Disputatio. Re imy TOM VIII

Transkrypt

1

2 Disputatio Re imy TOM VIII GDAÑSK 2009

3 ISSN Redaktor Naczelny: Jakub H. Szlachetko Rada Recenzentów: prof. dr hab. Janina Ciechanowicz-McLean dr Przemys³aw Kieroñczyk dr Oktawian Nawrot dr Piotr Uziêb³o Rada Redakcyjna: Tomasz Karasek Jêdrzej Maœnicki Pawe³ Mazurek Pawe³ Szczepañski (Sekretarz Rady) Marta Tymiñska Karol Wa ny Marta Wiœniowska ród³a finansowania: 1. Rektor do spraw Studentów Uniwersytetu Gdañskiego 2. Parlament Studentów Uniwersytetu Gdañskiego 3. Rada Samorz¹du Studentów Wydzia³u Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdañskiego 4. Oœrodek Analiz Polityczno-Prawnych Sk³ad oraz redakcja teczniczna Urszula Jêdryczka Ok³adka: Karol Wa ny Druk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax: , tel , poligraf@gnu.univ.gda.pl

4 Disputatio Re imy Spis Treœci Od Redakcji 5 Janusz Kochanowski Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka na wspó³czesne rozumienie uniwersalnych praw jednostki 7 Maciej Nyka Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka 17 Jakub H. Szlachetko Pañstwo Józefa Pi³sudskiego specyficzny model re imu autorytarnego 28 Pawe³ Szczepañski Instytucjonalizacja w³adzy w Polsce w latach Patrycja Kañdu³a Podstawy prawne oraz kompetencje organów cenzury w Polsce Ludowej 77 Katarzyna Bieszke Re im Kulturalny? 93 Przemys³aw Kieroñczyk Antanas Smetona i jego czasy 103 Hanna J. Szlachetko Koncepcje eugeniczne a polityka III Rzeszy 121 Przemys³aw Kudlaff Filmy dokumentalne Leni Riefenstahl w systemie propagandy Trzeciej Rzeszy 129 Aleksander Rekœæ Koreañska Republika Ludowo-Demokratyczna totalitaryzm w wydaniu D ucze 150

5 4 Marta Kolanowska Per³a Antyli Fidela Castro 162 ukasz Tamkun Droga do pierwszej Ustawy o Reformie Rolnej po zwyciêstwie rewolucji na Kubie 179 Marta Wiœniowska Realia ycia codziennego w pañstwie autorytarnym, przyk³ad Chiñskiej Republiki Ludowej 186 Patryk ukasiak Ustrój Œwiêtej Góry Athos w œwietle regulacji europejskich 201 Piotr P. Bejrowski Polityka Stanów Zjednoczonych wobec pañstw zbójeckich na prze³omie XX i XXI wieku 209 Janusz Dziugiewicz Rosja na pocz¹tku XXI wieku 218 Karolina Szydywar-Grabowska Rosja Putina ewolucja wewnêtrzna 245 Przemys³aw Kieroñczyk Recenzja: Maciej Kuczewski, Rumunia. Koniec z³otej epoki 267

6 Od Redakcji Niniejszy tom przegl¹du naukowego Disputatio poœwiêcony zosta³ sprawom mo na by rzec wagi najwy szej. Zaprezentowane prace naukowe, oscyluj¹ce na pograniczu nauk prawnych, politologicznych i historycznych, ukazuj¹ mechanizmy funkcjonowania pañstwa oraz jakoœæ ycia obywateli w czasach trudnych, niezwykle emoconuj¹cych, kontrowersyjnych i skrajnie ró nie ocenianych przez naocznych œwiadków i historyków. Na ujête w podtytule periodyku Re imy sk³ada siê wiele problemów. Obok portretów psycho-fizycznych ludzi w³adzy, analizy metod zarz¹dzania pañstwem, ustrojów wybranych pañstw niedemo- kratycznych pojawi¹ siê równie zagadnienia zwi¹zane z yciem cz³owieka w kontrolowanym przez formacje militarne spo³eczeñstwie, z indokrynacj¹ i skutkami oddzia³ywania propagandy oraz prawami i wolnoœciami cz³owieka i obywatela. Koñcz¹c s³owo wstêpne i zapraszaj¹c Pañstwa do lektury VIII tomu przegl¹du naukowego Disputatio przytoczê s³owa duchownego, ksiêdza Waleriana Meysztowicza, który w kilku zdaniach oddaje istotê tego, co w dalszej czêœci publikacji zosta³o poruszone: Jest dziœ mod¹ uwa aæ ka d¹ dyktaturê za z³o. Pamiêtajmy, e by³y dyktatury Peryklesa i Cyncynata, e od przejœcia przez Rubikon a po upadek Konstantynopola, przez kilkanaœcie wieków, ci¹gn¹³ siê szereg imperatorów-dydaktorów, z³ych czy dobrych. Nie wynaleziono dot¹d dobrych i skutecznych sposobów na wybieranie dyktatorów ani na usuwanie z³ych; jak nie znaleziono sposobu, by demokracja nie rpzekszta³ci³a siê w partiokracjê lub kryptokracjê. Rada Redakcyjna

7 JANUSZ KOCHANOWSKI Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka na wspó³czesne rozumienie uniwersalnych praw jednostki Wprowadzenie Parafrazuj¹c znan¹ tezê wybitnego oksfordzkiego historyka, Sir Michaela Howarda, mówiæ mo na o dwóch wielkich, a jak e odmiennych, rewolucjach ubieg³ego, dwudziestego wieku: bolszewickiej oraz, wci¹ trwaj¹cej, rewolucji praw cz³owieka. Pierwsza ma siê na szczêœcie ku schy³kowi, przynajmniej w tej czêœci Europy. Druga rewolucja rewolucja praw cz³owieka trwa nadal i choæ nie obywa siê bez pora ek, wci¹ towarzyszy jej nadzieja na osi¹gniêcie przynajmniej niektórych przyœwiecaj¹cych jej celów. Na pocz¹tku XXI wieku Peter R. Baehr, nestor holenderskiej nauki prawa miêdzynarodowego w zakresie praw cz³owieka, podj¹³ próbê okreœlenia podstawowych kontrowersji, wokó³ których toczy siê wspó³czesna œwiatowa debata w tej dziedzinie. Jego zdaniem sprowadzaj¹ siê one do szeœciu podstawowych problemów. Nale y do nich kwestia uniwersalnego charakteru praw cz³owieka, problem znaczenia praw zbiorowych i po trzecie, dyskusja na temat promocji praw gospodarczych, spo³ecznych i kulturalnych obok praw osobistych i politycznych 2. Kolejne kontrowersje ogniskuj¹ siê wokó³ znaczenia korporacji transnarodowych, odpowiedzialnoœci za masowe naruszenia praw cz³owieka i wreszcie miêdzynarodowej interwencji w obronie praw cz³owieka. Wiele z tych problemów sk³ada siê na nasz¹ codziennoœæ, w szczególnoœci na pracê Rzecznika Praw Obywatelskich. Przyjmowana aksjologia, której wyraz daj¹ tak e normy prawne, np. art. 30 Konstytucji RP, opiera siê na przeœwiadczeniu, e ludzie wymagaj¹ poszanowania. Jak pisa³ Charles Taylor, cech¹, która wyró nia nowo ytn¹ kulturê Zachodu (...) jest to, e owa zasada poszanowania by³a naj- 1 2 Dr Janusz Kochanowski, Rzecznik Praw Obywatelskich. Zob.: J. Kochanowski, Wokó³ cz³owieka oraz jego wolnoœci, praw i obowi¹zków. Od Moj esza do Benedykta XVI, [w:] J. Zajad³o (red.), Antologia tekstów dotycz¹cych praw cz³owieka, Tom III Ksiêgi Jubileuszowej Rzecznika Praw Obywatelskich, red. serii M. Zubik, Warszawa 2008, s. 6. Disputatio Tom VIII Re imy 7

