Prawo miêdzynarodowe gospodarcze a ochrona praw cz³owieka

MACIEJ NYKA Prawo miêdzynarodowe gospodarcze a ochrona praw cz³owieka Polityka ochrony praw cz³owieka prowadzona jest za pomoc¹ licznych instrumentów miêdzynarodowoprawnych. Niew¹tpliwie najbardziej popularne s¹ instrumenty o charakterze stricte politycznym, a tak e normatywnym. Wspomnieæ tutaj mo na o tworzeniu i rozbudowie porozumieñ miêdzynarodowych maj¹cych na celu promocjê ochrony praw cz³owieka, deklaracjach, sk³adaniu lub odwo³ywaniu wizyt miêdzynarodowych. Œrodki te s¹ tym bardziej atrakcyjne, e ich stosowanie niesie za sob¹ dla rz¹dów niewielkie koszty, a jednoczeœnie podkreœla zainteresowanie pañstwa ochron¹ praw cz³owieka 2. Odmienna jest sytuacja w odniesieniu do œrodków o charakterze gospodarczym i militarnym. Tutaj interwencja wi¹ e siê z istotnymi kosztami o charakterze finansowym, gospodarczym, a nawet ofiarami w ludziach. St¹d te wyp³ywa wstrzemiêÿliwoœæ w wykorzystaniu tych instrumentów oraz ca³kowity brak prób ingerencji tymi metodami w polityki nierespektuj¹cych praw cz³owieka potêg gospodarczych i militarnych. Niew¹tpliwie sceptycyzm do wykorzystywania instrumentów militarnych w celu ochrony praw cz³owieka wyp³ywa z faktu, e od II wojny œwiatowej praktycznie nie by³o na œwiecie konfliktu z udzia³em jednego z supermocarstw, w którym interwencja nie by³aby uzasadniana chêci¹ ochrony praw cz³owieka od interwencji na Wêgrzech i w Czechos³owacji, zaczynaj¹c poprzez Wietnam i Irak, na ostatnim konflikcie w Gruzji koñcz¹c. Zainteresowanie eksportem wysokich standardów ochrony praw cz³owieka zaobserwowaæ mo na szczególnie w spo³eczeñstwach pañstw wysokorozwiniêtych. Obywatele tych demokratycznych pañstw, przyzwyczajeni do wysokiego poziomu ochrony praw cz³owieka w stosunkach wewnêtrznych, oczekuj¹ od rz¹dz¹cych podjêcia dzia³añ, maj¹cych skutkowaæ wzrostem poziomu ich ochrony tak e w innych krajach. Dba³oœæ o porz¹dek publiczny i obawa przed 1 2 Doktor nauk prawnych, Katedra Prawa Gospodarczego Publicznego i Ochrony Œrodowiska, Wydzia³ Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdañski. A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe A. Florczak i B. Bolechow (red.) Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ 2006, s. 269. Disputatio Tom VIII Re imy 17

Maciej Nyka nap³ywem rzesz uchodÿców z krajów ³ami¹cych prawa cz³owieka wp³ywa na zainteresowanie tych pañstw rozwi¹zywaniem problemów humanitarnych u ich Ÿród³a 3. Wspó³zale noœæ miêdzy ochron¹ praw cz³owieka a determinacj¹ pañstw w celu pokojowego rozwi¹zywania sporów miêdzynarodowych oraz wyrzeczeniem siê wojny jako œrodka polityki zagranicznej, zosta³a zaobserwowana i sta³a siê podstaw¹ wspó³czesnych polityk zagranicznych wielu rz¹dów 4. Spotkaæ mo na siê z licznymi argumentami przemawiaj¹cymi przeciwko w³¹czaniu polityki ochrony praw cz³owieka w zewnêtrzne polityki pañstwowe. Wprowadzanie aspektów humanitarnych do polityki zewnêtrznej pañstwa wp³ywa negatywnie na jej efektywnoœæ w innych dziedzinach. Interes narodowy, identyfikowany jako si³a militarna, gospodarcza czy finansowa, mo e zostaæ naruszony w przypadku zaanga owania œrodków politycznych i finansowych w dzia³ania niemaj¹ce bezpoœredniego prze³o enia na wzrost któregoœ z aspektów tej si³y. Warto tak e zauwa yæ, e ca³y system prawa miêdzynarodowego, a tak e system ochrony praw cz³owieka, opiera siê na suwerennoœci i szanuje suwerennoœæ pañstw. Granica pomiêdzy perswazj¹ a ingerencj¹ w dziedzinie ochrony praw cz³owieka jest wiêc granic¹ nieostr¹. Ostatni¹ istotn¹ grup¹ s¹ argumenty relatywizuj¹ce ochronê praw cz³owieka w zale noœci od ró norodnoœci kulturowej i œwiatopogl¹dowej pañstw. Mo na spotkaæ siê z opiniami, e zasada demokratycznego pañstwa prawa k³óci siê z wartoœciami kulturowymi obowi¹zuj¹cymi w danym pañstwie lub e zakres ochrony praw cz³owieka powinien odzwierciedlaæ kontekst kulturowy 5. Uniwersalizm praw cz³owieka jest w opinii zwolenników tych argumentów form¹ postkolonializmu. Jakakolwiek jednak e forma negacji uniwersalizmu norm praw cz³owieka nie mo e zanegowaæ faktu, e czêœæ najbardziej podstawowych praw wchodz¹cych w zakres praw cz³owieka ma charakter norm ius cogens, a wiêc imperatywnych norm prawa miêdzynarodowego. Rozwój integracji gospodarczej pañstw przemienia wspó³czesne relacje miêdzypañstwowe bardziej ni dokonaæ tego by³y w stanie wszelkie dotychczasowe umowy miêdzynarodowe. Imperatyw poszukiwania nowych rynków zbytu, zacieœniania wspó³pracy gospodarczej pomiêdzy pañstwami i intensyfikacji wymiany handlowej doprowadza do sytuacji, gdy pañstwa preferuj¹ konkurowanie ze sob¹ na forum gospodarczym, ni na forum militarnym. Warto podkreœliæ, ze tak e ostatnia najpowa niejsza œwiatowa konfrontacja zimna wojna rozstrzygnê³a siê bardziej na gruncie ekonomii i technologii, ni dzia³añ o charakterze militarnym. To na fali sukcesu gospodarczego, wynikaj¹cego z uzyskania bezwzglêdnej przewagi konkurencyjnej nad innymi pañstwami od ponad 30 lat kreuj¹ siê w Azji nowi, najpotê niejsi aktorzy œwiatowej polityki postzimnowo- 3 4 5 R. Vincent, Human Rights and International Relations. Cambridge University Press, Cambridge 1986, s. 106. A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe, s. 260. J. Donelly, Universal Human Rights in Theory & Practice Cambridge University Press, Cambridge 2003 s. 89 i n. 18 Disputatio Tom VIII Re imy

Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka jenne supermocarstwa 6. Pariasami spo³ecznoœci miêdzynarodowej staj¹ siê re imy nieprzystaj¹ce do wolnohandlowego trendu we wspó³czesnym œwiecie, a zarzut protekcjonizmu handlowego staje siê jednym z najpowa niejszych zarzutów na forach miêdzynarodowych. Najwiêksza organizacja miêdzynarodowa ONZ, czuwaj¹ca nad zachowaniem porz¹dku œwiatowego, uznaje œrodki dyscyplinuj¹ce o charakterze gospodarczym, za co najmniej równorzêdne z tradycyjnymi œrodkami politycznymi. Dzia³ania w zakresie w³¹czenia aspektów ochrony praw cz³owieka do miêdzynarodowego prawa gospodarczego s¹ podejmowane w ramach relacji bilateralnych, jak i multilateralnych. Warto wiêc zastanowiæ siê nad specyfik¹ ka - dego z tych sposobów ochrony. Teoretycznie inicjatywy multilateralne powinny okazywaæ siê bardziej efektywne. Z jednej strony szerokie zaanga owanie niweluje zagro enie wykorzystania norm praw cz³owieka w celu realizacji indywidualnych interesów okreœlonego pañstwa. Z drugiej zaœ strony presja polityczna w wymiarze kilkunastu, kilkudziesiêciu lub jeszcze wiêkszej liczby pañstw powinna przynosiæ dobre efekty. Niew¹tpliwie to w³aœnie relacje multilateralne stworzy³y podstawy œwiatowego systemu ochrony praw cz³owieka i daj¹ pewne fundamentalne gwarancje ich poszanowania. Z drugiej jednak strony mechanizmy podejmowania decyzji, w³aœciwe dla umów multilateralnych, s¹ powolniejsze i daj¹ mniej jednoznaczne efekty ni mo e to mieæ miejsce w relacjach dwustronnych 7. Anga uj¹c siê w dzia³ania maj¹ce charakter bilateralny pañstwo w wiêkszym stopniu anga uje swoj¹ wiarygodnoœæ na arenie miêdzynarodowej. Potencjalny brak powodzenia oznaczaæ bêdzie utratê czêœci presti u i szkodê na wizerunku na arenie miêdzynarodowej. Pewnym obci¹ eniem dla ochrony praw cz³owieka, wynikaj¹cym z realizacji bilateralnych, jest tzw. selektywna polityka ochrony praw cz³owieka. Oznacza ona, e pañstwo ró nicuje stanowczoœæ swojego zaanga owania od wagi pozosta³ych relacji z danym pañstwem polityka podwójnych standardów 8. Zaanga owanie miêdzynarodowego prawa gospodarczego w promocjê ochrony praw cz³owieka przybieraæ mo e formê dzia³añ pozytywnych (sankcji pozytywnych) wprowadzania preferencyjnego traktowania towarów lub us³ug pochodz¹cych z innego pañstwa cz³onkowskiego, czy u³atwieñ w dostêpie do in- 6 7 8 Warto nadmieniæ, e najwiêkszy tygrys azjatycki lat 80. i 90. XX w. Japonia osi¹gnê³a wysok¹ pozycjê na arenie miêdzynarodowej, bêd¹c krajem pozbawionym de facto si³ zbrojnych mog¹cych liczyæ siê w jakimkolwiek