Główne MINISTERSTWO SPORTU I TURYSTYKI Badania wykonało konsorcjum firm: ACTIV GROUP i Instytut Turystyki na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki w ramach Programu Badań Statystycznych Statystyki Publicznej na rok 2012 temat Turystyka zagraniczna. Instytut Turystyki Charakterystyka przyjazdów do Polski w okresie styczeń - wrzesień 2012 roku I. Przyjazdy do Polski W ciągu dziewięciu miesięcy 2012 roku było, jak szacujemy, 51,9 mln przyjazdów cudzoziemców, o 11% więcej niż w tym samym okresie poprzedniego roku. Liczbę przyjazdów turystów w tym czasie szacujemy na 11,2 mln (również o 11% więcej). Tabela 1. Liczba przyjazdów w trzech kwartałach według głównych grup krajów (w tys.) Kraj/grupa krajów Przyjazdy ogółem zmiana w tym turyści zmiana 51880 11,4% 11230 11,1% 27 krajów UE 41000 9% 7105 5% Stara UE 23275 5% 5690 5% 21010 5% 3620 5% Wielka Brytania 420 8% 390 8% Niderlandy 330 0% 305 2% Austria 290-3% 265-2% Włochy 255 4% 235 7% Francja 210 0% 180 0% Szwecja 160 10% 140 12% Pozostałe kraje 15UE 600 12% 555 12% Nowa UE 17725 15% 1415 3% Czeska Republika 10220 19% 160 7% Słowacja 4720 12% 90 13% Litwa 2000 8% 470-6% Łotwa 315 9% 275 10% Węgry 190 3% 170 6% Pozostałe kraje 12UE 280 4% 250 4% Sąsiedzi spoza Schengen 9790 22% 3060 28% Ukraina 4790 16% 1390 23% Białoruś 2930 20% 1150 31% Rosja 2070 42% 520 37% Ważne 435 10% 420 9% USA 230 10% 220 10% pozostałe * 205 11% 200 8% Reszta świata 655 15% 645 18% Źródło: badania i oszacowania konsorcjum firm: Activ Group i Instytut Turystyki. *) Australia, Japonia, Kanada, Korea Płd. Według danych GUS w ciągu ośmiu miesięcy 2012 roku z obiektów zakwaterowania zbiorowego korzystało o 12,3% więcej cudzoziemców niż w tym samym okresie 2011 roku. Liczba udzielonych im noclegów wzrosła o 11,7%. Analizując zmiany według miesięcy stwierdzamy zmienne, ale wysokie tempo wzrostu: od najwyższego w czerwcu (17%) i styczniu (16%) do najniższego (10% i 9%) w lipcu i sierpniu. Do krajów o największym wzroście liczby korzystających z bazy noclegowej należą nasi sąsiedzi ze wschodu: Rosja, Białoruś i Ukraina (łącznie aż o 40%). Spośród krajów europejskich wyróżniają się ponadto: Irlandia, Grecja, Portugalia (efekt Euro 2012) oraz Norwegia, Szwajcaria, Czechy i Łotwa. Z krajów pozaeuropejskich zwraca uwagę znaczny wzrost liczby gości z Brazylii, Indii, Australii i Kanady. Hong-Kong i Chiny należą do nielicznej grupy krajów o spadku liczby gości w bazie noclegowej. II. Charakterystyka przyjazdów turystów zagranicznych w Tabela 2. Cele przyjazdów Cel przyjazdów (%) Turystyka: wakacje, zwiedzanie itp. Odwiedziny krewnych lub znajomych 22 28 32 23 8 24 18 21 19 14 12 31 Cele zdrowotne 4 8 4 1 1 3 Sprawy zawodowe lub służbowe Prywatne przyjazdy szkoleniowe 25 22 23 37 27 16 2 2 2 2 1 1 Dorywcza praca 1 0 1 0 3 2 Zakupy na własne potrzeby 11 4 1 5 33 0 Cele religijne 1 0 2 0 0 5 Odwiedziny miejsca pochodzenia 2 1 2 0 1 13 Tranzyt 7 4 6 16 8 2 Inne cele 7 10 8 2 6 3 Wyniki uzyskane w trzech kwartałach 2012 roku wskazują na trwałość struktury przyjazdów według typów podróży. Jedynie udział przyjazdów biznesowych nieco zmalał. Jeśli jednak wyrazimy wielkość segmentu podróży służbowych w liczbach bezwzględnych, okaże się że zmian nie ma: w trzech kwartałach 1 Wielkość ruchu przyjazdowego szacujemy na podstawie: własnych pomiarów, publikowanych przez Straż Graniczną bieżących danych o ruchu granicznym na granicy zewnętrznej strefy Schengen (pomocne są też dane SG z wcześniejszych lat); danych GUS o liczbie cudzoziemców korzystających z obiektów zakwaterowania zbiorowego według krajów. Instytut Turystyki, 03-822 Warszawa, Grochowska 341, tel. 22 844-63-47, it@intur.com.pl, www.intur.com.pl ACTIV GROUP, 99-300 Kutno, Staszica 10a/43, tel. 0 603 96 25 69, activ_group@onet.eu
