1. Prawidłowa postawa mówcy. Istnieje ścisły związek między postawą ciała a fonacją. Do fonacji możemy przystąpić wtedy, gdy będziemy świadomi swojej postawy, gdy rozpoznamy wszystkie napięcia i naprężenia obecne w naszym ciele. Podstawową zasadą w nauce emisji jest konieczność odczucia równowagi pomiędzy napięciami i rozluźnieniami nie tylko w obrębie narządów fonacyjnych, oddechowych czy artykulacyjnych, ale w całym organizmie. Zła postawa zakłóca poprawną emisję. Fonacja wymaga napięcia mięśni, ale nie wszystkich, tylko konkretnych, fonacyjnych. Często ich napięcie uzyskiwane jest poza naszą wolą, wiele z tych mięśni odbiera bowiem impulsy wegetatywnie. Napięcie to może się pojawić w sposób naturalny tylko wtedy, gdy pozostałe mięśnie są całkowicie rozluźnione. W przeciwnym razie mamy do czynienia z nakładaniem się napięć. Postawa swobodna nie oznacza bierności i bezwładu, musi być aktywna, naturalnie wyprostowana i elastyczna. Należy stać, rozkładając ciężar ciała równomiernie na dwie nogi, jakby odczuwając siły grawitacji. Trzeba dbać o estetykę wyglądu. Dotyczy to w szczególności nóg, które nie powinny być w zbyt dużym rozkroku czy wspinać się na palcach. Ręce najlepiej trzymać wzdłuż ciała, luźno, by nie krępowały mięśni oddechowych. Niewłaściwe jest zakładanie rąk do tyłu (ogranicza to działanie mięśni klatki piersiowej. Wyznaczniki poprawnej postawy: a) sylwetka wyprostowana, b) ruchy mimiczne uświadamiane (nie przypadkowe wymuszane przez naprężenia towarzyszące fonacji), c) szyja swobodna, rozluźniona, ale jednocześnie aktywna, przygotowana do ruchu np. skrętu głową, d) mięśnie barków luźne, ramiona i ręce swobodne, e) plecy nie napięte, nie zgarbione, łopatki oddalone od siebie, f) lekko napięte mięśnie brzucha i pośladków dla uzyskania estetycznego wyglądu, g) uda i łydki rozluźnione z jednoczesnym uczuciem stabilnego stania na obu nogach, h) stopy oparte całą powierzchnią o podłoże i jednakowo obciążone. Swobodna, prosta postawa jest warunkiem niezbędnym dla uzyskania właściwej pozycji krtani oraz narządów oddechowych i artykulacyjnych. 2. Omów tor oddechowy przeponowo żebrowo brzuszny (zilustruj rysunkiem). Czynność mówienia uzależniona jest przede wszystkim od oddychania, w którym to akcie wyróżniamy fazę wdechu i wydechu. Niezbędnym warunkiem prawidłowej czynności oddechowej jest drożność i czystość dróg oddechowych, a przede wszystkim nosa. W czynności oddechowej biorą udział, współdziałając ze sobą: przepona brzuszna, płuca oraz mięśnie brzuszne i międzyżebrowe. Przy wdechu przepona obniża się i zwiększa się objętość klatki piersiowej. Przy wydechu przepona unosi się do góry, a żebra opadają (klatka piersiowa zmniejsza swa objętość). Tor oddechowy żebrowo brzuszny zwany też żebrowo przeponowo brzusznym (lub pełnym, całościowym) uważany za najgłębszy, z wydatną pracą mięsni żeber i silnym udziałem przepony. Biorą w nim udział wszystkie mięśnie oddechowe. W tym oddechu klatka piersiowa nieznacznie unosi się podczas wdechu ku górze, ale co jest niezmiernie 1
ważne rozszerza się na boki w swojej dolnej części, przez co zwiększa się obszar powietrzny. Jest to oddychanie racjonalne, nieodzowne w sztuce mówienia, gdyż daje możliwość spożytkowania największej ilości powietrza na jednym wydechu i osiągnięcia maksymalnej pojemności głosu, łatwości operowania nim wreszcie przeciwdziała zmęczeniu. Przez to, że umożliwia dostanie się do płuc większej porcji powietrza, lepiej zaopatruje organizm w tlen, poprawia krążenie, a więc tym samym lepiej pracuje serce, mózg, mniej się męczymy. Oddychanie torem przeponowo-żebrowo-brzusznym pozwala na pełny głęboki wdech zapewniający dobre dotlenienie organizmu, uspokojenie systemu nerwowego, rozluźnienie mięśni w czasie wydechu, wypoczynek, a także realizowanie bez zmęczenia ćwiczeń