8 Janusz Kochanowski chêtniej formu³owana w kategoriach uprawnieñ 3. Uprawnienia te, okreœlane jako powszechne, naturalne i niezbywalne, ³¹cz¹ siê z pojêciem autonomii jednostki. Inna sprawa, e treœæ owej autonomii osób jest przedmiotem filozoficznych kontrowersji. Czy cz³owiek jest oderwan¹ jednostk¹, czy z natury istot¹ spo³eczn¹? Czy jest Kantowskim czystym podmiotem racjonalnego dzia³ania, czy te organicznie wpisany jest w tradycjê i wspólnotê, z któr¹ dzieli zasadnicze przekonania moralne i obyczajowe? Rzecznik Praw Obywatelskich, bêd¹c zarazem dla obywateli wspó³obywatelem, zanurzonym w polskiej i europejskiej myœli, tradycji i kulturze prawnej, wspó³troszcz¹cym siê o dobro wspólne, nie mo e uciec przed tymi problemami. Wszak z ludzkich praw i wolnoœci korzystaæ mo na wy³¹cznie jak wskazywa³ John Finnis w otoczeniu wzajemnego szacunku, zaufania i zrozumienia, w œrodowisku, gdzie s³abi nie musz¹ dr eæ przed zachciankami silnych. Nie ulega w¹tpliwoœci, e takie œrodowisko jest wa nym aspektem dobra wspólnego 4. Wspó³czesne czasy pobudzaj¹ do rozmyœlañ nad teraÿniejszymi problemami i wyzwaniami przed ide¹ praw cz³owieka, przysz³oœci¹ debaty nad cz³owiekiem oraz jego wolnoœciami i obowi¹zkami. Niestety czêsto zapominamy, e sama idea praw cz³owieka jest zjawiskiem stosunkowo m³odym, zakorzenionym w zjawiskach wci¹ oddzia³ywaj¹cych na wspó³czesne czasy. Geneza idei praw cz³owieka Wspó³czesnemu cz³owiekowi szczególnie wychowanemu w zachodniej kulturze prawnej towarzyszy przekonanie, e ka dej osobie ludzkiej przys³uguj¹ pewne fundamentalne, niezbywalne wolnoœci i prawa. Jest ono powszechne i nie budzi szczególnych zastrze eñ. Istnienie praw cz³owieka wydaje siê oczywistoœci¹, a wszelkie dzia³ania z nimi sprzeczne uznawane s¹ za powa ane delikty. Jeszcze nieca³e 100 lat temu mogliœmy mówiæ jedynie o œladach takiego rozumowania, nie wspominaj¹c ju o urzeczywistnianiu idei praw cz³owieka przez poszczególne pañstwa lub spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ jako ca³oœæ 5. Myœl prawna staro ytnej Grecji i Rzymu nie wytworzy³a podstaw dla koncepcji praw cz³owieka. Sytuacja zmieni³a siê wraz z upowszechnieniem siê judeochrzeœcijañskiej myœli filozoficznej. Filozofia ta, uznaj¹c godnoœæ cz³owieka za wartoœæ fundamentaln¹, pojmowa³a jednostkê jako byt autonomiczny wobec spo³eczeñstwa. Wskazywa³a na ograniczony zakres w³adztwa pañstwowego nad Ch. Taylor, ród³a podmiotowoœci. Narodziny to samoœci nowoczesnej, przek³. M. Gruszczyñsk i in., Warszawa 2001, s. 24. J. Finnis, Prawo naturalne i uprawnienia moralne, przek³. K. Lossman, Warszawa 2001, s Por. J. Pawliczak, M. Zubik, Geneza, znaczenie i charakter prawny Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka (w 60 lat po jej uchwaleniu), Miêdzynarodowa Sesja z okazji 60 rocznicy uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, Obchody Dni Praw Cz³owieka w Polsce, Warszawa 2008, s Disputatio Tom VIII Re imy