Główne Główne 2011 i 2012 roku liczba przyjazdów biznesowych wyniosła około 2,8 mln. Liczba przyjazdów w celach typowo turystycznych wzrosła z 2,5 mln do 2,7 mln. Więcej zmian występują w przypadku poszczególnych krajów lub grup krajów. W grupie krajów starej Unii (poza Niemcami) widzimy wzrost udziału przyjazdów turystycznowypoczynkowych i spadek służbowych. Odwrotnie jest w grupie krajów nowej Unii. nieco ograniczyli przyjazdy typowo turystyczne i w większym stopniu przyjazdy na zakupy. Wzrost udziału innych celów wśród Niemców i pozostałych krajów starej Unii należy wiązać z uczestnictwem w czerwcowych Mistrzostwach Europy. Jeśli idzie o grupę głównych krajów zamorskich, widzimy wzrost udziału przyjazdów prywatnych (turystyczno-wypoczynkowe i odwiedziny krewnych lub znajomych), a spadek przyjazdów służbowych. Typowa turystyka występuje częściej wśród tych, którzy korzystali z transportu lotniczego. Zwykle tak też bywało i w przypadku przyjazdów służbowych, ale w 2012 roku tego nie obserwujemy. Rys. 1. Zróżnicowanie celów pobytu według środka transportu (%). 40 Samolot Pozostałe 30 20 10 0 Turystyka Odwiedziny Służbowe Zakupy Pozostałe W ciągu trzech kwartałów 2012 roku, podobnie jak w poprzednim roku, w grupie przyjazdów służbowych dominowały podróże delegacyjne (związane z prowadzeniem interesów w imieniu firmy) oraz związane z obsługą transportu (chodzi tu głównie o przewóz towarów). Ich udział wyniósł odpowiednio 31% i 30%. Wielkość segmentu kongresowo-konferencyjnotargowego minimalnie wzrosła (do 13%). Wzrost ten jest najznaczniejszy w grupie krajów pozaeuropejskich. Tabela 3. Długość pobytu Liczba noclegów (%) 1 do 3 nocl. 66 61 43 90 91 16 4 do 7 nocl. 26 33 44 8 6 35 8 do 28 7 6 13 2 2 39 Ponad 4 tyg. 1 0 0 0 1 10 Średnia liczba noclegów 3,8 3,5 5,0 2,0 2,5 13,4 W badanym okresie 2012 roku średnia długość pobytu turystów w Polsce wyniosła ok. 3,8 noclegu (minimalnie mniej niż w 2011 r.). Do 5 nocl. wzrosła długość pobytu turystów z krajów 14UE, a do 13,4 z głównych krajów zamorskich. Reguła, że przyjazdy drogą lotniczą wiążą się z dłuższym pobytem w Polsce potwierdziła się i tym razem (6,3 noclegu wobec 3,0 w przypadku przyjazdów drogą lądową). Jak zazwyczaj, najkrócej przebywali w Polsce sąsiedzi ze wschodu i turyści z nowych krajów Unii. W drugim kwartale średnia długość pobytu była nieco niższa niż w pierwszym, w trzecim zaś była największa (4,3). Tabela 4. Sposób organizacji przyjazdu Organizacja przyjazdu (%) Zakup pakietu 11 16 12 9 3 21 Zakup części usług 6 4 14 10 1 15 Tylko rezerwacja 9 9 18 2 2 9 Samodzielnie 74 71 56 79 94 55 Rys. 2. Zróżnicowanie sposobu organizacji podróży według środka transportu (%). 