokości, a zatem rozwiązania w tym zakresie w krajach Unii Europejskiej podlegają wzajemnej koordynacji. Oznacza to, że zależności pomiędzy poszczególnymi systemami prawnymi oraz instytucjami muszą być tak uregulowane, by umożliwić zachowanie odpowiedniego ładu pomiędzy nimi, bez konieczności dokonywania zmian merytorycznych w poszczególnych systemach 24. Reguły koordynacji mają wartość nadrzędną w stosunku do przepisów krajowych. Dotyczą one tylko osób, które przemieszczają się w obrębie Wspólnoty. Nie mogą być stosowane do osób, które swoją aktywność zawodową realizowały wyłącznie na terytorium jednego państwa członkowskiego i nigdy nie korzystały ze swobody przemieszczania się. Zakres wspólnotowej koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia społecznego unormowano w rozporządzeniach Rady (EWG): 1) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób samodzielnie zarobkujących oraz członków ich rodzin przemieszczających się na obszarze Wspólnoty. Rozporządzenie określa ogólną zasadę miejsca pracy (lex loci laboris) oraz przewiduje możliwości odstępstwa od niej. Podstawową zasadą w ustalaniu właściwego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń jest zasada miejsca pracy podlegasz ubezpieczeniu społecznemu i zdrowotnemu tam, gdzie pracujesz 25 ; 22 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/02 Wyjaśnienia dotyczące Karty Praw Podstawowych, http://eur-lex.europa.eu. 23 D. Dzienisiuk, Zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej koordynacja świadczeń, Difin, Warszawa 2004, s. 14. 24 B. Radzik-Kazenas, Podstawowe zagadnienia z zakresu integracji europejskiej. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego, ZUS, Warszawa 2000, s. 27. 25 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mps.gov.pl/.

71 2) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie 26. Wspólnotowa koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jest oparta na czterech zasadach 27 : równego traktowania zasada ta zabezpiecza osoby przemieszczające się przed jakąkolwiek dyskryminacją bezpośrednią lub pośrednią przy stosowaniu przepisów z zakresu zabezpieczenia społecznego, jedności stosowanego ustawodawstwa zasada ta zabezpiecza przed sytuacją, w której osoba wykonująca pracę w jednym lub kilku państwach nie jest objęta zabezpieczeniem społecznym w żadnym z nich lub jest nim objęta w kilku państwach jednocześnie, zachowania praw nabytych oraz w trakcie nabywania zasada ta zapewnia, że świadczenia przyznane w jednym z państw UE są przekazywane osobie uprawnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania, sumowania okresów ubezpieczenia zasada ta umożliwia uwzględnianie okresów ubezpieczenia, lub innych równorzędnych okresów, przebytych w kilku państwach UE przy ustalaniu prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecznego. Koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego są objęci 28 : pracownicy, pracownicy sezonowi, pracownicy przygraniczni, urzędnicy państwowi, cudzoziemcy z krajów trzecich, studenci, osoby prowadzące działalność na własny rachunek, uchodźcy i bezpaństwowcy, członkowie rodzin, bez względu na posiadane obywatelstwo. Na mocy rozporządzenia nr 859/2003 od dnia 1 czerwca 2006 r. zakresem podmiotowym rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 zostali objęci obywatele państw trzecich, tj. państw innych niż państwa członkowskie, legalnie zamieszkujący i zatrudnieni na terytorium państw członkowskich. Unormowań rozporządzenia nr 859/2003 nie ratyfikowały Dania, Szwajcaria oraz państwa EOG, tj. Islandia, Lichtenstein i Norwegia, co oznacza, że nie stosują one przepisów rozporządzeń 26 Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 74 z 27.3.1972, s. 1 83 (DE, FR, IT, NL) Polskie wydanie specjalne Rozdział 05 Tom 01 P. 83 160 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72, http://eur-lex.europa.eu. 27 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/indextxt.php?gid=560. 28 G. Szpor, System ubezpieczeń społecznych, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 271.