9 Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka... cz³owiekiem. Powy sze za³o enia aksjologiczne by³y rozwijane i uszczegó³awiane przez wieki, przez kolejnych myœlicieli, filozofów i teologów. Doœæ wspomnieæ choæby œw. Tomasza z Akwinu, który ju w XIII w. przedstawi³ m.in. w zasadzie przyjmowan¹ do dzisiaj koncepcjê prawa do oporu. Osiemnastowieczna filozofia prawa naturalnego przygotowa³a intelektualn¹ podstawê dla wspó³czesnego rozumienia fundamentalnych praw cz³owieka 6.Pojêcie praw cz³owieka, jako kategoria prawna, wykszta³ci³o siê dopiero w XIX w. Termin ten pojawi³ siê wówczas w konstytucjach jako zbiorcze okreœlenie praw obywateli. Zaczêto pos³ugiwaæ siê nim równie w prawie miêdzynarodowym. W tym okresie na konferencji genewskiej (1864) oraz haskiej (1899) przyjêto, wci¹ aktualne, regulacje prawa miêdzynarodowego, dotycz¹ce prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Po I wojnie œwiatowej ustanowiono Ligê Narodów i Miêdzynarodow¹ Organizacjê Pracy. Opracowano równie podstawy systemu ochrony mniejszoœci narodowych w niektórych pañstwach. Po I wojnie œwiatowej wydawaæ siê mog³o, e prawo miêdzynarodowe, dotycz¹ce szeroko rozumianych praw cz³owieka, ponownie wesz³o na drogê dynamicznego rozwoju. Równolegle do regulacji miêdzynarodowych czêœæ pañstw zagwarantowa³a podstawowe prawa cz³owieka w swoich wewnêtrznych porz¹dkach prawnych. Jednak e w praktyce idea praw cz³owieka okaza³a siê nie mieæ mocnego zakorzenienia w adnej z tych p³aszczyzn. Nie dosz³o do jej upowszechnienia, nie mówi¹c ju o urzeczywistnieniu w praktyce. W trakcie II wojny œwiatowej dopuszczono siê zbrodni wojennych na niespotykan¹ do tej pory skalê. Do s³owników ca³ego œwiata wesz³o okreœlenie ludobójstwo (genocide). Okrucieñstwo wojny i nieprzestrzeganie prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych by³y jawnie widoczne na europejskich i azjatyckich polach walk. Wkrótce do tych zdarzeñ do³¹czyæ mia³o zagro enie, jakie nios³a ze sob¹ si³a niszczycielska bomby atomowej oraz powojenny wyœcig zbrojeñ. Wojna œwiatowa, a przede wszystkim polityka rasistowska oraz Holokaust, uwidoczni³y jak naruszanie praw cz³owieka przez konkretne pañstwo, na które nie reagowa³a spo³ecznoœæ miêdzynarodowa, mog¹ rozprzestrzeniæ siê na kraje s¹siaduj¹ce, a nastêpnie na znaczn¹ czêœæ œwiata. Wydarzanie te zmieni³y zarazem podejœcie spo³ecznoœci miêdzynarodowej do idei praw cz³owieka, choæ musia³y min¹æ jeszcze dziesiêciolecia nim upad³ drugi europejski totalitaryzm sowiecki komunizm. Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka Lata II wojny œwiatowej oraz zdarzenia, które mia³y miejsce tu po jej zakoñczeniu, stanowi¹ cezurê w historii idei praw cz³owieka, która wyznaczy³a nowy etap rozwoju wspó³pracy miêdzynarodowej. Etap, w którym podstawowe zna- 6 Por. M. Freeman, Human Rights, Cambridge 2007, s. 22. Disputatio Tom VIII Re imy 9

10 Janusz Kochanowski czenia zaczê³a nabieraæ idea okreœlenia i urzeczywistnienia uniwersalnych i niezbywalnych praw jednostki. Ostatnia po³owa dwudziestego stulecia to czas szczególnie intensywnej refleksji i œwiatowej dyskusji nad prawami cz³owieka. W debacie tej wyró nia siê trzy zasadnicze etapy. Wskazuje siê, e od 1945 r. do koñca lat siedemdziesi¹tych XX wieku dyskusjê o prawach cz³owieka cechowa³ uproszczony aprioryzm, wyparty nastêpnie co stanowi drugi etap przez dominuj¹c¹ do koñca lat dziewiêædziesi¹tych kontestacjê uniwersalnych wartoœci pod has³em relatywizmu kulturowego. Obecnie zdajemy siê trwaæ w okresie weryfikacji stanowisk i poszukiwania konsensusu pomiêdzy uniwersalizmem i relatywizmem. Weryfikuj¹c te stanowiska mo emy z perspektywy szeœædziesiêciu lat oceniaæ powszechny system ochrony praw cz³owieka, któremu symboliczny pocz¹tek da³a Deklaracja Praw Cz³owieka, przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Deklaracja jest niew¹tpliwie dzie³em pomnikowym. Stanowi³a punkt odniesienia dla wszystkich trzech wspomnianych etapów wspó³czesnej refleksji nad prawami cz³owieka. W szeœædziesi¹t lat po jej uchwaleniu jest nadal dokumentem ywym. Wynika to przede wszystkim z jej genezy oraz ponadczasowego charakteru okreœlonych w niej praw jednostki. O samym przyjêciu, ostatecznej treœci oraz formie prawnej Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka przes¹dzi³y dwa rodzaje czynników. Pierwszym by³y tragiczne wydarzenia II wojny œwiatowej, które dowiod³y, e konieczne jest podjêcie bardziej skutecznych, ni do tej pory, dzia³añ maj¹cych na celu ochronê podstawowych praw jednostki. Z kolei drugim istotnym czynnikiem by³a sytuacja polityczna ukszta³towana po wojnie, oraz ró nice œwiatopogl¹dowe miêdzy ówczesnymi pañstwami-cz³onkami ONZ. Podczas konferencji w San Francisco w 1945 r. uchwalono Kartê Narodów Zjednoczonych. Preambu³a Karty uzna³a urzeczywistnianie praw cz³owieka za jeden z czterech podstawowych celów Narodów Zjednoczonych, jednak nie okreœli³a katalogu praw cz³owieka. Wkrótce po podpisaniu Karty stwierdzono, e mimo wi¹ ¹cego charakteru, nie jest ona w stanie spe³niæ roli wystarczaj¹cego œrodka dla ochrony praw cz³owieka. Konieczne sta³o siê zatem przyjêcie aktu prawnego okreœlaj¹cego katalog uniwersalnych praw jednostki. Rolê tê spe³niæ mia³a Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka. Deklaracja zosta³a przyjêta w drodze niepowtarzalnego w historii konsensusu, który uda³o siê osi¹gn¹æ w momencie niezwyk³ych napiêæ i konfliktów politycznych. Dokument ten ukszta³towa³ wspó³czesne rozumienie praw cz³owieka, ujmuj¹c fundamentalne prawa o charakterze powszechnym. Deklaracja zosta³a przet³umaczona na ponad 360 jêzyków œwiata, a data jej przyjêcia wyznacza corocznie obchody Miêdzynarodowego Dnia Praw Cz³owieka, tak e w Polsce. W Deklaracji wyra ano posiadanie fundamentalnych praw i wolnoœci po prostu z faktu bycia cz³owiekiem. Koncepcja ta nawi¹zuje przede wszystkim do filozofii 10 Disputatio Tom VIII Re imy