100 50 0 W ciągu dziewięciu miesięcy 2012 roku pakiet wykupiło mniej turystów niż w tym samym okresie 2011 roku, udział bezpośrednich rezerwacji wzrósł nieznacznie, tak więc niemal trzy czwarte turystów przyjechało do nas w sposób samodzielnie zorganizowany. Odsetek kupujących pakiety był (jak poprzednio) zdecydowanie największy wśród turystów z krajów pozaeuropejskich. W przypadku krajów starej Unii nastąpił dość wyraźny spadek liczby korzystających z pełnych pakietów, a jeśli idzie o Niemców brak zmian. Podróżujący drogą lotniczą częściej niż pozostali korzystają z różnych form pośrednictwa w organizacji przyjazdu. Przyjazdów samodzielnych było wśród podróżujących samolotem 48%, a wśród podróżujących drogą lądową 83%. Samolot Pozostałe Pakiet Część usług Tylko rezerwacja Z noclegów w obiektach typu hotelowego korzystało ogółem 35% turystów (mniej niż w poprzednich latach). Wśród przyjezdnych z krajów starej Unii oraz z krajów pozaeuropejskich udział nocujących w hotelach lub motelach również spadł, ale stosunkowo najmniej. Z bazy typu hotelowego korzystało blisko 55% turystów badanych na lotniskach. Samodzielnie 2
Główne Tabela 5. Baza noclegowa Miejsce noclegów (%) Hotele, motele 34 33 46 25 24 52 Pensjonaty 10 16 13 8 3 4 Domy letnie, apartamenty, studio itp Campingi, pola namiotowe 1 0 1 1 1 2 2 1 3 2 1 0 Kwatery prywatne 10 10 10 20 9 6 Mieszkania rodziny lub znajomych Inne miejsca noclegowe 60 50 40 30 20 10 27 25 26 19 35 39 19 16 7 30 31 8 Rys. 3. Zróżnicowanie wykorzystywanej bazy noclegowej według środka transportu (%). 0 Hotele, motele Samolot Rodzina, znajomi W trzech kwartałach do najczęściej odwiedzanych województw należały, podobnie jak w 2011 roku, mazowieckie, małopolskie (po ok. 1,5 mln), oba województwa nadmorskie (po ok. 1,3 mln) i dolnośląskie (1,1 mln). Jedyne godne uwagi zmiany to wzrost liczby gości w województwie pomorskim i spadek liczby wizyt Niemców w województwie zachodniopomorskim. Pensjonaty Nie zmieniła się charakterystyczna cecha turystyki przyjazdowej do Polski, polegająca na znacznym odsetku wielokrotnych wizyt. Tylko 28% badanych odwiedziła Polskę jedynie raz w ciągu 12 miesięcy, a 38% było u nas pięć lub więcej razy. W przypadku sąsiadów ze wschodu odsetek ten wyniósł aż 73%. W strukturze demograficznej turystów odwiedzających Polskę w 2012 roku stwierdzamy nieznaczne zmiany w przypadku udziału osób deklarujących polskie pochodzenie (spadek o 3 pkt% do 18%, ale bez zmian w liczbach bezwzględnych: ok. 2 mln). Jeśli zaś idzie o wiek widzimy wzrost udziału osób w wieku do 34 lat (z 23% do 27,5%). Struktura wg płci bez zmian (61% do 39% na korzyść mężczyzn). Pozostałe Kwatery prywatne Inne III. Wielkość i struktura wydatków turystów Przeciętne wydatki turystów poniesione na terenie Polski w okresie od stycznia do września 2012 oszacowano na poziomie 412 USD na osobę i 79 USD na jeden dzień pobytu (średnie ważone). Oznacza to niewielki wzrost przeciętnych wydatków na osobę w stosunku do porównywalnego okresu ubiegłego roku (o ok. 1,7%) i utrzymanie wydatków dziennych na zbliżonym poziomie. Rys. 4. Przeciętne wydatki turystów na osobę w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku w USD (według krajów) USD 0 200 400 600 800 ** Kraje : Australia, Japonia, Kanada, Korea Płd. i USA. Średnie wydatki na osobę według krajów wahały się w granicach od 139 USD (Węgry) do 873 USD (wybrane kraje ). Kolejny rok z rzędu obserwuje się wzrost rozpiętości pomiędzy najwyższymi i najniższymi wydatkami. Ocena zmian nie jest łatwa. Z jednej strony cieszy fakt, że w odniesieniu do większości krajów odnotowano wzrost wydatków zarówno w stosunku do analogicznego okresu 2011, jak i do poziomu oszacowanego