konflikcie zbrojnym i uzale niona nawet w obronie swego terytorium przed najbli szymi s¹siadami od pomocy Stanów Zjednoczonych. Historia dostarcza licznych przyk³adów, w których szeroko reprezentowana spo³ecznoœæ miêdzynarodowa, dzia³aj¹ca w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, nie by³a w stanie skutecznie zapobiegaæ najbardziej jaskrawym nawet formom naruszeñ praw cz³owieka. P. Birnie, A. Boyle, International Law & The Environment (wyd. 2), Oxford University Press, New York 2002, s. 37. A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe, s. 267. Disputatio Tom VIII Re imy 19

Maciej Nyka westycji zagranicznych 9. Tych samych dziedzin gospodarki mog¹ dotykaæ tak e dzia³ania negatywne, sankcje negatywne o charakterze gospodarczym czy finansowym. Czêsto bywaj¹ one uzupe³niane ograniczeniami dotycz¹cymi przemieszczania siê osób, czy zamro eniem zasobów finansowych pañstwa 10. Charakter sankcji mo e wiêc naruszaæ podstawowe prawa cz³owieka, jak prawo do wy ywienia, prawo do leków, poszanowanie w³asnoœci, ograniczyæ swobodê poruszania siê itp. Warto podkreœliæ, e problem ten wystêpuje jedynie w odniesieniu do œrodków o charakterze negatywnym. Co wiêcej, charakter sankcji gospodarczych, jako œrodka wywierania presji i funkcjonalnego ekwiwalentu wojny 11 zosta³ zrównany ze œrodkami militarnymi w zakresie, w jakim musz¹ one odpowiadaæ wymogom prawa humanitarnego 12. Zarówno dzia³ania pozytywne, jak i negatywne mog¹ byæ podejmowane unilateralnie i multilateralnie. Niew¹tpliwie podejmowanie dzia³añ przez szersze forum pañstw zwiêksza legitymizacjê miêdzynarodow¹ podejmowanych dzia³añ. Zasada suwerennoœci pañstwowej, ograniczaj¹ca w istotny sposób mo liwoœæ egzekwowania praw cz³owieka, odnosi siê tak e do kwestii gospodarczych. Nie ma przecie prawnomiêdzynarodowych instrumentów zmuszenia jednego pañstwa do utrzymywania relacji handlowych z drugim. Dzia³ania multilateralne koncentruj¹ siê przewa nie wokó³ okreœlonej organizacji miêdzynarodowej o charakterze regionalnym lub globalnym. W praktyce ochrony praw cz³owieka przewa nie dotyczy to Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tak e innych organizacji miêdzynarodowych, jak np. Unia Europejska czy Œwiatowa Organizacja Handlu, podejmuj¹ce dzia³ania z jej upowa nienia 13 lub anga uj¹ce siê w dzia³ania autonomiczne. Dzia³ania unilateralne co do zasady nie stoj¹ w sprzecznoœci z podstawowymi zasadami ochrony praw cz³owieka i prawa humanitaryzmu (ze wzglêdu na swój ograniczony podmiotowo zakres), podczas gdy dzia³ania podejmowane w drodze sankcji multilateralnych musz¹ samemu pozostawaæ w zgodzie z prawem humanitarnym i ochron¹ praw cz³owieka. W ujêciu multilateralnym trudniej jest zagwarantowaæ dostêp ludnoœci do œrodków gwarantuj¹cych minimum egzystencjalne; wyst¹piæ mog¹ zastrze enia dotycz¹ce proporcjonalnoœci przyjêtych œrodków, a tak e rozró nienia pomiêdzy stronami konfliktu a ludnoœci¹ cywiln¹. W praktyce Organizacji Narodów Zjednoczonych preferowane s¹ tzw. inteligent- 9 P. van Bergeijk, Economic Diplomacy, Trade and Commercial Policy: Positive and Negative Sanctions in a New World Order, Edward Elgar Publishing,s.56. 10 K. Nadakavukaren Schefer, Economic Sanctions and Human Rights/Preferentional Trade and Human Rights, Swiss National Centre of Competence in Research Working Paper 2007, nr 02. 11 Ibidem. 12 Por. np. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 4 wrzeœnia 2008 r. w sprawie oceny sankcji UE jako elementu dzia³añ i polityki UE w obszarze praw cz³owieka. 13 J. Ryszka, Sankcje gospodarcze wobec podmiotów zewnêtrznych w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Wydawnictwo Dom Organizatora TNOiK, Toruñ 2008, s. 20. 20 Disputatio Tom VIII Re imy

Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka ne sankcje (sankcje ukierunkowane), celem których jest przeniesienie ciê aru sankcji na liderów re imów tym sankcjom poddanych 14. Powszechnoœæ umów handlowych oraz chêæ dalszej ekspansji gospodarczej, któr¹ te umowy umo liwiaj¹ spowodowa³a, e w treœci ich projektów niejednokrotnie w³¹czone zostaj¹ kwestie, których negocjowanie w samodzielnych porozumieniach by³oby utrudnione. Mo liwoœæ szerszego otwarcia rynku staje siê w tych umowach zachêt¹ do podjêcia kwestii k³opotliwych, jak zagadnienia zrównowa onego rozwoju, ochrony praw pracowniczych, ochrony œrodowiska, demokratyzacji systemu politycznego, czêœciowego rozbrojenia lub rezygnacji z pozyskiwania okreœlonych rodzajów uzbrojenia. Tego typu zabiegi dokonuj¹ swoistej zmiany racjonalizacji zawierania umów handlowych. Racjonalizacja ekonomiczna zostaje zast¹piona argumentami pozaekonomicznymi. Mo na wiêc powiedzieæ, e umowy staj¹ siê umowami ekonomicznie asymetrycznymi, gdy jeden z partnerów handlowych rezygnuje z czêœci profitów ekonomicznych. Zak³adaj¹c jednak e racjonalnoœæ polityki miêdzynarodowej trzeba przyj¹æ, e dzia³ania takie s¹ przewa nie skorelowane z uzyskaniem okreœlonych korzyœci w sferach polityk pozaekonomicznych. Dzia³aj¹ wiêc zgodnie z podstawow¹ metod¹ negocjacji ekonomicznych i politycznych regu³¹ give and take 15. Istotnym podmiotem prawa miêdzynarodowego gospodarczego, który w du- ym stopniu wykorzystuje umowy handlowe do promocji praw cz³owieka, jest Unia Europejska. Mo na powiedzieæ, e wobec braku infrastruktury militarnej, to w³aœnie wspó³dzia³anie w dziedzinie polityki i gospodarki stwarza jedyn¹ szansê dla UE na podjêcie dzia³añ w tej dziedzinie 16. Relacje handlowe obejmuj¹ liczne kraje, w których istnieje zagro enie dla ochrony praw cz³owieka. Elementy uwzglêdniaj¹ce racje ochrony praw cz³owieka mo na znaleÿæ w ramach polityki s¹siedztwa, w relacjach z pañstwami stowarzyszonymi, z pañstwami Magrebu i Mashreku czy z pañstwami ACP. Dzia³ania podejmowane przez Uniê z za³o enia pozostaj¹ w spójnoœci z polityk¹ ONZ, lecz wystêpuj¹ tak e w³asne inicjatywy UE. Solidarnoœæ z dzia³aniami podejmowanymi przez spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ wyraÿnie widaæ w odniesieniu do sankcji ekonomicznych nak³adanych przez Radê Bezpieczeñstwa Organizacji Narodów Zjednoczonych 17, a tak e 14 Sankcje ukierunkowane sta³y siê jednym z istotniejszych problemów prawa Organizacji Narodów Zjednoczonych, szczególnie po dramatycznych skutkach sankcji nak³adanych na Irak w I wojnie w Zatoce Perskiej, kiedy to zastosowanie sankcji wywo³a³o liczne ofiary wœród ludnoœci cywilnej. Efektem nowego podejœcia do problemów sankcji ekonomicznej jest przyjêcie sankcji jako jednej z szerokiego wachlarza uci¹ liwoœci nak³adanych na dane pañstwo, ze szczególnym uwzglêdnieniem naruszania interesów osób bezpoœrednio odpowiedzialnych za dzia³ania reakcj¹, na które s¹ na³o one sankcje ekonomiczne. K. Boon, Coining The New Jurisdiction: The Security Council as a New Pacekeeper, Vanderbilt Journal of Transnational Law 2008, vol. 41, nr 4, s. 996. 15 Z. Brodecki, Idea Solidarnoœci [w:] C. Mik (red.), Solidarnoœæ jako zasada dzia³ania Unii Europejskiej, Wydawnictwo Organizatora TNOIK, Toruñ 2009, s. 11. 16 J. Ryszka, Sankcje gospodarcze wobec podmiotów zewnêtrznych w prawie i praktyce Unii Europejskiej, s. 120. Disputatio Tom VIII Re imy 21

Maciej Nyka dzia³añ pozytywnych podejmowanych chocia by w ramach Zgeneralizowanego Systemu Preferencji Handlowych, którego korzenie siêgaj¹ tak e Organizacji Narodów Zjednoczonych 18. Mechanizm przyjmowania autonomicznych sankcji gospodarczych wobec pañstw naruszaj¹cych prawa cz³owieka wi¹ e siê ze wspó³dzia³aniem pañstw na poziomie politycznym i gospodarczym. Efektem sta³a siê wiêc koniecznoœæ miêdzyfilarowej wspó³pracy pañstw cz³onkowskich i instytucji wspólnotowych. Niew¹tpliwie najistotniejsza rola przypada tutaj organowi miêdzyrz¹dowemu Radzie Unii Europejskiej. W oparciu o art. 15 Traktatu o Unii Europejskiej pañstwa cz³onkowskie, dzia³aj¹c w Radzie, przyjmuj¹ wspólne stanowisko lub podejmuj¹ wspólne dzia³anie w przedmiocie na³o enia sankcji na okreœlony re im. To