11 Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka... i prawa naturalnego, stanowi¹c zarazem wyraz w³aœciwego kompromisu w stosunku dla ró nych kultur. Twórcy Deklaracji, którzy pocz¹tkowo sugerowali koniecznoœæ dostarczenia jednolitego filozoficznego uzasadnienie dla praw cz³owieka w niej wyra onych, stanêli przed bardzo trudnym zadaniem. Nad problemem tym pracowa³ m.in. znany francuski filozof Jacques Maritain. Jego rozwa ania w tym zakresie zakoñczyæ mia³o s³awne stwierdzenie: Zgadzamy siê na te prawa, dopóki nikt siê nas nie zapyta, dlaczego. Deklaracja jest pierwszym miêdzynarodowym dokumentem, który zak³ada, e prawa cz³owieka i podstawowe wolnoœci odnosz¹ siê do ka dej osoby i w ka - dym miejscu. Jest pierwszym w historii aktem normatywnym, którego nie inspirowa³y zwyciêskie rewolucje lub ruchy narodowo-wyzwoleñcze. Pierwszym, który wy³oni³ siê z dyskusji przy stole obrad konferencji miêdzynarodowej i wyznaczy³ na kolejne dziesiêciolecia standardy podstawowych, uniwersalnych wolnoœci i praw cz³owieka. Autorzy Deklaracji, wywodz¹cy siê z ró nych kultur, zadbali o to, aby Powszechna Deklaracja sta³a siê wspóln¹ wizj¹ bardziej sprawiedliwego i pokojowego œwiata. Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka nabra³a fundamentalnego znaczenia dziêki swojej wielokulturowoœci i powszechnoœci wyra onych w niej wartoœci. Nie bez znaczenia na jej treœæ mia³y równie osobiste doœwiadczenia jej twórców oraz ich przekonanie o fundamentalnym charakterze prawa cz³owieka. Najszerzej w Deklaracji odzwierciedlono koncepcje i rozwi¹zania pochodz¹ce z szeroko rozumianej kultury Zachodu, g³ównie kultury europejskiej. Inne doktryny filozoficzne czy œwiatopogl¹dowe zosta³y wykorzystane rzadziej, gdy nawet delegaci ONZ, pochodz¹cy z Azji czy Afryki, najczêœciej wykszta³ceni byli na zachodzie i podzielali wartoœci, które poznali w Europie lub Stanach Zjednoczonych. Jednak upór, przede wszystkim C. Malika, P.C. Changa oraz przedstawicieli pañstw arabskich, doprowadzi³ do zawarcia w Deklaracji równie koncepcji wykszta³conych na gruncie islamu i konfucjanizmu. W tym zakresie Pani Hansa Mehta z Indii wyraÿnie podkreœla³a, e nale y szanowaæ równie ludzkie wartoœci kolektywne, w tym ideê spo³ecznoœci jako podmiotu praw cz³owieka. Nie mo na równie zapomnieæ, e bez talentu dyplomatycznego, heroicznej pracy oraz umiejêtnoœci doprowadzania do kompromisów przewodnicz¹cej Komisji Praw Cz³owieka Eleanor Roosevelt, Deklaracja nigdy nie mia³aby dzisiejszej formy i znaczenia. Charakter prawny Deklaracji Charakter prawny Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka, a zarazem uniwersalnych praw cz³owieka w niej wyra onych, wywo³uje problemy w praktyce i doktrynie prawa miêdzynarodowego. Chocia wœród prawników istnia³a zgoda co do niewi¹ ¹cego charakteru Deklaracji w momencie jej uchwalenia, to jednak Disputatio Tom VIII Re imy 11

12 Janusz Kochanowski z biegiem czasu zaczê³y pojawiaæ siê coraz czêstsze g³osy dotycz¹ce uznawania Deklaracji, lub co najmniej niektórych praw w niej wyra onych, za wi¹ ¹cy standard prawa miêdzynarodowego. Czêœæ specjalistów prawa miêdzynarodowego uwa a tak e, e z biegiem czasu Deklaracja nabra³a charakteru prawa zwyczajowego 7. W doktrynie prawa miêdzynarodowego stwierdza siê, e problem charakteru prawnego Deklaracji nie mo e byæ bez w¹tpliwoœci rozstrzygniêty na podstawie tradycyjnych koncepcji rozumienia norm zwyczajowego prawa miêdzynarodowego. Wskazuje siê natomiast, e Nie ma jednak w¹tpliwoœci, i Deklaracja stanowi co najmniej istotny dowód na istnienie miêdzynarodowego prawa zwyczajowego 8. W tym zakresie Deklaracjê uznaje siê obecnie za podstawowe Ÿród³o okreœlaj¹ce katalog zwyczajowych praw cz³owieka i jako taka odgrywa kluczow¹ rolê we wspó³czesnych systemach prawnych. Co wiêcej, z pewnoœci¹ czêœæ praw okreœlonych w Deklaracji ma charakter norm jus cogens, czyli fundamentalnych zobowi¹zañ prawa miêdzynarodowego 9. Rozwa ania dotycz¹ce charakteru prawnego Deklaracji dla miêdzynarodowego i krajowego porz¹dku prawnego maj¹ obecnie w du ym stopniu charakter wtórny. Wspó³czeœnie obowi¹zuje bowiem szereg umów miêdzynarodowych okreœlaj¹cych prawa cz³owieka (w tym przede wszystkim Miêdzynarodowe Pakty Praw Cz³owieka). To same z Deklaracj¹ postanowienia zawieraj¹ tak e konstytucje lub ustawy wiêkszoœci wspó³czesnych pañstw. Bior¹c to pod uwagê, jeœli nawet nie sama Deklaracja, to na pewno prawa w niej okreœlone, wi¹ ¹ w dobie przyjêcia ró nych umów miêdzynarodowych przewa aj¹c¹ wiêkszoœæ cz³onków spo³ecznoœci miêdzynarodowej. Z drugiej strony wydaje siê jednak, e proces wp³ywu Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka na rozwój i uniwersalizacjê ochrony praw cz³owieka uleg³ w ostatnich latach os³abieniu. Mimo okreœlenia katalogu powszechnych praw cz³owieka, wci¹ trudno uznaæ, e istniej¹ efektywne œrodki ochrony tych praw zarówno na p³aszczyÿnie miêdzynarodowej, jak i w porz¹dkach prawnych niektórych pañstw. Deklaracja stanowi fundament do podjêcia dzia³añ w tym zakresie, zgodnie z przedstawian¹ ju 60 lat temu ide¹ tzw. implementacji praw cz³owieka. Trudno jednak przewidzieæ, jak proces ten rozwinie siê w przysz³oœci Tak m.in. J. P. Humphrey, The Universal Deciaration of Human Rights: Its History, impact and Juridical Character, [w:] B. G. Ramcharan (red.), Human Rights: Thirty Years After the Universal Deciaration, The Haguc 1979, s. 21, 29. H. Hannum, The Status of the Universal Declaration of Human Rights in National and Intemational Law, Georgia Journal of International and Comparatiye Law , nr 25, s Zob. B. G. Ramcharan, The Legal Status of the International Bill of Human Rights, Nordic Journal of International Law 1996, nr 55, s Disputatio Tom VIII Re imy