72 nr 1408/71 i nr 574/72 w stosunku do obywateli państw trzecich legalnie zamieszkujących i zatrudnionych na ich terytorium 29. Katalog świadczeń, do których stosuje się postanowienia przepisów o koordynacji, obejmuje świadczenia odpowiadające tradycyjnym działom zabezpieczenia społecznego, wymienionym w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 102 z 1952 r. o minimalnej normie zabezpieczenia społecznego. Są to 30 : świadczenia w razie choroby i macierzyństwa, świadczenia z tytułu inwalidztwa, w tym zmierzające do zachowania lub zwiększenia zdolności zarobkowych, świadczenia emerytalne, świadczenia dla osób pozostających przy życiu, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zasiłki pogrzebowe, świadczenia w razie bezrobocia, świadczenia rodzinne. Z koordynacji wyłączone są: pomoc społeczna, pomoc zdrowotna i systemy świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków. 3.4. STRUKTURA WYDATKÓW NA ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE W UNII EUROPEJSKIEJ Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpieczenie społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-25, wynikające z różnic między krajami takimi, jak: Niemcy, Austria, Polska i Czechy, z jednej strony, gdzie wydatki na zabezpieczenie społeczne jako procent PKB w latach 2003 2005 spadły, a krajami takimi, jak: Belgia, Irlandia, Francja, Hiszpania i Włochy, gdzie wydatki rosły nieprzerwanie od 2000 r. 31 (rys. 3.1). W 2005 r. wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej wyniosły 27,2% PKB (UE-27), przy czym rozbieżność między poszczególnymi krajami była bardzo wysoka, np. w Szwecji 32% PKB, natomiast na Litwie 12,4% PKB. Wydatki na emerytury i renty stanowiły główną część świadczeń (rys. 3.2). Według danych statystycznych Eurostatu wydatki na zabezpieczenie społeczne jako procent PKB w krajach UE-15 ulegały zmniejszeniu z 28,7% w 1993 r. do 27% w 2000 r., a następnie rosły aż do 27,8% PKB w 2005 r. 29 http://www.zer.mswia.gov.pl/. 30 Ibidem. 31 Eurostat Statistics in Focus 2005, nr 46.

73 29,0 28,5 28,0 28,8 28,4 28,3 28,5 28,0 27,5 27,0 27,7 27,6 27,5 27,3 27,2 26,5 26,5 26,0 25,5 25,5 25,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2005 % PKB Rys. 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej (jako % PKB) Źródło: Eurostat Statistics in Focus 2005, nr 46. Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpieczenie społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-25 32. Średnia wartość wydatków społecznych liczona jako procent PKB w UE (27,2% w 2005 r.) ukrywa szerokie dysproporcje w poszczególnych krajach członkowskich. Szwecja (32%), Francja (31,5%) i Niemcy (29,4%) miały najwyższy odsetek, a kraje bałtyckie najniższy: Litwa (14,2%), Estonia (12,5%), Łotwa (12,4%) (tabela 3.1) 33. Dysproporcje pomiędzy krajami są częściowo związane ze zróżnicowanym poziomem zamożności i odzwierciedlają różnice pomiędzy systemami zabezpieczeń społecznych, trendami demograficznymi, wskaźnikami bezrobocia i innymi czynnikami socjalnymi, instytucjonalnymi i gospodarczymi. W 2005 r. głównymi źródłami finansowania zabezpieczenia społecznego na poziomie UE-27 były składki na ubezpieczenie społeczne, które reprezentowały 59,0% wszystkich wpływów, a także wydatki budżetu państwa pochodzące z podatków (37,6%) 34. Średnia UE ukrywa znaczne różnice w strukturze finansowania zabezpieczeń społecznych pomiędzy poszczególnymi krajami. Ponad 70% wpływów na zabezpieczenie społeczne pochodzi ze składek społecznych: na Słowacji (84,4%), w Republice Czeskiej (80,7%), Estonii (79,5%), Belgii (73,4%) i Rumunii (73,3%). Odwrotną tendencję gdy większość wpływów pochodzi z podatków, 32 Eurostat Statistics in Focus 2005, nr 46. 33 Ibidem. 34 Ibidem.

74 zaobserwować można w Danii (63,2%), Irlandii (53,9%), na Cyprze (53,7%) i w Wielkiej Brytanii (50,5%) (tabela 3.2). Rys. 3.2. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej w 2005 r. (jako % PKB) Źródło: Eurostat Statistics in Focus 2005, nr 46.