dla pierwszego półrocza 2012, z drugiej niepokój wzbudza spadek wydatków turystów z Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii i niektórych krajów ościennych (Ukraina, Czechy, Słowacja, Litwa). * Ukraina Białoruś Litwa Republika Czeska Rosja Słowacja Węgry Austria Skandynawia Francja Belgia Włochy Holandia Wielka Brytania Kraje ** Największy wzrost poziomu wydatków (rok do roku) odnosi się do takich krajów, jak: Białoruś i Belgia, największe obniżenie dotyczy przyjazdów z Węgier i Słowacji. Jeśli chodzi o przeciętne dzienne wydatki turystów, analiza danych z trzech kwartałów pokazuje, że wahały się one w granicach od około 36 USD (Węgry) do 124 USD (Ukraina). 152 139 181 245 356 343 362 412 374 489 452 434 396 359 531 628 3
Rys. 5. Przeciętne wydatki turystów na 1 dzień pobytu w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku (w USD) według krajów USD 0 50 100 150 ** Kraje : Australia, Japonia, Kanada, Korea Płd. i USA. W stosunku do ubiegłego roku wzrosły przeciętne dzienne wydatki nierezydentów z Belgii, Białorusi i Austrii, spadły zaś ze Słowacji i Węgier. Rys. 6 Wydatki turystów w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku według celu podróży (w USD) Podobnie jak w poprzednim roku, w okresie styczeńwrzesień 2012 najwięcej wydawały osoby deklarujące zakupy na własne potrzeby jako główny cel podróży, następnie ci, którzy przyjechali w sprawach służbowych i typowo turystycznych. W stosunku do trzech kwartałów 2011 roku zmiany poziomu wydatków według deklarowanych celów podróży były w większości przypadków dość stabilne lub niekorzystne (wyjątek: wzrost wydatków związanych z przyjazdami w celach służbowych). * Litwa Rosja Białoruś Włochy Wielka Brytania Austria Belgia Holandia Skandynawia Węgry Francja Słowacja Republika Czeska Kraje ** Ukraina USD Typowa turystyka Odwiedziny u krewnych, znajom. Sprawy zawodowe, służbowe Cel zdrowotny Zakupy na własne potrzeby Tranzyt 36 47 61 62 59 58 59 69 70 70 71 79 83 84 108 101 124 0 100 200 300 400 500 167 287 317 378 415 467 Rys. 7 Wydatki turystów w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku według rodzaju wykorzystywanej bazy noclegowej (w USD) USD 0 100 200 300 400 500 600 700 Hotele, motele Pensjonaty Domki letnie, apartamenty U rodziny, znajomych Kwatery prywatne Mieszane 310 316 435 416 372 612 Niejednorodne zmiany przeciętnych wydatków według krajów znajdują odzwierciedlenie w sumach pozostawionych w Polsce w poszczególnych rodzajach bazy noclegowej. Tak jak rok wcześniej, w okresie trzech kwartałów 2012 roku najwięcej pozostawiały w Polsce osoby zatrzymujące się w mieszanych rodzajach zakwaterowania (przeciętnie 612 USD na osobę, nieco mniej niż w 2011), następnie w hotelach i motelach (435 USD) oraz tu zmiana w stosunku do poprzednich lat - w domkach letnich i samodzielnych apartamentach (416 USD, o 46,5% więcej niż w 2011). Wydaje się, że należy to wiązać z Euro 2012. Najmniejsze wydatki związane były z noclegami u rodziny lub znajomych. W 2012 roku największy spadek wydatków odnosi się do turystów korzystających z pensjonatów (o 9,4%). Rys. 5. Struktura wydatków poniesionych przez turystów na terenie Polski w okresie styczeń-wrzesień 2011 i 2012 roku (%) 14,6 14,0 5,5 5,9 24,8 25,1 9,0 9,6 10,9 12,9 17,2 17,1 18,0 15,4 2012 2011 Inne Zakupy w celu odsprzedaży Zakupy na własne potrzeby Usługi rekreacyjne Transport Wyżywienie Noclegi Rodzajowa struktura wydatków turystów uległa w badanym okresie pewnym zmianom. Turyści przeznaczyli około 18% pozostawionych w Polsce sum na noclegi (więcej niż rok wcześniej), a około 17,2% na wyżywienie (podobnie). Zwraca uwagę fakt, że od dłuższego czasu znaczącą część stanowią wydatki przeznaczone na zakupy na własne potrzeby (24,8%). 4