mowy, śpiewu. Dla procesu mowy istotną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka, na który może on wywierać wpływ za pośrednictwem kory mózgowej (np. możemy wstrzymać oddech, wydłużając fazę wydechową, stopniowo wykonywać wydech, możemy modyfikować tor oddechowy, jak np.: podczas śpiewu czy recytacji. Nieodzowne dla mówienia jest oddychanie racjonalne, które daje optymalne możliwości głosowe i przeciwdziała zmęczeniu. Pozwala ono ponadto na dostarczenie organizmowi dostatecznej ilości tlenu oraz swobodne wykorzystanie całego aparatu oddechowego (jak np.: podczas spokojnego snu). Mięśnie oddechowe są podległe naszej woli w związku z czym możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe, wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymywać oddech na jakiś czas. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi. W czasie mówienia lub śpiewania wdech jest szybki i głęboki, dokonywany zawsze przez usta, wydech natomiast jest długi, równomierny, płynny - przez usta lub usta i nos. Samo oddychanie to czynność odruchowa, niezależna od naszej woli, lecz mięśnie oddechowe są podległe naszej woli, toteż możemy dowolnie wykonywać ruchy wdechowe i wydechowe o różnym nasileniu, zatrzymać oddech, wydłużać fazę wydechową, modyfikować tor oddechowy. W czasie spoczynku wdech jest prawie równy wydechowi, w czasie mówienia i śpiewania wdech jest szybki i głęboki, wydech długi, równomierny, płynny. W mowie i śpiewie pobieramy powietrze ustami, gdyż chodzi o jak najszybsze uzupełnienie go. 3. Podaj definicję pojęć emisja głosu, artykulacja i dykcja. Emisja głosu to proces jego wytwarzania i wyprowadzania na zewnątrz w mowie i w śpiewie. Proces ten tworzą następujące czynności: oddychanie, fonacja, rezonans i artykulacja. Naukowo zagadnienie to definiowane jest przez różnych autorów w następujący sposób emisja głosu: to proces tworzenia i osadzania głosu w mowie i w śpiewie; to skoordynowana czynność oddychania, fonacji, rezonansu i artykulacji, to wydobywanie głosu przy udziale drgań strun głosowych, pracy mięśni wdechowo wydechowych, artykulacji głosek i rezonansu przestrzeni rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani, gardła, jamy ustnej i jam czaszki; 2
jest zespoleniem czynności fonacyjnych, artykulacyjnych i oddechowych w połączeniu z funkcją rezonansową komór rezonansowych części twarzoczaszki, krtani, klatki piersiowej; to właściwe kształtowanie, ustawianie, wydobywanie, emitowanie głosu mówionego lub śpiewanego; to nauka wydobywania głosu polegająca na skoordynowanej pracy aparatu głosowego i mięśni oddechowych w celu uzyskania rezonansu; to nauka, w zakres której wchodzą wszystkie problemy związane z procesem wydobywanie głosu zgodnie z prawami fizjologii oraz wymogami estetycznymi: sprawność mięśni wdechowo wydechowych, praca mięśni krtani, praca narządu artykulacyjnego, zdolność wysyłania impulsów ruchowych z odpowiednich pól kory mózgowej do mięśni krtani (głównie do strun głosowych); to sztuka oddziaływania na ucznia, na jego psychikę, wyobraźnię muzyczną, na wszystko co jest związane z procesem wydobycia głosu. Artykulacja zespół ruchów narządów mowy oraz układy jakie przyjmują one w trakcie wymawiania głosek. Inaczej o artykulacji mówi się, ze jest mechaniczną stroną słowa, przekształceniem tonu powstałego w krtani na zrozumiałe dźwięki mowy. Proces ten zachodzi w komorach nasady, czyli w jamie nosowej, gardłowej i ustnej. Obecne tam narządy artykulacyjne: języka, wargi, żuchwa, szczęka, podniebienie twarde i miękkie, policzki wykorzystując strumień oddechowy, ton krtaniowy i zjawisko rezonansu zmieniają nieartykułowany dźwięk krtaniowy w mowę. Inny rodzaj definicji: Ruchy żeber i przepony powodują powiększenie się klatki piersiowej i płuc. Powietrze przez jamę nosową i tchawicę wchodzi do