75 Tabela 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w krajach Unii Europejskiej w 2005 r. (jako % PKB) Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 UE-27 27,2 UE-25 26,6 26,8 27,1 27,4 27,3 27,4 UE-15 27,0 27,1 27,4 27,8 27,7 27,8 EA-13 26,8 26,9 27,4 27,8 27,8 27,8 BE 26,5 27,3 28,0 29,1 29,3 29,7 BG 16,1 CZ 19,5 19,5 20,2 20,2 19,3 19,1 DK 28,9 29,2 29,7 30,9 30,9 30,1 DE 29,3 29,4 30,0 30,3 29,6 29,4 EE 14,0 13,1 12,7 12,6 13,1 12,5 IE 14,1 15,0 17,3 17,8 18,2 18,2 EL 23,5 24,1 23,8 23,6 23,6 24,2 ES 20,3 20,0 20,3 20,4 20,6 20,8 FR 29,5 29,6 30,4 30,9 31,3 31,5 IT 24,7 24,9 25,3 25,8 26,0 26,4 CY 14,8 14,9 16,2 18,4 17,8 18,2 LV 15,3 14,3 13,9 13,8 12,9 12,4 LT 15,8 14,7 14,1 13,6 13,3 13,2 LU 19,6 20,9 21,6 22,2 22,3 21,9 HU 19,3 19,3 20,4 21,1 20,7 21,9 MT 16,5 17,4 17,5 17,9 18,4 18,3 NL 26,4 26,5 27,6 28,3 28,3 28,2 AT 28,1 28,4 29,0 29,3 29,0 28,8 PL 19,7 21,0 21,1 21,0 20,1 19,6 PT 21,7 22,7 23,7 24,1 24,7 RO 13,2 13,2 13,4 12,6 15,1 14,2 SI 24,6 24,8 24,8 24,1 23,7 23,4 SK 19,3 18,9 19,0 18,2 17,3 16,9 FI 25,1 24,9 25,6 26,5 26,6 26,7 SE 30,7 31,2 32,2 33,2 32,7 32,0 UK 26,9 27,3 26,2 26,2 26,3 26,8 IS 19,2 19,4 21,2 23,0 22,6 21,7 NO 24,4 25,4 26,0 27,2 25,9 23,9 CH 26,9 27,6 28,5 29,1 29,3 29,2 Objaśnienia: BE Belgia, BG Bułgaria, CZ Czechy, DK Dania, DE Niemcy, EE Estonia, IE Irlandia, EL Grecja, ES Hiszpania, FR Francja, IT Włochy, CY Cypr, LV Łotwa, LT Litwa, LU Luksemburg, HU Węgry, MT Malta, NL Holandia, AT Austria, PL Polska, PT Portugalia, RO Rumunia, SI Słowenia, SK Słowacja, FI Finlandia, SE Szwecja, UK Wielka Brytania, IS Islandia, NO Norwegia, CH Szwajcaria. Źródło: Eurostat Statistics in Focus 2005, nr 46.

76 Tabela 3.2. Wpływy systemów zabezpieczeń społecznych według typu (jako procent całości wpływów) Państwa członkowskie Wydatki z budżetu Składki społeczne państwa razem pracodawcy ubezpieczeni Inne wpływy 2000 2005 2000 2005 2000 2005 2000 2005 2000 2005 UE-27 37,6 59,0 38,3 20,8 3,4 UE-25 35,4 37,7 60,9 59,0 38,7 38,2 22,2 20,8 3,6 3,3 UE-15 35,6 37,9 60,9 58,9 38,7 38,2 22,2 20,7 3,5 3,2 EA-13 31,8 33,9 64,3 62,6 41,5 40,1 22,9 22,5 3,9 3,4 BE 25,3 24,7 72,1 73,4 49,9 51,4 22,3 22,0 2,5 1,9 BG 36,1 60,7 42,4 18,3 3,1 CZ 25,0 18,1 73,8 80,7 49,8 54,3 24,0 26,4 1,2 1,2 DK 63,9 63,2 29,4 28,8 9,1 10,3 20,3 18,5 6,7 8,0 DE 31,8 35,6 66,1 62,7 38,57 35,0 27,6 27,7 2,1 1,6 EE 20,6 20,4 79,2 79,5 9,2 79,0 0,4 0,2 0,1 IE 58,3 53,9 40,1 40,0 25,1 24,7 15,1 15,3 1,5 6,1 EL 29,2 30,7 60,8 58,4 38,2 35,5 22,6 22,9 10,0 11,0 ES 29,4 33,3 68,0 64,5 51,8 48,9 16,2 15,6 2,6 2,1 FR 30,3 30,6 65,9 65,6 46,0 44,7 19,9 20,9 3,8 3,8 IT 40,6 41,4 57,7 57,0 42,8 41,7 14,9 15,3 1,6 1,6 CY 45,0 53,7 37,3 34,7 20,5 19,7 16,8 15,0 17,7 11,6 LV 33,5 35,3 66,5 64,1 50,2 47,1 16,3 16,9 0,0 0,7 LT 38,9 39,6 59,6 59,9 53,7 53,8 5,9 6,0 1,5 0,5 LU 46,9 45,3 48,6 51,4 24,7 26,9 23,8 24,4 4,6 3,4 HU 31,6 34,8 59,7 57,9 47,0 42,0 12,8 15,9 8,7 7,3 MT 30,5 34,5 66,8 62,7 45,3 43,5 21,5 19,2 2,6 2,8 NL 14,4 19,9 67,5 67,9 29,4 33,4 38,1 34,4 18,1 12,3 AT 32,5 33,1 66,2 65,4 39,1 37,9 27,1 27,4 1,3 1,6 PL 32,5 39,2 55,3 50,4 30,5 28,0 24,8 22,3 12,2 10,4 PT 39,1 42,2 53,0 47,5 35,6 31,7 17,4 15,7 7,9 10,0 RO 11,7 73,3 49,7 23,5 15,0 SI 31,5 31,7 66,3 67,4 27,0 27,4 39,3 40,0 2,2 0,8 SK 31,0 14,0 66,8 84,4 48,3 62,0 18,5 22,4 2,2 1,5 FI 42,9 43,7 50,0 50,2 38,0 38,8 12,0 11,4 7,0 6,1 SE 45,8 48,0 49,9 49,8 40,5 41,0 9,4 8,8 4,3 2,3 UK 46,4 50,5 52,4 47,9 29,9 32,4 22,5 15,5 1,2 1,6 IS 51,4 32,8 48,6 32,0 39,5 26,2 9,1 5,7 35,2 NO 60,5 55,8 38,4 44,1 24,4 29,5 14,0 14,6 1,1 0,1 CH 21,0 22,2 60,4 59,8 29,3 27,6 31,1 32,1 18,6 18,0 Źródło: Eurostat, Statistics in Focus 2005, nr 46.