13 Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka... Treœæ Deklaracji Tekst Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka sk³ada siê z 30 artyku³ów, z czego zdecydowana ich wiêkszoœæ proklamuje prawa osobiste i polityczne. Zgodnie z za³o eniami jej twórców, Deklaracja ma zatem zwiêz³y charakter. Jest zarazem dokumentem inspiruj¹cym oraz zrozumia³ym dla ka dego. Preambu³a Deklaracji podkreœla znaczenie praw cz³owieka dla zachowania miêdzynarodowego pokoju i bezpieczeñstwa. K³adzie równie nacisk na koniecznoœæ ochrony praw cz³owieka, tak eby nikt me musia³ uciekaæ siê do buntu przeciw tyranii i uciskowi. Nawi¹zujê ona tak e do zobowi¹zañ w zakresie praw cz³owieka okreœlonych w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz podkreœla istotnoœæ zarówno praw cywilnych, jak i ekonomicznych. Aksjologia Deklaracji jest prosta. Artyku³ 1 stwierdza, e wszyscy ludzie s¹ równi i wolni, poniewa ³¹czy ich ta sama w³aœciwoœæ godnoœci ludzkiej. Wskazuje on tak e na racjonalnoœæ ludzkiego dzia³ania oraz na zobowi¹zanie do uczciwego postêpowania w duch braterstwa. Artyku³ 2 Deklaracji wskazuje natomiast, e prawa cz³owieka s¹ powszechne nie z powodu uznania ich przez okreœlone pañstwo czy spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹, ale poniewa nale ¹ do ca³ej ludzkoœci. Prawa te przys³uguj¹ ka demu, w ka dej sytuacji i ka dym miejscu œwiata. Artyku³ 7 nawi¹zuje zaœ do tego rozumowania stwierdzaj¹c, e wszyscy s¹ równi wobec prawa oraz e ka dy ma prawo do ochrony przed jak¹kolwiek form¹ dyskryminacji. Katalog praw cz³owieka okreœlony w Deklaracji jest bardzo szeroki, jednak z ró nych przyczyn nie uwzglêdniono w nim czêœci z proponowanych w miêdzynarodowej debacie praw. Przede wszystkim, formalnie nie znalaz³o siê w Deklaracji prawo do oporu, o co intensywnie zabiega³y pañstwa Ameryki aciñskiej. Zosta³o ono jednak zaznaczone w preambule. Nie okreœlono tak e odrêbnie praw mniejszoœci narodowych oraz statusu terytoriów zale nych. Proponowane regulacje w tym zakresie uznano bowiem za zbêdne w œwietle zasady powszechnoœci praw wyra onych w Deklaracji, w tym m.in. zasady równoœci. Nie znalaz³o siê tak e w Deklaracji prawo do sk³adania skarg na naruszenie praw cz³owieka. Idea ta, zgodna z tzw. projektem implementacji praw cz³owieka, nie znalaz³a bowiem szerokiego poparcia politycznego w czasach zimnej wojny. Ponadto wskazuje siê, e Deklaracja nie podejmuje wprost problemu wzajemnego oddzia³ywania cz³owieka i œrodowiska naturalnego. Nie by³o to jednak zagadnienie szeroko dyskutowane w tamtym czasie. Natomiast zauwa a siê, e odpowiednio interpretowane, prawo do odpowiedniego standardu ycia obejmujê równie prawo do odpowiedniego standardu œrodowiska naturalnego. Jeœli dziœ zdarza nam siê odczuwaæ nadmiar ró nego rodzaju deklaracji, konwencji i protoko³ów oraz wszelkich regulacji traktuj¹cych o ludzkich prawach, Disputatio Tom VIII Re imy 13

14 Janusz Kochanowski a nawet jeœli zapominamy lub zwyczajnie nie dostrzegamy ju promieniowania Deklaracji w tym, jak e obfitym, g¹szczu przepisów, tym bardziej pamiêtaæ musimy o tragizmie œwiata, w którym nie respektuje siê praw cz³owieka. Oddzia³ywanie Deklaracji na proces internacjonalizacji praw jednostki Deklaracja w przeci¹gu kilkunastu lat od uchwalenia sta³a siê dokumentem, na który zaczê³y regularnie powo³ywaæ siê nie tylko organy ONZ w swojej dzia³alnoœci, ale tak e Zgromadzenie Ogólne w rezolucjach dotycz¹cych praw cz³owieka. Deklaracja sta³a siê zatem standardem respektowanym i rozwijanym przez ONZ. De facto zaczê³a ona wi¹zaæ ONZ w jej praktyce wewnêtrznej (pro foro interno) i w znacznym stopniu oddzia³ywaæ na dzia³alnoœæ zewnêtrzn¹ organizacji. Co wiêcej, Deklaracja sta³a siê Ÿród³em procesu internacjonalizacji praw cz³owieka pod egid¹ ONZ. Na jej podstawie uchwalono liczne wi¹ ¹ce konwencje i umowy miêdzynarodowe dotykaj¹ce problemu praw cz³owieka. Dokumenty te bezpoœrednio powo³ywa³y siê na Deklaracjê, jako g³ówny standard praw cz³owieka. Ponadto o znaczeniu prawnym Deklaracji mo e równie œwiadczyæ fakt, e Miêdzynarodowy Trybuna³ Sprawiedliwoœci zacz¹³ przywo³ywaæ j¹ w swoich wyrokach, aczkolwiek nie jako formalne Ÿród³o prawa (pomimo istotnych opinii odrêbnych w tym zakresie). Obecnie istnieje oko³o 200 instrumentów prawa miêdzynarodowego dotycz¹cych praw cz³owieka, z tego prawie 70 za podstawê przyjmuje Powszechn¹ Deklaracjê. To zatem dziêki Deklaracji wykszta³ci³o siê wspó³czesne znacznie praw cz³owieka, liczne instrumenty oraz mechanizmy przewidziane dla ochrony tych praw. To równie Deklaracja wp³ynê³a na fakt, e prawa cz³owieka s¹ obecnie podstaw¹ wszystkich demokratycznych porz¹dków prawnych. Spoœród wspomnianych instrumentów prawa miêdzynarodowego na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ przede wszystkim uchwalone w 1966 r. przez ONZ tzw. Pakty Praw Cz³owieka, czyli Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych. Pakty te maj¹ charakter umów miêdzynarodowych i od pocz¹tku stanowi³y czêœæ prac, jakie Komisja Praw Cz³owieka ONZ wykona³a nad planem urzeczywistnienia praw cz³owieka. Nie zawieraj¹ one jedynie dwóch, aczkolwiek bardzo kontrowersyjnych praw okreœlonych w Deklaracji, czyli prawa do w³asnoœci i prawa do azylu. Ratyfikacja Paktów zmusi³a pañstwa nimi zwi¹zane do stopniowej recepcji oraz uwzglêdniania jako wi¹ ¹cych praw cz³owieka w stosunkach wewnêtrznych i miêdzynarodowych. Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych da³ ponadto podstawê do sk³adania przez jednostki skarg indywidualnych do Komitetu Praw Cz³owieka ONZ. W 1994 r. utworzono Urz¹d Wysokiego 14 Disputatio Tom VIII Re imy