płuc, zaopatrując je w niezbędny dla życia tle. Nacisk żeber i przepony powoduje wypychanie powietrza z płuc przez tchawicę i krtań. Ten strumień powietrza stanowi siłę napędową, służącą wytwarzaniu głosek. Modyfikacja głosu oraz wytwarzanie wszystkich głosek odbywa się przez ruchy narządów mowy. Te ruchy nazywamy artykulacją. Artykulacja jest niezwykle istotna dla prawidłowej emisji i impostacji głosu. Im bardziej wyrazista i precyzyjna wymowa, tym lepsze ustawienie, brzmienie i prowadzenie głosu. Prawidłowa artykulacja to czyste, wyraźne, dokładne i swobodne wypowiadanie samogłosek i spółgłosek. Nieprawidłowości (spowodowane brakiem elastyczności narządów mowy) czy lenistwo artykulacyjne (wynikające z chęci oszczędzenia sobie wysiłku) odbijają się na wydobywanym głosie i zaburzają jego prawidłową emisję. Co więcej powodują zmiany sensu wypowiadanych słów (a co za tym idzie wypaczenie znaczenia wypowiadanych treści, nieporozumienia komunikacyjne), utrudniają zrozumienie tekstu i męczą słuchaczy; nie mówiąc już o pozbawianiu ich doznań estetycznych. Sprawna artykulacja to także podstawa dobrej dykcji. Jej warunkiem jest, poza właściwą budową narządów mowy, wypracowanie precyzyjnych, celowych i wyrazistych ruchów artykulacyjnych. Dzięki precyzji unikamy zniekształcenia głosek i słów. Celowość to 3
świadome wykonywanie koniecznych ruchów narządów artykulacyjnych i przybieranie przez nie odpowiednich układów. Wyrazistość zaś opiera się na elastyczności i sile mięśni narządów mowy, pozwalając na swobodne posługiwanie się głosem. Prawidłowa artykulacja polega nie tylko na bezbłędnym wymawianiu każdej głoski, ale też na jej dokładnym wymawianiu bez podkreślania jej wyrazistości. Dykcja łac. dictio wymowa. Dykcja to wymowa, sposób wymawiania, czyli łączenie głosek w słowa i słów w zadnia. Opiera się ona na znajomość norm i zasad kultury słowa oraz sprawności artykulacyjnej. To właśnie prawidłowa artykulacja warunkuje czystą i wyraźną wymowę, chociaż można prawidłowo wypowiadać poszczególne głoski, ale mieć złą dykcję. Ponieważ o poprawnej dykcji decydują również inne czynniki. Jednocześnie można nieprawidłowo artykułować głoski, ale mieć dobrą dykcję, gdy używa się różnorodnych środków wyrazu, stosuje się znaki przestankowe itp. Czynniki wpływające na dykcję O poprawnej dykcji lub jej braku decydują między innymi: budowa i fizjologia oraz naturalne możliwości aparatu mowy (dla prawidłowej dykcji istotny jest przede wszystkim brak organicznych narządów mowy, wad zgryzu); stan zdrowia, właściwe funkcjonowanie układu mięśniowego, oddechowego; dobry słuch; dyspozycje psychofizyczne; postawa ciała i związany z nią prawidłowy sposób oddychania podczas mówienia; naśladowane wzorce, czynniki etniczne, klimatyczne; obserwacje sposobu mówienia otoczenia, w jakim się człowiek wychowuje i dorasta; sytuacja, w jakiej znajduje się mówiący inaczej wymogi stawia mówiącemu sytuacja potoczna, inne wystąpienie publiczne czy recytacja; budowa fonetyczna tekstu, zdania, stopień trudności wymowy (proste zdania łatwiej wypowiedzieć czysto i wyraźnie niż łamańce językowe czy zdania, w których znajdują się grupy spółgłoskowe). Poprawność dykcyjna Na poprawności dykcji wpływają: elastyczność i sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych (głownie języka, żuchwy i warg oraz podniebienia miękkiego); precyzyjna artykulacja, czyli dokładne ruchy i układy narządów mowy konieczne do wyartykułowania poszczególnych głosek; sprawna, precyzyjna wymowa szeregów głoskowych; swobodna wymowa trudnych grup spółgłoskowych, ciągów słownych; nośność głosu, jego słyszalność i melodyjność; właściwe posługiwanie się środkami ekspresji np. siłą głosu, wysokością głosu, barwą głosu; prawidłowe akcentowanie; poprawne frazowanie; stosowanie pauz; wymowa zgodna z ogólnokrajowymi normami wymowy (bez dialektu, regionalizmów). Dobra dykcja to wyraźne, zrozumiałe i wyraziste mówienie. 4