77 Tabela 3.3. Struktura wydatków na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń (jako procent całości wydatków) 2000 2005 Kraje członkowskie Emerytury Opieka zdrowotna Renty Świadczenia rodzinne Bezrobocie Wykluczenie społeczne Emerytury Opieka zdrowotna Renty Świadczenia rodzinne Bezrobocie Wykluczenie społeczne UE-27 45,9 28,6 7,9 8,0 6,1 3,5 UE-25 46,6 27,1 8,2 8,1 6,3 3,5 45,9 28,6 7,9 8,0 6,1 3,5 BE 44,1 24,2 9,3 8,8 11,8 1,8 44,7 27,1 7,0 7,2 12,2 1,8 BG 51,1 29,0 8,4 6,8 1,9 2,7 CZ 43,3 33,6 7,8 8,4 3,4 3,4 42,6 35,3 7,8 7,5 3,6 3,1 DK 38,1 20,2 12,0 13,1 10,5 6,1 37,5 20,7 14,4 12,9 8,6 5,8 DE 42,4 28,3 7,8 10,7 8,5 2,3 43,5 27,3 7,7 11,2 7,3 2,9 EE 45,3 32,1 6,6 11,9 1,3 2,7 44,0 31,9 9,4 12,2 1,3 1,2 IE 25,1 41,0 5,2 13,6 9,5 5,6 26,6 40,9 5,3 14,6 7,5 5,1 GR 49,7 26,5 4,8 7,4 6,2 5,4 51,2 27,8 4,9 6,4 5,1 4,5 ES 44,7 29,4 7,9 4,9 11,6 1,4 41,4 31,6 7,3 5,6 12,4 1,7 FR 44,4 28,8 5,9 9,1 7,2 4,7 43,9 29,8 5,9 8,5 7,5 4,3 IT 63,2 25,1 6,0 3,8 1,7 0,2 60,7 26,7 5,9 4,4 2,0 0,3 CY 48,7 27,2 3,4 6,3 7,2 7,1 46,6 25,3 3,7 11,8 5,8 6,7 LV 57,2 16,7 10,7 10,2 3,8 1,4 48,4 26,0 9,1 11,1 3,9 1,6 LT 47,8 29,8 8,4 8,8 1,8 3,4 46,4 30,3 10,4 9,3 1,8 1,8 LU 39,9 25,4 13,4 16,6 3,2 1,5 36,6 25,7 13,1 16,9 5,0 2,8 HU 41,4 27,9 9,6 13,2 4,0 3,8 42,5 29,9 9,9 11,8 2,9 3,1 MT 51,7 25,7 6,0 7,9 6,2 2,5 52,4 26,3 6,7 4,7 7,4 2,5 NL 42,4 29,3 11,8 4,6 5,1 6,8 42,3 30,9 9,9 4,9 5,9 6,2 AT 48,6 25,6 9,1 10,7 4,9 1,1 48,6 25,5 8,0 10,7 5,8 1,4 PL 55,3 19,6 14,0 5,0 4,6 1,5 59,8 19,9 10,5 4,4 2,9 2,5 PT 44,7 32,0 12,7 5,4 3,7 1,4 RO 48,5 25,6 7,9 10,0 7,7 0,4 41,3 36,2 7,0 10,2 3,2 2,1 SI 45,2 30,7 9,0 9,2 4,3 1,6 44,4 32,3 8,5 8,6 3,3 2,9 SK 37,2 34,9 7,6 9,0 4,8 6,5 42,5 29,5 9,2 11,3 4,3 3,2 FI 35,8 23,8 13,9 12,5 10,5 3,5 37,3 25,9 12,9 11,6 9,3 3,0 SE 39,4 27,0 12,8 9,3 7,1 4,5 40,5 24,3 15,4 9,8 6,2 3,8 UK 48,8 25,5 9,4 6,9 3,0 6,4 45,0 30,9 9,0 6,3 2,6 6,3 Źródło: Eurostat, ESSPROS. Różnice wynikają z historycznych i instytucjonalnych fundamentów ochrony socjalnej w poszczególnych krajach. Północne kraje europejskie, w których fundusze rządowe dominują, mają tradycje systemu o cechach zaopatrzeniowych.