Podobnie jak rok wcześniej, uzyskane wyniki pozwalają także na bardziej szczegółowe rozszacowanie wydatków ponoszonych w ramach głównych grup rodzajowych, zwłaszcza w odniesieniu do wyżywienia i transportu. W ciągu trzech kwartałów 2012 roku wśród wydatków przeznaczonych na wyżywienie około 73,1% (w 2011 blisko 79,4%) należy wiązać z korzystaniem z usług gastronomii, natomiast w kosztach transportu około 54,6% (w 2011 ponad 62%) stanowił zakup paliw. W badanym okresie udział wydatków pokrywanych kartami płatniczymi wyniósł nieco mniej niż poprzednio (22,8% wobec 26,1% w 2011 r.). Od kilku lat badanie pozwala także na ocenę zależności pomiędzy wiekiem respondentów, a ich przeciętnymi wydatkami. W 2012 roku najwyższe sumy pozostawiały w Polsce osoby w wielu 25-34 lata, najniższe zaś najmłodsza grupa wiekowa (do 24 lat). Mimo, że pytanie o wiek zadawane jest od kilku lat, w badaniu wciąż trudno ustalić jednorodną, powtarzalną zależność między wiekiem, a poziomem wydatków. IV. Wydatki odwiedzających jednodniowych W okresie trzech pierwszych kwartałów 2012 roku przeciętne wydatki odwiedzających jednodniowych oszacowano na poziomie 105 USD na osobę (średnia ważona), o ponad 10% mniej niż w analogicznym okresie poprzedniego roku. Wśród rezydentów nie nocujących na terenie Polski zdecydowanie najwyższe wydatki zadeklarowali Białorusini (około 224 USD), następnie podróżni z Rosji. Warto zauważyć, że w badanym okresie notuje się znaczący spadek wydatków nierezydentów z tak ważnych dla Polski rynków jak Ukraina (niemal o 40%), Litwa i Słowacja (odpowiednio o 22 i 26%) oraz (o ponad 5%). Z drugiej strony zaobserwowano wzrost średnich wydatków odwiedzających jednodniowych z Rosji (o ok. 24%) i Białorusi (o 11%). Podobnie jak w poprzednich latach, przeciętne wydatki jednoznacznie rosną wraz z odległością od granicy, na jaką podróżują nierezydenci. Rys. 8. Przeciętne wydatki odwiedzających jednodniowych w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku według krajów (w USD) USD * Ukraina Litwa Rosja Białoruś Słowacja Czechy 0 50 100 150 200 250 80 90 88 105 107 156 162 224 Rys. 9. Struktura wydatków odwiedzających jednodniowych w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku (w %) Zakupy w celu odsprzedan ia 14% Inne 12% W ciągu trzech kwartałów 2012 roku odwiedzający jednodniowi ponad połowę wydatków przeznaczyli na zakupy na własne potrzeby (51,8%), a następnie na transport (12,2%). Jak co roku, w kosztach wyżywienia warto zwrócić uwagę na wysoki udział usług gastronomicznych (w 2012 ok. 65%, w 2011 67%). Koszty transportu były jak zazwyczaj zdominowane przez wydatki związane z zakupem paliw: stanowiły one podobnie jak rok wcześniej aż 91,7% ogółu wydatków na transport. Udział zakupów w celu dalszego odsprzedania był sporo niższy niż w pierwszych trzech kwartałach 2011 roku (13,7%, wobec 16,1% w roku poprzednim). V. Podsumowanie Dane uzyskane w odniesieniu do zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski w okresie styczeń-wrzesień 2012 roku