4. Budowa krtani, jej funkcje i praca strun głosowych podczas oddechu, szeptu i mowy (zilustruj rysunkiem). Budowa krtani Krtań jest to rodzaj rury, przechodzącej ku dołowi w tchawicę, a ku górze otwierającej się do jamy gardłowej. W czasie spokojnego oddychania znajduje się na wysokości 5 kręgu szyjnego. Od góry krtań jest zawieszona na kości gnykowej. Szkielet krtani składa się z pięciu chrząstek. Podstawę stanowi chrząstka pierścieniowa, obejmująca całą krtań. Z przodu jest wąska, w tyle mocno się rozszerza. Z tyłu osadzone są na niej chrząstki nalewkowate, umieszczone symetrycznie. Każda chrząstka nalewkowa ma u podstawy dwa wyrostki: - głosowy, zwrócony ku środkowi krtani, stanowią przyczepy wiązadeł głosowych; - mięśniowy, do którego przyczepione są mięśnie zsuwające i rozsuwające głośnię. Chrząstki nalewkowe mogą przechylać się w różnych kierunkach i wykonywać częściowy obrót dookoła swej osi. Są one najruchliwszą częścią aparatu krtaniowego. Chrząstka tarczowa osłania przód i boki krtani. Z przodu się znacznie uwypukla, zwłaszcza u mężczyzn, u których tworzy tzw. jabłko Adama. Za pomocą wyrostków łączy się z kością gnykową w górze i chrząstką pierścieniowatą w dole. Tuż nad tarczowatą znajduje się chrząstka nagłośniowa, która w chwili łykania przechyla się do tyłu, zakrywając wylot krtani i tworząc pomost, po którym pokarm przesuwa się do leżącego za krtanią przełyku. Rusztowanie krtani pokryte jest wewnątrz tkanką mięśniową i błoną śluzową. Błona ta tworzy dwie pary fałdów poprzecznych. Dolna para to więzadła głosowe, górna to fałszywe więzadła głosowe. Właściwe więzadła głosowe są narządem bardzo ruchliwym. Z przodu przyczepione są do chrząstki tarczowatej szpara między nimi to głośnia, a z tyłu do chrząstek nalewkowatych. O położeniu więzadeł głosowych decydują ruchy mięśni: zamykających i otwierających oraz wydłużających i skracających głośnię. Głośnię zamyka para mięśni pierścienno nalewkowych bocznych i międzynalewkowych, a otwiera para mięśni pierścienno nalewkowych tylnych. Skurcz mięśni głosowych skraca i napina fałdy głosowe. Natomiast mięśnie pierścienno tarczowe wydłużają i napinają. Funkcje krtani Krtań jest narządem, który pełni w organizmie następujące funkcje: a) oddechową krtań jest częścią drogi oddechowej; przy zwartych fałdach głosowych strumień powietrza swobodnie przechodzi do płuc i z powrotem; b) obronną krtań dzięki pracy mięśni zapobiega przenikaniu obcych ciał do położonych poniżej narządów oddechowych, zamyka drogi oddechowe w czasie przełykania, bierze także aktywny udział w odruchach wykrztuśnych i w kaszlu; czynności te wykonuje głównie nagłośnia, która pochylając się w tył zamyka wejście do krtani; c) fonacyjną w krtani dzięki pracy więzadeł głosowych powstaje dźwięk, warunek mowy i śpiewu; funkcja ta rozwinęła się jako ostatnia w późnym okresie filogenetycznym. Praca strun głosowych podczas oddechu, szeptu i mowy (zilustruj rysunkiem). 5
Ruchy obrotowe chrząstek nalewkowatych umożliwiają strunom głosowym rozsuwanie się na boki oraz przysuwanie do środka. Podczas oddychania struny głosowe są od siebie oddalone, a w czasie fonacji zbliżają się do siebie, zamykając jednocześnie głośnię. Zwarcie strun (tzw. nastawienie głosowe) może być trojakiego rodzaju: nastawienie miękkie struny zbliżają się do siebie i w sposób swobodny drgają. Jest to fizjologicznie najbardziej poprawny układ strun; nastawienie twarde struny zbyt mocno napierają na siebie, przez co drgania są utrudnione. Nastawienie to pojawia się często przy twardym atakowaniu dźwięku oraz w stanach osłabienia narządu głosowego. Jest fizjologicznie bardzo złym nastawieniem, którego konsekwencją często jest: nastawienie chuchające struny głosowe