15 Oddzia³ywanie Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka... Komisarza ONZ do Spraw Praw Cz³owieka, który funkcjonuje w ramach ustanowionych przez Kartê ONZ, Deklaracjê i inne instrumenty praw cz³owieka oraz prawa miêdzynarodowego. Prawa cz³owieka zatem, z biegiem czasu, nabieraj¹ coraz wiêkszego znaczenia zarówno w ramach ONZ, jak i na p³aszczyÿnie miêdzynarodowej. Dziêki natomiast samej Deklaracji Praw Cz³owieka ich ochrona sta³a siê miêdzynarodowym priorytetem. Polska a Deklaracja Przyk³ad istotnego oddzia³ywania Powszechnej Deklaracji na rozwój idei uniwersalnych praw daje historia Polski. Polska by³a jednym z 8 pañstw, które wstrzyma³o siê od g³osu w czasu uchwalenia Deklaracji. Co wiêcej, sam stosunek Polski Ludowej do koncepcji praw cz³owieka by³ wrogi, szczególnie jeœli chodzi o ideê praw cywilnych i politycznych, oraz indywidualistyczne rozumienie koncepcji praw cz³owieka. Ponadto w PRL tekst Deklaracji nie by³ pocz¹tkowo w zasadzie dostêpny. Zaczêto o niej pisaæ dopiero po wydarzeniach 1956 r., a po raz pierwszy ukaza³a siê oficjalnie drukiem rok póÿniej, czyli 9 lat po jej uchwaleniu. W dodatku zdecydowana wiêkszoœæ praw w niej okreœlonych nie by³a urzeczywistniona w praktyce. Z punktu widzenia implementacji systemu praw cz³owieka dla Polski istotne znaczenie mia³ przede wszystkim Dokument Koñcowy Konferencji Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie z Dokument ten uzale nia³ wspó³pracê miêdzynarodow¹ od przestrzegania praw cz³owieka we wszystkich pañstwach, których dotyczy³. Na mocy ustaleñ Konferencji Polska ratyfikowa³a Miêdzynarodowe Pakty Praw Cz³owieka, chocia w Dziennikach Ustaw ukaza³y siê same komunikaty o ratyfikacji, bez ich tekstu. Ratyfikacja Paktów, wyra aj¹cych prawa cz³owieka wczeœniej okreœlone w Deklaracji, da³a impuls opozycji demokratycznej do domagania siê poszanowania praw cz³owieka w Polsce. Jednak dopiero po 1989 r. w Polsce demokratycznej prawa cz³owieka nabra³y praktycznego znaczenia. Szczególnie Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, w czasie transformacji ustrojowej, sta³ siê wzorcem dla kszta³towania instytucji demokratycznego pañstwa prawa. Obecnie prawa cz³owieka zajmuj¹ podstawowe miejsce w Konstytucji Rzeczypospolitej, a umowy miêdzynarodowe je proklamuj¹ce s¹ Ÿród³ami wi¹ ¹cego prawa. Zatem treœci zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka, w g³osowaniu nad któr¹ Polska Ludowa w 1948 r. siê wstrzyma³a, stanowi¹ obecnie fundament ustrojowy i aksjologiczny demokratycznej Rzeczypospolitej. *** Wspó³czeœnie Powszechna Deklaracja Praw Cz³owieka uwa ana jest za podstawowy akt wyznaczaj¹cy standardy praw cz³owieka. Dokument ten sta³ siê Ÿród³em procesu internacjonalizacji praw cz³owieka, jak równie wp³yn¹³ na Disputatio Tom VIII Re imy 15

16 Janusz Kochanowski wykszta³cenie siê wspó³czesnej koncepcji tych praw. I chocia idea praw cz³owieka wymaga nadal rozwoju i dalszej uniwersalizacji, szczególnie jeœli chodzi o praktykê przestrzegania tych praw, to bez w¹tpienia bez Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka nasz dorobek kulturowy by³by bez porównania ubo szy. Literatura: Finnis J., Prawo naturalne i uprawnienia moralne, przek³. Lossman K, Warszawa 2001; Freeman, Human Rights, Cambridge 2007; Hannum H., The Status of the Universal Declaration of Human Rights in National and Intemational Law, Georgia Journal of International and Comparatiye Law , nr 25; Kochanowski J., Wokó³ cz³owieka oraz jego wolnoœci, praw i obowi¹zków. Od Moj esza do Benedykta XVI, [w:] J. Zajad³o (red.), Antologia tekstów dotycz¹cych praw cz³owieka, Tom III Ksiêgi Jubileuszowej Rzecznika Praw Obywatelskich red. serii Zubik M., Warszawa 2008; Umphrey J.P., The Universal Deciaration of Human Rights: Its History, impact and Juridical Character, [w:] B.G. Ramcharan (red.), Human Rights: Thirty Years After the Universal Deciaration, The Haguc 1979; Pawliczak J., Zubik M., Geneza, znaczenie i charakter prawny Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka (w 60 lat po jej uchwaleniu), Miêdzynarodowa Sesja z okazji 60 rocznicy uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Cz³owieka przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, Obchody Dni Praw Cz³owieka w Polsce, Warszawa 2008; Ramcharan B.G., The Legal Status of the International Bill of Human Rights, Nordic Journal of International Law 1996, nr 55; Taylor Ch., ród³a podmiotowoœci. Narodziny to samoœci nowoczesnej, przek³. M. Gruszczyñsk i in., Warszawa Disputatio Tom VIII Re imy