78 Zabezpieczenie społeczne oznacza w nich zabezpieczenie dochodów szerokich rzesz ludności na poziomie niezbędnym co najmniej do usunięcia niedostatku i nędzy, a ponadto wysokość państwowej emerytury jest na stałym poziomie i jest wypłacana z podatków, a nie ze składek 35. Innym rodzajem zabezpieczania społecznego był tzw. system kontynentalny lub repartycyjny, oparty na umowie pokoleniowej, w którym bieżące składki pokrywały wypłaty bieżących emerytur. Wszystkie środki pobierane od płatników trafiały do wspólnej puli, z której finansowano wypłaty świadczeń. System ten wprowadzony po raz pierwszy przez kanclerza Niemiec, Bismarcka, jeszcze pod koniec XIX w., bardzo dobrze sprawdzał się w sytuacjach, kiedy struktura wiekowa społeczeństwa wyglądała w ten sposób, że na niewielką liczbę świadczeniobiorców przypadała stosunkowo duża liczba pracujących 36. 35 30 25 20 15 10 0 0 EU LV EE LT RO BG SK IE Opieka zdrowotna Renty Świadczenia rodzinne CY MT CZ PL ES HU LU SL PT EL IT Bezrobocie Emerytury Wykluczenie społeczne FI NL UK AT BE DE DK FR SE Rys. 3.3. Wydatki na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń (jako procent całości wydatków) w 2005 r. Źródło: Eurostat, ESSPROS. Analiza wydatków na świadczenia społeczne według funkcji wskazuje zmiany w strukturze zabezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej. Porównując lata 2000 i 2005 (rys. 3.3), można zaobserwować znaczny wzrost wydatków na 35 W. Szubert, Plan Beveridge a, Dokument elektroniczny, Biblioteka Główna UEK, kopia, 2007, s. 6. 36 J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, e-finanse 2007, nr 3.

79 opiekę zdrowotną z wyjątkiem Niemiec, Estonii, Irlandii, Cypru, Austrii i Słowacji. Udział tych wydatków najwyższy był w Belgii, Hiszpanii, Łotwie, Rumunii, Finlandii i Wielkiej Brytanii. Udział wydatków na zabezpieczenie emerytalne pozostał stabilny lub spadł w wielu krajach, poza Polską i Słowacją 37. 3.5. SYSTEMY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W WYBRANYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ W tym punkcie zostaną omówione systemy zabezpieczenia społecznego w wybranych państwach członkowskich. Zestawienie obowiązujących w UE form zabezpieczeń, w rozbiciu na kraje, przedstawiono w tabeli 3.4. Tabela 3.4. Systemy ubezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej Kraj Austria Belgia Czechy Dania Estonia Finlandia SIS, PAYG, DB SIS, PAYG, DB SIS, PAYG, DB Systemy ubezpieczeń społecznych Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Universal pension (state pension) Publiczny system emerytalny Labour-market supplementary old-age pension (ATP) Supplementary pension benefit (income-tested) Special pension savings scheme SIS, PAYG, DB Universal pension, income- -tested, DB Earnings-related pension, mandatory, DB Publiczny system emerytur uzupełniających Publiczny system emerytur uzupełniających uzależniony od wcześniejszych dochodów Publiczny system specjalnych emerytur uzupełniających Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Publiczny system emerytalny, uzależniony od zarobków, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Emerytura powiązana z wcześniejszym wynagrodzeniem, obowiązkowa, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu 37 Social Protection and Social Inclusion 2008: EU Indicators, Commission Staff Working Document, European Communities, Luxembourg 2009, s. 113.

80 cd. tabeli 3.4 Kraj Francja Grecja SIS, earnings-related, PAYG, DB SIS, earnings-related, PAYG, DB Systemy ubezpieczeń społecznych Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Hiszpania SIS Państwowy system ubezpieczeniowy Holandia Irlandia SIS, flat rate SIS, earnings-related, PAYG, DB Social Assistance System Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytury zryczałtowane Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu System pomocy społecznej Litwa SIS Państwowy system ubezpieczeniowy Luksemburg SIS, earnings-related, DB Łotwa Niemcy Polska Portugalia Rumunia SIS, earnings-related, PAYG, DB SIS, earnings-related, PAYG, DB SIS, PAYG, DB (old system) Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu (stary system) Mandatory individual account (new) Obowiązkowe konto indywidualne (nowy system) SIS, PAYG, DB SIS, old-age pension and supplementary pension Państwowy system ubezpieczeniowy, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, publiczny system emerytur uzupełniających Słowacja SIS Państwowy system ubezpieczeniowy Słowenia Szwecja Węgry SIS Social assistance system Universal and SIS (old system) Unified SIS plus mandatory private accounts, earnings-related (new system) since 1999 SIS (old), earning-related, PAYG, DB Państwowy system ubezpieczeniowy System pomocy społecznej Publiczny system emerytalny, państwowy system ubezpieczeniowy (stary system) Ujednolicony państwowy system ubezpieczeniowy, obowiązkowe konto indywidualne, emerytura skorelowana z zarobkami (nowy system) Państwowy system ubezpieczeniowy (stary), emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu

81 cd. tabeli 3.4 Kraj Włochy Wielka Brytania Private Insurance System (new), fully funded, DC SIS, earnings-related, PAYG, DB SIS, social assistance Systemy ubezpieczeń społecznych Prywatny system ubezpieczeniowy (nowy), system kapitałowy, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura skorelowana z zarobkami, system repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu Państwowy system ubezpieczeniowy, pomoc społeczna Objaśnienia: SIS Social Insurance System, PAYG Pay-as-you-go, DB Defined benefits. Źródło: opracowanie własne na podstawie: CESifo Group DICE, 01.11.2008. Austria W Austrii za zabezpieczenie społeczne obywateli odpowiadają ponad 22 instytucje skupione w Federacji Austriackich Ubezpieczeń Społecznych 38. Wydatki na zabezpieczenie społeczne wynoszą 27,6% PKB (2005 r.), co stanowi wielkość nieco przekraczającą średnią dla całej UE. Składki pracodawców sektora prywatnego i publicznego stanowią 38%, 33% pochodzi z budżetu państwa i 27% z indywidualnych składek pracowników. Niemal połowa wydatków zabezpieczenia społecznego przeznaczana jest na emerytury (48,6%) 39. Szczegółowy podział wydatków na zabezpieczenie społeczne przedstawiono w tabeli 3.5. Tabela 3.5. Podział wydatków w Austrii na zabezpieczenie społeczne w % Wydatki 1990 2000 2005 Opieka medyczna, zasiłki chorobowe 26,1 25,6 25,5 Renty inwalidzkie 9,2 9,1 8,0 Emerytury 45,9 47,1 47,3 Renty rodzinne 2,2 1,5 1,3 Zasiłki rodzinne, wychowawcze 10,4 10,7 10,7 Zasiłki dla bezrobotnych 4,7 4,9 5,8 Inne 1,6 1,1 1,4 Źródło: Statistik Austria, BMSK, ESSOSS database on social expenditure. 38 Social Protection in the Member States of the European Union, European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities (MISSOC) Unit E.4, 2008, s. 54. 39 Social Protection in Austria, Ministry of Social Affairs and Consumer Protection, www.bmsk. gv.at, Federal Ministry for Social Affairs and Consumer Protection Editorial office: Department V/4, s. 12 18.

82 Austriacki społeczny system ubezpieczeniowy w większości opiera się na składkach, przy czym 10,25% od zarobków odprowadzają ubezpieczeni, od 15,25% do 20% osoby samozatrudnione, 14,75% utrzymujący się z rolnictwa i 12,55% pracodawcy 40. Prywatny system emerytalny jest nadal mniej popularny niż system publiczny. W 2006 r. 15,3% populacji osób poniżej 60. roku życia miało podpisane umowy w systemie ubezpieczeń prywatnych. Austria, podobnie jak pozostałe kraje Unii Europejskiej, będzie musiała zmierzyć się w nadchodzącej dekadzie z demograficznym trendem wzrostu współczynnika osób w wieku emerytalnym (dla Austrii wzrost ten szacowany jest z poziomu 23,6% w 2005 r. do 50,7% w 2060 r.). Średnia długość życia wzrosła w istotny sposób w ostatniej dekadzie do poziomu 77,2 roku dla mężczyzn i 82,8 roku dla kobiet (dane na 2006 r.), co jest wskaźnikiem powyżej średniej dla UE. Jeśli chodzi o system emerytalny, ustalono strategię polegającą na łagodzeniu skutków społecznych oraz wzmocnieniu pobudek pozostawania dłużej na rynku pracy. Wśród celów na najbliższe lata dla polityki społecznej wyznaczono również poprawę jakości usług związanych z opieką zdrowotną dla osób starszych i pomocy w tym zakresie. Wiek emerytalny dla kobiet wynosi 60 lat, dla mężczyzn 65 lat i uzależniony jest od co najmniej 180 miesięcy ubezpieczenia w okresie ostatnich 30 lat lub ogólnie co najmniej 300 miesięcy ubezpieczenia albo 180 miesięcy okresu składkowego. Istnieją wyjątki od tej reguły, uzależnione m.in. od liczby miesięcy składkowych i wysokości zarobków. Dla górników, notariuszy i pracowników sektora publicznego istnieje specjalny system ubezpieczenia 41. W 2007 r. poziom życia osób w wieku powyżej 60. roku życia był zbliżony do poziomu życia pozostałej populacji. Jednakże zagrożonych ubóstwem w grupie osób starszych jest 14% osób. Jest to poziom nieco wyższy niż w populacji poniżej 65. roku życia; przede wszystkim zasadnicza różnica występuje pomiędzy mężczyznami (10%) a kobietami (18%). System emerytalny w Austrii przeszedł zasadnicze reformy w latach 2000, 2003 oraz 2004. Reformy te pozwoliły na poprawę długookresowej stabilności finansowej, pomimo długiego okresu wdrażania postanowień i uzyskania pożądanych efektów. Reformy te przewidują stopniowe zrównywanie wieku przejścia kobiet na emeryturę w stosunku do mężczyzn: z poziomu 60 lat do 65 lat między 2004 a 2033 r. Stopa przyrostu będzie redukowana stopniowo z poziomu 2% w 2003 r., 1,78% w 2009 r., by osiągnąć pełne zrównanie kobiet i mężczyzn w wieku emerytalnym w 2028 r. System emerytalny został zharmonizowany przez wprowadzenie jednolitego prawa emerytalnego dla wszystkich grup za- 40 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006, Social Security Administration Office of Policy Office of Research, Evaluation, and Statistics Washington, Released: September 2006, s. 36. 41 Ibidem, s. 36.