pokazują przede wszystkim, że nieco inne tendencje zaobserwowano w pierwszych dwóch kwartałach, inne w trzecim. Generalnie biorąc, odnotować należy wzrost przeciętnych wydatków turystów, spadek odwiedzających jednodniowych. Równocześnie warto zwrócić uwagę na to, że w odniesieniu do niektórych rynków i w stosunku do odwiedzających jednodniowych obserwowane tendencje były zdecydowanie korzystniejsze w trzecim kwartale w stosunku do tych, które zanotowano w pierwszej połowie roku. W tym kontekście warto odnotować kilka zjawisk szczegółowych: Zakupy na własne potrzeby 52% Wyżywieni e 7% Transport 12% Trzy kwartały 2012 roku cechują zróżnicowane zmiany wydatków nierezydentów: wzrostom wydatków turystów z wielu ważnych rynków emisyjnych towarzyszą spadki poziomu wydatków odwiedzających jednodniowych; wzrosty dotyczą w większym stopniu trzeciego kwartału, spadki pierwszego półrocza. Usługi rekreacyjne 3% Jeśli chodzi o turystów, w badanym okresie spadły przede wszystkim wydatki nierezydentów z tych krajów, które są związane z polską emigracją zarobkową (Wielka 5
Brytania, Włochy, Holandia), a także podróżnych z Francji, Węgier i Litwy. W sposób wyraźny wzrosły natomiast wydatki Białorusinów, turystów z Belgii, Austrii i ważnych krajów zamorskich. Niewielki wzrost odnotowano również w odniesieniu do turystów z Niemiec. W segmencie odwiedzających jednodniowych, zanotowano bardzo istotny spadek zarówno liczby przyjazdów (o ponad 16%), jak i wydatków (o ponad 12%). O ile zmniejszenie liczby przyjazdów cechuje wszystkie ważne dla Polski rynki emisyjne, o tyle spadkowi wydatków oparły się Rosja i Białoruś. Ważny dla Polski rynek niemiecki cechuje zdecydowany spadek znaczenia podróży jednodniowych (dotyczy to zarówno liczby wizyt, jak i poziomu przeciętnych wydatków) oraz umiarkowany wzrost roli przyjazdów turystów (wzrost o ok. 4% zarówno liczby turystów, jak i poziomu ich wydatków przeciętnych). Wyjaśnienie zmian poziomu wydatków wiąże się przede wszystkim z oddziaływaniem Euro 2012 oraz pewnymi zmianami w strukturze przyjazdów i wydatków: wzrostem wydatków związanych z podróżami służbowymi oraz utrzymującymi się na wysokim poziomie wydatkami związanymi z podróżami po zakupy. Obserwacja ważnych dla Polski rynków wschodnich pokazuje wzrastające znaczenie przyjazdów z Białorusi i Rosji (zarówno liczby wizyt, jak i poziomu wydatków) oraz malejącą rolę Ukrainy. Odnosi się to przede wszystkim do odwiedzających jednodniowych z tego kraju. Dotychczasowe oszacowania zapowiadają spadek łącznych wpływów dewizowych z tytułu podróży nierezydentów do Polski, głównie za sprawą niekorzystnych zmian w segmencie odwiedzających jednodniowych. Wydaje się, że spodziewany na podstawie dotychczasowych wyników badań wzrost przychodów od turystów nie zdoła zrekompensować znaczącego spadku łącznych wydatków osób nie nocujących na terenie naszego kraju. Jeśli dotychczasowe tendencje utrzymają się, można spodziewać się wzrostu łącznych wpływów z Białorusi, Rosji, Belgii, Austrii i rynków zamorskich, natomiast znaczącego spadku przychodów z Ukrainy (głównie za sprawą odwiedzających jednodniowych), Słowacji i Węgier. Wydaje się, że przyczyną zmian notowanych w bieżącym roku jest z jednej strony organizacja Euro 2012, z drugiej zaś skutki recesji gospodarczej w Europie, zataczającej coraz szersze kręgi. Witold Bartoszewicz, Teresa Skalska Warszawa, listopad 6