17 MACIEJ NYKA Prawo miêdzynarodowe gospodarcze a ochrona praw cz³owieka Polityka ochrony praw cz³owieka prowadzona jest za pomoc¹ licznych instrumentów miêdzynarodowoprawnych. Niew¹tpliwie najbardziej popularne s¹ instrumenty o charakterze stricte politycznym, a tak e normatywnym. Wspomnieæ tutaj mo na o tworzeniu i rozbudowie porozumieñ miêdzynarodowych maj¹cych na celu promocjê ochrony praw cz³owieka, deklaracjach, sk³adaniu lub odwo³ywaniu wizyt miêdzynarodowych. Œrodki te s¹ tym bardziej atrakcyjne, e ich stosowanie niesie za sob¹ dla rz¹dów niewielkie koszty, a jednoczeœnie podkreœla zainteresowanie pañstwa ochron¹ praw cz³owieka 2. Odmienna jest sytuacja w odniesieniu do œrodków o charakterze gospodarczym i militarnym. Tutaj interwencja wi¹ e siê z istotnymi kosztami o charakterze finansowym, gospodarczym, a nawet ofiarami w ludziach. St¹d te wyp³ywa wstrzemiêÿliwoœæ w wykorzystaniu tych instrumentów oraz ca³kowity brak prób ingerencji tymi metodami w polityki nierespektuj¹cych praw cz³owieka potêg gospodarczych i militarnych. Niew¹tpliwie sceptycyzm do wykorzystywania instrumentów militarnych w celu ochrony praw cz³owieka wyp³ywa z faktu, e od II wojny œwiatowej praktycznie nie by³o na œwiecie konfliktu z udzia³em jednego z supermocarstw, w którym interwencja nie by³aby uzasadniana chêci¹ ochrony praw cz³owieka od interwencji na Wêgrzech i w Czechos³owacji, zaczynaj¹c poprzez Wietnam i Irak, na ostatnim konflikcie w Gruzji koñcz¹c. Zainteresowanie eksportem wysokich standardów ochrony praw cz³owieka zaobserwowaæ mo na szczególnie w spo³eczeñstwach pañstw wysokorozwiniêtych. Obywatele tych demokratycznych pañstw, przyzwyczajeni do wysokiego poziomu ochrony praw cz³owieka w stosunkach wewnêtrznych, oczekuj¹ od rz¹dz¹cych podjêcia dzia³añ, maj¹cych skutkowaæ wzrostem poziomu ich ochrony tak e w innych krajach. Dba³oœæ o porz¹dek publiczny i obawa przed 1 2 Doktor nauk prawnych, Katedra Prawa Gospodarczego Publicznego i Ochrony Œrodowiska, Wydzia³ Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdañski. A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe A. Florczak i B. Bolechow (red.) Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ 2006, s Disputatio Tom VIII Re imy 17

18 Maciej Nyka nap³ywem rzesz uchodÿców z krajów ³ami¹cych prawa cz³owieka wp³ywa na zainteresowanie tych pañstw rozwi¹zywaniem problemów humanitarnych u ich Ÿród³a 3. Wspó³zale noœæ miêdzy ochron¹ praw cz³owieka a determinacj¹ pañstw w celu pokojowego rozwi¹zywania sporów miêdzynarodowych oraz wyrzeczeniem siê wojny jako œrodka polityki zagranicznej, zosta³a zaobserwowana i sta³a siê podstaw¹ wspó³czesnych polityk zagranicznych wielu rz¹dów 4. Spotkaæ mo na siê z licznymi argumentami przemawiaj¹cymi przeciwko w³¹czaniu polityki ochrony praw cz³owieka w zewnêtrzne polityki pañstwowe. Wprowadzanie aspektów humanitarnych do polityki zewnêtrznej pañstwa wp³ywa negatywnie na jej efektywnoœæ w innych dziedzinach. Interes narodowy, identyfikowany jako si³a militarna, gospodarcza czy finansowa, mo e zostaæ naruszony w przypadku zaanga owania œrodków politycznych i finansowych w dzia³ania niemaj¹ce bezpoœredniego prze³o enia na wzrost któregoœ z aspektów tej si³y. Warto tak e zauwa yæ, e ca³y system prawa miêdzynarodowego, a tak e system ochrony praw cz³owieka, opiera siê na suwerennoœci i szanuje suwerennoœæ pañstw. Granica pomiêdzy perswazj¹ a ingerencj¹ w dziedzinie ochrony praw cz³owieka jest wiêc granic¹ nieostr¹. Ostatni¹ istotn¹ grup¹ s¹ argumenty relatywizuj¹ce ochronê praw cz³owieka w zale noœci od ró norodnoœci kulturowej i œwiatopogl¹dowej pañstw. Mo na spotkaæ siê z opiniami, e zasada demokratycznego pañstwa prawa k³óci siê z wartoœciami kulturowymi obowi¹zuj¹cymi w danym pañstwie lub e zakres ochrony praw cz³owieka powinien odzwierciedlaæ kontekst kulturowy 5. Uniwersalizm praw cz³owieka jest w opinii zwolenników tych argumentów form¹ postkolonializmu. Jakakolwiek jednak e forma negacji uniwersalizmu norm praw cz³owieka nie mo e zanegowaæ faktu, e czêœæ najbardziej podstawowych praw wchodz¹cych w zakres praw cz³owieka ma charakter norm ius cogens, a wiêc imperatywnych norm prawa miêdzynarodowego. Rozwój integracji gospodarczej pañstw przemienia wspó³czesne relacje miêdzypañstwowe bardziej ni dokonaæ tego by³y w stanie wszelkie dotychczasowe umowy miêdzynarodowe. Imperatyw poszukiwania nowych rynków zbytu, zacieœniania wspó³pracy gospodarczej pomiêdzy pañstwami i intensyfikacji wymiany handlowej doprowadza do sytuacji, gdy pañstwa preferuj¹ konkurowanie ze sob¹ na forum gospodarczym, ni na forum militarnym. Warto podkreœliæ, ze tak e ostatnia najpowa niejsza œwiatowa konfrontacja zimna wojna rozstrzygnê³a siê bardziej na gruncie ekonomii i technologii, ni dzia³añ o charakterze militarnym. To na fali sukcesu gospodarczego, wynikaj¹cego z uzyskania bezwzglêdnej przewagi konkurencyjnej nad innymi pañstwami od ponad 30 lat kreuj¹ siê w Azji nowi, najpotê niejsi aktorzy œwiatowej polityki postzimnowo R. Vincent, Human Rights and International Relations. Cambridge University Press, Cambridge 1986, s A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe, s J. Donelly, Universal Human Rights in Theory & Practice Cambridge University Press, Cambridge 2003 s. 89 i n. 18 Disputatio Tom VIII Re imy