wspólne stanowisko jest nastêpnie realizowane, w ramach kompetencji wy³¹cznych Wspólnoty Europejskiej w pierwszym filarze. Rada Unii Europejskiej wydaje rozporz¹dzenie w oparciu o art. 301 TWE. W sytuacji, gdy zakres sankcji bêdzie wykraczaæ poza kompetencje WE, konieczne stanie siê podjêcie dzia³añ indywidualnie przez pañstwa cz³onkowskie. Ma to miejsce szczególnie w odniesieniu do towarów i us³ug nie znajduj¹cych siê w swobodnym obrocie na wspólnym rynku, np. broni 19. Wystêpowaæ mo e równie sytuacja, gdy sankcje obejm¹ obszar wchodz¹cy w zakres kompetencji mieszanych, wówczas ich realizacja nastêpuje w ramach wspó³pracy pomiêdzy instytucjami wspólnotowymi a pañstwami cz³onkowskimi. Dotychczasowa praktyka pokazuje, e Unia Europejska czêsto samodzielnie podejmuje decyzjê o przyjêciu sankcji gospodarczych, maj¹cych na celu wymuszenie dzia³añ ochrony praw cz³owieka. W swoich inicjatywach nierzadko ubiega pod wzglêdem czasowym lub wykracza przedmiotowo poza sankcje nak³adane w ramach Rady Bezpieczeñstwa ONZ. Sankcje nak³adane w ostatnim dziesiêcioleciu na ³ami¹ce prawa cz³owieka re imy na Bia³orusi, w Zimbabwe, Macedonii, Mo³dawii czy Uzbekistanie by³y sankcjami nakierowanymi g³ównie na rz¹dz¹cych i aparat represji, mo na wiêc zaliczyæ je do sankcji inteligentnych. Wœród œrodków represyjnych dominowa³y zakazy wjazdu i tranzytu osób, zamra anie aktywów nale ¹cych do osób podejrzewanych o ³amanie praw cz³owieka, zakazy wywozu sprzêtu mog¹cego s³u yæ represjonowaniu ludnoœci czy zakazy eksportu broni. Nale y jednak zauwa yæ, e w Unii brak jest politycznej woli do podjêcia zdecydowanych dzia³añ przeciwko du ym i potê nym krajom, w których dochodzi do naruszeñ praw cz³owieka, jak chocia by Rosja, Chiny czy 17 Ibidem, s. 185. 18 Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) w 1968 r. stworzy³a konwencjê wzorcow¹, na mocy której kraje wysoko rozwiniête mog³y wprowadzaæ asymetryczne preferencje handlowe w relacjach gospodarczych z pañstwami rozwijaj¹cymi siê. Pierwszy Ogólny System Preferencji Handlowych zosta³ wprowadzony przez Wspólnotê Europejska w 1971 r., a wiêc w 3 lata po zakoñczeniu prac UNCTAD. 19 Handel broni¹ zosta³ wy³¹czony spod zakresu kompetencji WE na mocy artyku³ 296 TWE. 22 Disputatio Tom VIII Re imy

Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka USA, lub krajom, w których ulokowane s¹ ywotne interesy niektórych pañstw cz³onkowskich pañstwa Zatoki Perskiej. W odniesieniu do tych pañstw dzia³ania je eli w ogóle nastêpuj¹ te s¹ dyplomatyczne, ma³o dotkliwe i krótkotrwa³e. Maj¹ one charakter symbolu istotnego z punktu widzenia solidarnoœci z ofiarami, lecz z pewnoœci¹ niewystarczaj¹cego dla realnej poprawy ich losu. W œwietle powy szych konkluzji bardziej efektywnymi wydaj¹ siê œrodki o charakterze pozytywnym, pomocowym, podejmowane przez Wspólnotê w ramach zewnêtrznego wymiaru wspólnej polityki handlowej. Zewnêtrzne relacje gospodarcze Wspólnoty Europejskiej s¹ obecnie wprzê one w szerszy wymiar polityki zewnêtrznej. Przyk³adem pozytywnym tego maria u mo e byæ chocia by zasada warunkowoœci, uzale niaj¹ca podjêcie jakichkolwiek negocjacji gospodarczych pomiêdzy Wspólnot¹ a pañstwami trzecimi, od zapewnienia przez te kraje podstawowych gwarancji praw politycznych ludnoœci 20. Inicjatywy realizowane na Ba³kanach i w rejonie zachodniego brzegu Morza Œródziemnego uzale niaj¹ wspó³pracê gospodarcz¹ ze Wspólnot¹ Europejsk¹, od zacieœniania wspó³pracy gospodarczej z s¹siadami w celu utworzenia miêdzy nimi stref wolnego handlu. Tym samym realizuj¹ w praktyce mechanizm pokój przez handel 21, który z powodzeniem zdaje egzamin w Unii Europejskiej. Prawa cz³owieka znajduj¹ tak e swoje miejsce bezpoœrednio w treœciach umów zawieranych przez WE. Od 1992 roku istnieje praktyka wpisywania tzw. klauzul elementów podstawowych (klauzul praw cz³owieka i demokracji) i klauzul niewykonania umowy do wszystkich umów zawieranych przez Wspólnotê 22. Ogólna liczba umów, w których zapisane