na części swych powierzchni nie stykają się ze sobą. Część powietrza przechodzi swobodnie, nie zmieniając się w falę akustyczną. Powietrze to dołącza się do dźwięku jako szum. Fizjologicznie nastawienie chuchające uważane jest za objaw patologiczny. Zdrowe struny głosowe drgają równomiernie w płaszczyźnie poziomej i pracują regularnie (częstotliwość i amplituda drgań obu strun jest jednakowa). Zaburzenia w ich pracy pojawiają się w stanach chorobowych. Ustawienie strun głosowych i kształt szpary głośni A szpara głośni w czasie spokojnego oddychania, snu B szpara głośni w pełni rozwarta (w czasie pełnego wdechu) C szpara głośni częściowo zamknięta (mówienie szeptem, wymawianie spółgłoski h ) D szpara głośni zamknięta całkowicie (w czasie mówienia, śpiewu) 5. Opisz zjawisko rezonansu i omów rodzaje rezonatorów. Każde ciało zdolne do drgania posiada własną częstotliwość drgań, czyli tzw. ton własny. Jeżeli w pobliżu znajduje się inne ciało, które ma tę samą częstotliwość, wówczas i ono zaczyna drgać. To zjawisko określamy mianem rezonansu. W naszym ciele rezonatorami 6
współdrgającymi z falami głosowymi są wszystkie cząstki krtaniowe, niektóre kości oraz jamy powietrzne zdolne do współdrgania. Rezonans rozumiemy jako: zjawisko akustyczne, które wzmacnia ton krtaniowy w przestrzeniach klatki piersiowej i nasady, synonim drgań odczuwanych w czasie wydawania głosu, co wpływa na dźwięczność mowy. Głos bez tego rezonansu jest matowy i głuchy, pozbawiony blasku czyli metalu. Wyróżniamy dwa rodzaje rezonatorów: 1. Rezonatory dolne, które leżą poniżej fałdów głosowych i mają niezmienne kształty. Zaliczamy tu: przestrzeń podgłośniową krtani, tchawicę, oskrzela, klatkę piersiową. 2. Rezonatory górne, które znajdują się powyżej fałdów głosowych, o kształtach ulegających zmianom. Zaliczamy do nich: przestrzeń nadgłośniową krtani oraz komory nasady Nasada jest systemem połączonych jam rezonacyjnych, do których zaliczamy: jamę gardłową, ustną, nosową wraz z jamami bocznymi nosa. Każda z nich pełni funkcję oddechową i rezonansową, przy czym jama ustna pełni jeszcze funkcję artykulacyjną. - jama gardłowa czyli gardło dzieli się na trzy odcinki: gardło górne (jama nosowogardłowa), gardło średnie (jama ustno- gardłowa) i gardło dolne (jama krtaniowogardłowa) - jama ustna, to największy i najważniejszy rezonator nasady. Możliwości te wykorzystywane są przy czynności artykulacyjnej jamy ustnej. Artykulacja polega na przekształcaniu w zrozumiałą mowę dźwięków, które powstały w krtani i szmerów, które powstają w nasadzie. Powstaje ona na skutek ciągłych zmian zachodzących w jamie ustnej. Dokonuje się dzięki pracy narządów artykulacyjnych, które z kolei dzielimy na: ruchome: język (najważniejszy i najbardziej ruchliwy narząd artykulacyjny), wargi (to ważny modulator brzmienia głosu), żuchwa z zębami i podniebienie miękkie wraz z języczkiem podniebiennym, nieruchome: górna szczęka z zębami oraz podniebienie twarde. - jama nosowa, to jedyny rezonator nasady o sztywnych ścianach. Powietrze, które przedostaje się do nosa powoduje nosowe zabarwienie głosu. Toteż jama nosowa bierze udział w artykulacji głosek nosowych (ą, ę, m, n, ń). Jama ustna łączy się z jamami bocznymi nosa: zatoki szczękowe, klinowe, sitowe, czołowe i tworzy z nimi połączony system rezonacyjny. Oprócz jamy nosowej duże znaczenie dla rezonansu nasady mają drgania chrząstki nosa oraz kości oczodołów. Wszystkie wyżej omówione warunki rezonansowo-artykulacyjne nasady powstają wskutek prawidłowego i udoskonalonego działania mięśni nasady, które muszą współdziałać z mięśniami krtaniowymi i oddechowymi. Dlatego też prawidłowa emisja głosu zależy od harmonijnego współdziałania wszystkich jej elementów. 6. Podaj znane Ci ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne (co najmniej po trzy). 7
8