19 Prawo miêdzynarodowe gospodarcze, a ochrona praw cz³owieka jenne supermocarstwa 6. Pariasami spo³ecznoœci miêdzynarodowej staj¹ siê re imy nieprzystaj¹ce do wolnohandlowego trendu we wspó³czesnym œwiecie, a zarzut protekcjonizmu handlowego staje siê jednym z najpowa niejszych zarzutów na forach miêdzynarodowych. Najwiêksza organizacja miêdzynarodowa ONZ, czuwaj¹ca nad zachowaniem porz¹dku œwiatowego, uznaje œrodki dyscyplinuj¹ce o charakterze gospodarczym, za co najmniej równorzêdne z tradycyjnymi œrodkami politycznymi. Dzia³ania w zakresie w³¹czenia aspektów ochrony praw cz³owieka do miêdzynarodowego prawa gospodarczego s¹ podejmowane w ramach relacji bilateralnych, jak i multilateralnych. Warto wiêc zastanowiæ siê nad specyfik¹ ka - dego z tych sposobów ochrony. Teoretycznie inicjatywy multilateralne powinny okazywaæ siê bardziej efektywne. Z jednej strony szerokie zaanga owanie niweluje zagro enie wykorzystania norm praw cz³owieka w celu realizacji indywidualnych interesów okreœlonego pañstwa. Z drugiej zaœ strony presja polityczna w wymiarze kilkunastu, kilkudziesiêciu lub jeszcze wiêkszej liczby pañstw powinna przynosiæ dobre efekty. Niew¹tpliwie to w³aœnie relacje multilateralne stworzy³y podstawy œwiatowego systemu ochrony praw cz³owieka i daj¹ pewne fundamentalne gwarancje ich poszanowania. Z drugiej jednak strony mechanizmy podejmowania decyzji, w³aœciwe dla umów multilateralnych, s¹ powolniejsze i daj¹ mniej jednoznaczne efekty ni mo e to mieæ miejsce w relacjach dwustronnych 7. Anga uj¹c siê w dzia³ania maj¹ce charakter bilateralny pañstwo w wiêkszym stopniu anga uje swoj¹ wiarygodnoœæ na arenie miêdzynarodowej. Potencjalny brak powodzenia oznaczaæ bêdzie utratê czêœci presti u i szkodê na wizerunku na arenie miêdzynarodowej. Pewnym obci¹ eniem dla ochrony praw cz³owieka, wynikaj¹cym z realizacji bilateralnych, jest tzw. selektywna polityka ochrony praw cz³owieka. Oznacza ona, e pañstwo ró nicuje stanowczoœæ swojego zaanga owania od wagi pozosta³ych relacji z danym pañstwem polityka podwójnych standardów 8. Zaanga owanie miêdzynarodowego prawa gospodarczego w promocjê ochrony praw cz³owieka przybieraæ mo e formê dzia³añ pozytywnych (sankcji pozytywnych) wprowadzania preferencyjnego traktowania towarów lub us³ug pochodz¹cych z innego pañstwa cz³onkowskiego, czy u³atwieñ w dostêpie do in Warto nadmieniæ, e najwiêkszy tygrys azjatycki lat 80. i 90. XX w. Japonia osi¹gnê³a wysok¹ pozycjê na arenie miêdzynarodowej, bêd¹c krajem pozbawionym de facto si³ zbrojnych mog¹cych liczyæ siê w jakimkolwiek konflikcie zbrojnym i uzale niona nawet w obronie swego terytorium przed najbli szymi s¹siadami od pomocy Stanów Zjednoczonych. Historia dostarcza licznych przyk³adów, w których szeroko reprezentowana spo³ecznoœæ miêdzynarodowa, dzia³aj¹ca w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, nie by³a w stanie skutecznie zapobiegaæ najbardziej jaskrawym nawet formom naruszeñ praw cz³owieka. P. Birnie, A. Boyle, International Law & The Environment (wyd. 2), Oxford University Press, New York 2002, s. 37. A. Domaga³a, Prawa cz³owieka a stosunki miêdzynarodowe, s Disputatio Tom VIII Re imy 19

20 Maciej Nyka westycji zagranicznych 9. Tych samych dziedzin gospodarki mog¹ dotykaæ tak e dzia³ania negatywne, sankcje negatywne o charakterze gospodarczym czy finansowym. Czêsto bywaj¹ one uzupe³niane ograniczeniami dotycz¹cymi przemieszczania siê osób, czy zamro eniem zasobów finansowych pañstwa 10. Charakter sankcji mo e wiêc naruszaæ podstawowe prawa cz³owieka, jak prawo do wy ywienia, prawo do leków, poszanowanie w³asnoœci, ograniczyæ swobodê poruszania siê itp. Warto podkreœliæ, e problem ten wystêpuje jedynie w odniesieniu do œrodków o charakterze negatywnym. Co wiêcej, charakter sankcji gospodarczych, jako œrodka wywierania presji i funkcjonalnego ekwiwalentu wojny 11 zosta³ zrównany ze œrodkami militarnymi w zakresie, w jakim musz¹ one odpowiadaæ wymogom prawa humanitarnego 12. Zarówno dzia³ania pozytywne, jak i negatywne mog¹ byæ podejmowane unilateralnie i multilateralnie. Niew¹tpliwie podejmowanie dzia³añ przez szersze forum pañstw zwiêksza legitymizacjê miêdzynarodow¹ podejmowanych dzia³añ. Zasada suwerennoœci pañstwowej, ograniczaj¹ca w istotny sposób mo liwoœæ egzekwowania praw cz³owieka, odnosi siê tak e do kwestii gospodarczych. Nie ma przecie prawnomiêdzynarodowych instrumentów zmuszenia jednego pañstwa do utrzymywania relacji handlowych z drugim. Dzia³ania multilateralne koncentruj¹ siê przewa nie wokó³ okreœlonej organizacji miêdzynarodowej o charakterze regionalnym lub globalnym. W praktyce ochrony praw cz³owieka przewa nie dotyczy to Organizacji Narodów Zjednoczonych, a tak e innych organizacji miêdzynarodowych, jak np. Unia Europejska czy Œwiatowa Organizacja Handlu, podejmuj¹ce dzia³ania z jej upowa nienia 13 lub anga uj¹ce siê w dzia³ania autonomiczne. Dzia³ania unilateralne co do zasady nie stoj¹ w sprzecznoœci z podstawowymi zasadami ochrony praw cz³owieka i prawa humanitaryzmu (ze wzglêdu na swój ograniczony podmiotowo zakres), podczas gdy dzia³ania podejmowane w drodze sankcji multilateralnych musz¹ samemu pozostawaæ w zgodzie z prawem humanitarnym i ochron¹ praw cz³owieka. W ujêciu multilateralnym trudniej jest zagwarantowaæ dostêp ludnoœci do œrodków gwarantuj¹cych minimum egzystencjalne; wyst¹piæ mog¹ zastrze enia dotycz¹ce proporcjonalnoœci przyjêtych œrodków, a tak e rozró nienia pomiêdzy stronami konfliktu a ludnoœci¹ cywiln¹. W praktyce Organizacji Narodów Zjednoczonych preferowane s¹ tzw. inteligent- 9 P. van Bergeijk, Economic Diplomacy, Trade and Commercial Policy: Positive and Negative Sanctions in a New World Order, Edward Elgar Publishing,s K. Nadakavukaren Schefer, Economic Sanctions and Human Rights/Preferentional Trade and Human Rights, Swiss National Centre of Competence in Research Working Paper 2007, nr Ibidem. 12 Por. np. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 4 wrzeœnia 2008 r. w sprawie oceny sankcji UE jako elementu dzia³añ i polityki UE w obszarze praw cz³owieka. 13 J. Ryszka, Sankcje gospodarcze wobec podmiotów zewnêtrznych w prawie i praktyce Unii Europejskiej, Wydawnictwo Dom Organizatora TNOiK, Toruñ 2008, s Disputatio Tom VIII Re imy