zosta³y te klauzule, wynios³a od 1992 r. ponad 50, a klauzule te wp³ywaj¹ na relacjê Wspólnoty z ponad 120 pañstwami. Wspomnieæ tutaj nale y tak e o umowie z Kotonou, reguluj¹cej relacje Wspólnoty Europejskiej z pañstwami AKP. Jest to najwiêksza pod wzglêdem liczby pañstw stron umowa w której, jak dot¹d, zastosowano powy sze klauzule. Warto tak e podkreœliæ rolê klauzuli niewykonania umowy w zapewnianiu realizacji postanowieñ klauzuli elementów podstawowych. Efektem jej zastosowania by³o zawieszenie preferencyjnych warunków dostêpu do rynku wspólnotowego w odniesieniu do kilku krajów, które po podpisaniu umowy nie przedsiêwziê³y stosownych kroków w celu zapewnienia satysfakcjonuj¹cego poziomu ochrony praw cz³owieka. 20 K. Smith, Stosunki Zewnêtrzne Unii Europejskiej [w:] M. Cini (red.), Unia Europejska: organizacja i funkcjonowanie, prze³o y³ G. D¹browski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 326. 21 C. Picker, Trade and Security: Empiricism, Change, Emotion & Relevancy,[w:]P.Alai,T.Broude,C.Picker (red.), Trade as the Guarantor of Peace, Liberty and Security? Critical, Historical and Empirical Perspectives, ACIL Press, Washington 2006, s. 192 i n. 22 Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie klauzuli dotycz¹cej praw cz³owieka i demokracji w umowach zawieranych przez Uniê Europejsk¹ (2005/2057(INI)). Disputatio Tom VIII Re imy 23

Maciej Nyka Jednym z wielu zarzutów stawianych Œwiatowej Organizacji Handlu oraz jej poprzedniczce GATT by³ i jest fakt zbyt ma³ego zdaniem krytyków, zaanga owania siê systemu handlu œwiatowego w ochronê praw cz³owieka, czy ochronê œrodowiska naturalnego. Zarzuty te powtarzane przez antagonistów liberalnego handlu wymusi³y w 1995 r. g³êbok¹ reformê handlu œwiatowego. Zmiany bynajmniej nie spowodowa³y jednak uciszenia g³osów krytyki. Wydaje siê, e oczekiwania odnoœnie do spo³ecznego zaanga owania handlu œwiatowego przekraczaj¹ na chwilê obecn¹ mo liwoœci tego systemu. Warto jednak zadaæ sobie pytanie, czy faktycznie s³usznie system ten przedstawia siê jako bezwzglêdn¹ GATTzillê 23, czy te mo e oczekiwania wykraczaj¹ poza zadania, jakie mo na stawiaæ przed zbiorem porozumieñ maj¹cych na celu obni enie ce³ oraz eliminacjê pozacelnych barier w handlu towarami i us³ugami. Zmiany w strukturze pañstw cz³onkowskich Œwiatowej Organizacji Handlu tak e nie sprzyjaj¹ rozwojowi poziomu ochrony praw cz³owieka przez t¹ organizacjê. W pocz¹tkowej fazie swego funkcjonowania do umowy GATT przyst¹pi³y pañstwa wysokorozwiniête. Badania zaœ dowodz¹, e tego typu kraje chêtniej anga uj¹ siê w ochronê praw cz³owieka ni kraje biedne 24. Co wiêcej, by³y to kraje zachodnie, które we w³asnych krajowych systemach prawnych zapewnia³y i zapewniaj¹ wysoki poziom ochrony praw cz³owieka, nie by³o wiêc realnej potrzeby w³¹czania agendy praw cz³owieka do zagadnieñ bêd¹cych istot¹ funkcjonowania systemu œwiatowego handlu 25. Rozszerzanie siê integracji globalnej o kraje s³abo rozwiniête i rozwijaj¹ce siê powodowa³o i powoduje, e dyskusja kwestii ochrony praw cz³owieka staje siê na tym forum politycznie niewygodna. Próby jej podejmowania koñcz¹ siê oskar eniami o próby wprowadzania przez pañstwa wysokorozwiniête protekcjonizmu pod has³em ochrony praw cz³owieka 26. Umowa ustanawiaj¹ca Œwiatow¹ Organizacjê Handlu w swojej preambule zawiera stwierdzenie, e kraje tworz¹ce WTO swoje dzia³ania liberalizacyjne bêd¹ realizowaæ z zamiarem podniesienia standardu ycia i zapewnienia pe³nego zatrudnienia 27. Taka deklaracja ³¹czy siê bez w¹tpienia z ochron¹ praw cz³owieka, jako e ubóstwo jest jednym z czynników w istotny sposób naruszaj¹cych podsta- 23 D. Esty, Greening the GATT: Trade, Environment and Future, Institute for International Economics, Washington 1994, s. 34. 24 Patrz np. A. Sykes, International Trade and Human Rights: An Economic Perspective, U Chicago Law & Economics, Olin Working Paper 2003, nr 188. 