83 wodowych, a poziom emerytur skorygowano o indeks cen konsumpcyjnych. Możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę z powodu utraty pracy lub utraty kompetencji do pracy została zniesiona. Zachowano jednak taką możliwość z powodu niepełnosprawności, przy długookresowym udziale w płatnościach składek ubezpieczeniowych (45 lat dla mężczyzn, 40 lat dla kobiet) oraz z powodu wykonywania ciężkiej fizycznej pracy. Na podstawie danych z 2005 r. Austria została zakwalifikowana przez Komisję Europejską do grupy krajów UE z niskim ryzykiem zagrożenia dla finansów publicznych z powodu starzejącego się społeczeństwa. Obecnie wydatki na system emerytalny są jednymi z najwyższych wśród krajów UE, jednakże planowane jest obniżenie finansowania ze źródeł publicznych z poziomu 13,4% w 2004 r. do 12,2% w 2050 r. Głównym wyzwaniem dla systemu jest zagwarantowanie bezpieczeństwa systemu emerytalnego przez wzrost odsetka pracujących ludzi starszych. Przeprowadzenie reformy w 2000 r. spowodowało wzrost średniej wieku przejścia na emeryturę do 59 lat dla mężczyzn oraz 56,9 roku dla kobiet w 2006 r. Belgia Problematyka z zakresu zabezpieczenia społecznego należy do rządu federalnego Belgii i jest w kompetencji ministra ds. zabezpieczenia socjalnego 42. Belgijska struktura zabezpieczenia społecznego dzieli się na trzy systemy obejmujące: pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym, pracowników zatrudnionych w sektorze publicznym oraz samozatrudnionych. Specjalne systemy zabezpieczenia istnieją dla górników i marynarzy (rybaków). Narodowe Biuro Bezpieczeństwa Socjalnego (RSZ-ONSS) jest centralną instytucją pobierającą składki na ubezpieczenie społeczne zarówno od pracowników, jak i od pracodawców. Samozatrudnionych obejmuje ubezpieczenie: zdrowotne, rentowe, emerytalne, macierzyńskie, rodzinne i ubezpieczenie na wypadek bankructwa. Składki odprowadzane są do Narodowego Instytutu Zabezpieczeń Społecznych i Osób Samozatrudniających się (RSVZ-INASTI). Trzecią grupą są pracownicy zatrudnieni w administracji, którzy podlegają (z wyjątkami) Narodowemu Biuru Bezpieczeństwa Socjalnego dla Administracji Lokalnych i Prowincji (RSZPPO- -ONSSAPL) 43. Wysokość składek od wynagrodzeń oraz od osób samozatrudnionych przedstawiają tabele 3.6 i 3.7. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne sektora administracji jest zależna od miejsca zatrudnienia, tj. inna dla pracowników: administracji na prowincji, administracji lokalnej i pozostałej. Zależy też od rodzaju zatrudnienia (kontrakt lub mianowany pracownik administracji). Wydatki na emerytury i zdrowie stanowią większość wydatków w systemie zabezpieczenia społeczne- 42 Social Protection in the Member States of the European Union, s. 13. 43 Federal Public Service Social Security, http://www.socialsecurity.fgov.be/en/index.htm.

84 go (odpowiednio 36,7% i 25,7%) w Belgii, choć wydatki na zdrowie są coraz mniejsze. Priorytety i wyzwania pozostają niezmienne, ale nastąpiła lepsza koordynacja i planowanie działań. Ustalono trzy grupy wyzwań społecznych związanych z: problemem starzejącego się społeczeństwa, jakością usług sektora służby zdrowia oraz redukcją zagrożenia ubóstwem. Plan działania koncentruje się na następujących elementach: promowanie strategii zatrudnienia, redukowanie ciężarów podatkowych i udziału w finansowaniu nisko wykwalifikowanych prac, promowanie przedsiębiorczości, wzmocnienie systemu zabezpieczenia społecznego, walka z ubóstwem, poprawienie polityki związanej z ochroną środowiska i zrównoważonego wzrostu. Tabela 3.6. Składki od wynagrodzeń odprowadzane w Belgii w systemie pracowniczym w % Rodzaj składki Pracodawca Pracownik Razem składki Chorobowa i rentowa: chorobowa 3,55 3,8 7,35 rentowa 1,15 2,35 3,5 Bezrobocie 0,87 1,46 2,33 Emerytalna 7,5 8,86 16,36 Rodzinna 0 7,0 7,0 Wypadki przy pracy 0 0,3 0,3 Choroby zawodowe 0 1,0 1,0 Razem 13,07 24,77 37,84 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan na styczeń 2008). Tabela 3.7. Kwoty oraz procent składek obowiązujących samozatrudnionych w Belgii a Do 11420,41 Osiągnięty dochód w euro Wysokość składki 628,12 euro na kwartał 11 420,41 49 315,46 22% netto dochodu 49 315,46 72 675,38 14,16% netto dochodu Ponad 72 675,38 0 a składki obowiązujące w 2008 r., dochód uwzględniany do wysokości składek z 2005 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan na styczeń 2008). Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy systematycznie wzrasta: z poziomu 59,4 r. w 2004 r. do 61,6 r. w 2007 r. Ten wzrost jest zbliżony zarów-

85 no dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn wynosi 65 lat po przepracowaniu 45 lat. Belgijski system zabezpieczenia przewiduje również wcześniejsze emerytury, w wypadku których wymagany wiek dla mężczyzn i kobiet to 60 lat i 35 lat pracy, oraz emerytury płatne rozwiedzionemu małżonkowi lub żonie emerytowanej osoby 44. Aby zredukować olbrzymi dług publiczny i zapobiec problemom związanym ze starzeniem się społeczeństwa, rząd belgijski powołał w 2001 r. fundusz Ageing Fund, który pomoże zredukować wydatki na zabezpieczenie społeczne w latach 2015 2030 45. Ponieważ emerytury w Belgii są na niskim poziomie i przy obecnej średniej wieku związanej z opuszczaniem rynku pracy, pomimo nieznacznego wzrostu, nadal są niższe od średniej dla całej UE (niewiele wyższe niż średnia dla mężczyzn w UE, niewiele niższe w stosunku do średniej UE dla kobiet), konieczne jest rozwiązanie następujących problemów: brak zbilansowania budżetu oraz wzrost wydatków budżetowych, co związane jest z problemem starzejącego się społeczeństwa, oraz konieczność zwiększenia stopnia pokrywania emerytur z drugiego filaru łącznie ze zwiększeniem nakładów. Od 2006 r. podjęto wiele inicjatyw w celu zwiększenia wskaźnika zatrudnienia wśród osób powyżej 50. roku życia, m.in. wprowadzono tzw. bonus emerytalny przeznaczony dla osób, które podjęły decyzję o pozostaniu na rynku pracy dłużej (powyżej 60. lub 62. roku życia w zależności od grupy pracowniczej) lub przepracowały określoną liczbę lat (wpływ w zależności od grupy pracowniczej). Przewiduje się również ułatwienia podatkowe dla osób, które osiągną ustawowy wiek emerytalny przed uzyskaniem uprawnień do emerytury pochodzącej z drugiego filaru. Rozwiązania te są przygotowane w celu zwiększenia udziału osób starszych w grupie pracowników. Ostatecznie ma zostać zrównana zarówno wymagana liczba przepracowanych lat, jak i ustawowy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, co jest warunkiem uzyskania pełnego wymiaru emerytury. Sytuacja osób starszych się nie poprawia. Zagrożenie ubóstwem wśród osób powyżej 65. roku życia wzrasta (z poziomu 21% do poziomu 23% między 2005 a 2006 r.). Jest to poziom zdecydowanie wyższy niż średnia dla krajów UE i krajów sąsiadujących. Sytuacja kobiet powyżej 60. roku życia pogarsza się, jest ona znacznie gorsza niż sytuacja mężczyzn. Bułgaria Bułgarski model ubezpieczenia społecznego składa się z 3 filarów. Od 2000 r. jako uzupełnienie do obowiązkowego systemu wprowadzono dodatkowe obo- 44 Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006, s. 49. 45 Adequate and Sustainable Pensions Synthesis Report 2006 European Commission Directorate-General for Employment, Official Publications of the European Communities, Luxembourg, August 2006, s. 154.