25 Wiêcej o ekonomicznych kosztach wdra ania wysokiego poziomu ochrony praw cz³owieka patrz R. Posner, The Cost of Rights: Implications for Central and Eastern Europe and for the United States, Tulsa Journal of Law 1996, vol. 31, nr 1. 26 W. van Genugten, Linking the Power of Economics to the Realisation of Human Rights: the WTO as a Special Case, [w:] C. Kumar, D. Srivastava (red.), Human Rights and Development: Law, Policy and Governance, LexisNexis, Hong Kong 2006, s. 210. 27 W ca³ej preambule do umowy ustanawiaj¹cej Œwiatow¹ Organizacjê Handlu znaleÿæ mo na odwo³ania do treœci Miêdzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych z 1966 r. 24 Disputatio Tom VIII Re imy

Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka wowe prawa cz³owieka do po ywienia, opieki medycznej itp. Co wiêcej, bieda identyfikowana jest jako Ÿród³o potencjalnych konfliktów, w tym konfliktów zbrojnych, w czasie których dochodzi do dalszej degradacji poziomu ochrony praw cz³owieka, stawiaj¹c pod znakiem zapytania nawet prawo do ycia 28. Rozwa ania problematyki wp³ywu biedy na prawa cz³owieka nie zmieniaj¹ jednak faktu, e sama intensyfikacja wymiany towarowej nie gwarantuje wzrostu poziomu ochrony praw cz³owieka, nawet w zakresie, w jakim uczyniæ by to mog³a eliminacja ubóstwa. Niew³aœciwa redystrybucja doprowadza do sytuacji, w której w spo³eczeñstwach pojawiaj¹ siê bardzo ostre ró nice w standardzie ycia. Sytuacji nie ratuje nawet fakt, e wymiana towarowa sprzyja tak e wymianie informacji, w tym informacji o warunkach ycia w krajach, gdzie ochrona praw cz³owieka realizowana jest wed³ug wysokich standardów. Jednostki znajduj¹ce siê pod panowaniem re imów totalitarnych nie zawsze s¹ w stanie samodzielnie wybiæ siê na wolnoœæ i zagwarantowaæ sobie przestrzeganie przys³uguj¹cych im praw. W systemie umów wchodz¹cych w sk³ad pakietu, przyjêtego podczas rundy negocjacyjnej z Marrakeszu, mo na odnaleÿæ tak e pewne postanowienia o wi¹ ¹cym charakterze, mog¹ce mieæ wp³yw na poziom ochrony praw cz³owieka w pañstwach stronach umowy. W Uk³adzie Ogólnym w Sprawie Ce³ i Handlu znamienne znaczenie w ochronie wartoœci pozahandlowych ma art. XX, ustanawiaj¹cy wyj¹tki od zasady wolnoœci gospodarczej. W kontekœcie ochrony praw cz³owieka wymieniæ mo na wyj¹tki maj¹ce s³u yæ ochronie ycia i zdrowia art. XX(b), chroni¹ce przed wykorzystywaniem pracy wiêÿniów art. XX (e). Dyskusyjna jest mo liwoœæ stosowania wyj¹tku z art. XX (a) ochrony moralnoœci publicznej, w odniesieniu do naruszeñ praw cz³owieka. Brak jest wyraÿnego precedensu w tym zakresie 29. Nie mo na jednak zaprzeczyæ, i artyku³ XX GATT stwarza mo - liwoœæ przedsiêwziêcia œrodków o charakterze handlowym przeciwko pañstwom naruszaj¹cym pewne kategorie praw cz³owieka. Podkreœliæ nale y, e dzieje siê to w odniesieniu do pañstw cz³onków WTO, zaanga owanych w eliminacjê barier handlowych 30. Jednoczeœnie re imy totalitarne czêsto z ró nych wzglêdów pozostaj¹ poza strukturami instytucji œwiatowych w tym WTO, co pozwala na jeszcze wiêksz¹ swobodê w odniesieniu do stosowanych wobec tych krajów œrodków handlowych. Wystêpuj¹ tak e sytuacje, kiedy instrumenty maj¹ce na celu gwarantowanie eliminacji barier w handlu bezpoœrednio przek³adaj¹ siê na zabezpieczenie praw cz³owieka. Przyk³adem mo e byæ tutaj Porozumienie w sprawie Œrodków Sanitarnych i Fitosanitarnych, które wprowadza zharmonizowane standardy jakoœci 28 A. Sykes, International Trade and Human Rights: An Economic Perspective..., s. 4 6. 29 P. Prove, Human Rights in the World Trade Organisation. [w:] M. Mehra (red.), Human Rights and Economic Globalisation: Directions for the WTO, Global Publications Foundation, Stockholm 1999. 30 W. van Genugten, Linking the Power of Economics to the Realisation of Human Rights: the WTO as a Special Case, s. 212. Disputatio Tom VIII Re imy 25

Maciej Nyka w odniesieniu do po ywienia. Oczywiœcie normy te s³u ¹ eliminacji mo liwoœci wprowadzania indywidualnych standardów w odniesieniu do artyku³ów spo- ywczych, które mog³y by byæ wykorzystywane jako bariery w handlu. Jednoczeœnie jednak w pewnym stopniu chroni¹ ycie i zdrowie konsumentów. Jako negatywny przyk³ad wp³ywu norm miêdzynarodowego prawa gospodarczego na ochronê zdrowia przywo³aæ mo na Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw W³asnoœci Intelektualnej (TRIPS), którego normy nie by³y w stanie w skuteczny sposób umo liwiæ uchylenie re imu praw w³asnoœci intelektualnej na leki wspomagaj¹ce walkê z epidemi¹ AIDS w biednych krajach Afryki. Swoist¹ konsekwencj¹ braku stosowania przez re imy totalitarne mechanizmów rynkowych w ekonomii s¹ problemy z kompatybilnoœci¹ polityki eksportowej tych krajów z normami maj¹cymi przeciwdzia³aæ stosowaniu subsydiów eksportowych funkcjonuj¹cymi w ramach systemu Œwiatowej Organizacji Handlu. Umo liwiaj¹ one nak³adanie na pañstwa posiadaj¹ce status gospodarek nierynkowych ce³ antydumpingowych w oparciu o kryterium cen towarów funkcjonuj¹cych w krajach o gospodarkach rynkowych 31. Instrument ten jakkolwiek trudno uznaæ za bezpoœrednio skierowany na ochronê praw cz³owieka, w sposób niezwykle precyzyjny trafia w re imy totalitarne, niweluj¹c przewagê konkurencyjn¹, jaka wynikaæ mo e z braku poszanowania praw cz³owieka w gospodarce. Wnioski Wykorzystanie mechanizmów gospodarczych w procesie ochrony praw cz³owieka jest bez w¹tpienia bardziej efektywne ni stosowanie wy³¹cznie metod dyplomatycznych. Nadaj¹ one dolegliwoœciom bardziej bezpoœredni charakter. S³aboœci¹ tych instrumentów jest w³aœnie ich bezpoœrednioœæ. Trudno bowiem wprowadziæ efektywne sankcje gospodarcze, które nie uderza³yby w podstawy egzystencji ludnoœci cywilnej. Sankcje inteligentne przez swój ograniczony charakter w mniejszym stopniu s¹ w stanie oddzia³ywaæ na pañstwa, w których dochodzi do ³amania praw cz³owieka. Pewnym rozwi¹zaniem problemu mo e byæ podejœcie maj¹ce na celu promowanie zachowañ pozytywnych, w miejsce piêtnowania zachowañ negatywnych. Metody te s¹ stosowane z powodzeniem przez Wspólnotê Europejsk¹ w jej zewnêtrznych stosunkach handlowych. Zaanga owanie Œwiatowej Organizacji Handlu w ochronê praw cz³owieka odpowiada ograniczonym mo liwoœciom instytucjonalnym i legislacyjnym tej organizacji. Utrudnieniem jest brak mo liwoœci tworzenia prawa wtórnego oraz wymóg jednomyœlnoœci w odniesieniu do procedur stanowienia prawa, co w przypadku organizacji licz¹cej bez ma³a 160 krajów jest niezwykle trudne. Mo liwoœci podejmowania 31 L. Zhao, Y. Wang, Trade Remedies and Non-Market Economies: Economic Implications of the First US Countervailing Duty Case on China. The World Bank, World Bank Institute Poverty Reduction & Economic Management Division. Policy Research Working Paper 4560 (2003). 26 Disputatio Tom VIII Re imy

Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka dzia³añ w zakresie ochrony praw cz³owieka zale ¹ wiêc od determinacji wszystkich pañstw cz³onkowskich. Przyjmowanie przez pañstwa wysokorozwiniête do Œwiatowej Organizacji Handlu pañstw powszechnie identyfikowanych jako naruszaj¹ce prawa cz³owieka, a nastêpnie zg³aszanie pretensji do braku podejmowania przez WTO dzia³añ maj¹cych na celu wywieranie wp³ywu na te pañstwa, jest efektem polityki, a nie realnego zainteresowania ochron¹ praw cz³owieka. Literatura: Domaga³a A., Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe, Florczak A., Bolechow B. (red.), Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ 2006; Boon K., Coining The New Jurisdiction: The Security Council as a New Pacekeeper, Vanderbilt Journal of Transnational Law 2008, vol. 41, nr 4; Donelly J. Universal Human Rights in Theory & Practice Cambridge University Press, Cambridge 2003; Ryszka J., Sankcje gospodarcze wobec podmiotów zewnêtrznych w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Wydawnictwo Dom Organizatora TNOiK, Toruñ 2008; Sykes A.O., International Trade and Human Rights: An Economic Perspective, U Chicago Law & Economics, Olin Working Paper 2003, nr 188. Disputatio Tom VIII Re imy 27