Świadomość i zachowania ekologiczne mieszkańców obszaru LGD KWS

Świadomość i zachowania ekologiczne mieszkańców obszaru LGD KWS

Świadomość i zachowania ekologiczne mieszkańców obszaru LGD KWS Opracowanie: Małgorzata Maruszewska Joanna Pośpiech Szczecin, styczeń 2014 r. Operacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków finansowych Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 1

Spis treści RESUME... 3 WPROWADZENIE... 7 1. METODYKA BADANIA... 8 1.1 Wprowadzenie teoretyczne do badania... 8 1.2 Procedura badawcza... 8 2. DOTYCHCZASOWE BADANIA ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ... 10 3. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA NA OBSZARZE LGD... 12 4. WYZWANIA STOJĄCE PRZED LGD W OBSZARZE BUDOWANIA ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ... 20 4.1 Najważniejsze wyniki badania... 20 4.2 Rekomendacje... 21 ŚWIADOMOŚĆ I ZACHOWANIA PROEKOLOGICZNE A CECHY RESPONDENTÓW ZESTAWIENIE TABELARYCZNE... 23 SPIS TABEL, WYKRESÓW, RYSUNKÓW... 40 WYKAZ SKRÓTÓW... 43 2

RESUME Doktryna zrównoważonego rozwoju, zapisana w dokumentach strategicznych UE zakłada m. in. ochronę środowiska naturalnego, budowanie gospodarki racjonalnie i oszczędnie wykorzystującej zasoby naturalne, stosowanie technologii przyjaznych dla środowiska, pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów. Realizacja tych założeń wymaga od krajów członkowskich nie tylko podejmowania działań w obszarze gospodarczym i technologicznym, ale także politycznym, społecznym i edukacyjnym. Działania wpisujące się w ten zakres, przede wszystkich w edukację ekologiczną, zostały zapisane w Lokalnej Strategii Rozwoju Fundacji Kłodzka Wstęga Sudetów na lata 2009-2015. 1 Zaprojektowanie działań ukierunkowanych na zmiany świadomości wymagają przeprowadzenia diagnozy stanu wyjściowego oraz dalszego monitorowania zmian pod kątem skuteczności działań. Stąd w ostatnim kwartale 2013 r. przeprowadzono badanie świadomości ekologicznej mieszkańców obszaru LGD KWS. Badanie to nie tylko pozwoliło zdiagnozować stan wyjściowy dla dalszych działań LGD, ale było także pilotażem analogicznych badań, które KWS planuje realizować w kolejnych latach. W badaniu wykorzystano metody ilościowe, wzięło udział w sumie 822 pełnoletnich mieszkańców obszaru LGD KWS. WYNIKI BADANIA OGÓLNY STOSUNEK DO OCHRONY ŚRODOWISKA 1. Większość mieszkańców ocenia stan środowiska naturalnego w swojej najbliższej okolicy jako dobry lub przeciętny. Do trzech kluczowych problemów należą zanieczyszczenia powietrza, problem śmieci oraz stanu czystości wód. 2. Mieszkańcy obszaru LGD wyrażają troskę o stan środowiska naturalnego w swojej okolicy i niemal wszyscy zgadzają się, że ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego (30% odpowiedzi zdecydowanie się z tym stwierdzeniem, 60% - raczej się ). 3. Ankietowani rozumieją konieczność prawnego sankcjonowania ochrony środowiska, zgodnie z ustawami w tym zakresie oraz postanowieniami międzynarodowymi. 67% ankietowanych uważa, że należy poszerzać parki narodowe, a 55% jest zdania, że sieć Natura 2000 jest skutecznym rozwiązaniem w zakresie ochrony walorów przyrodniczych. 4. Ponad 2 / 3 ankietowanych uważa, że należy chronić środowisko przez wzgląd na dobro i bezpieczeństwo przyszłych pokoleń. Ponad 60% mieszkańców wskazuje także, jako istotny powód działań w zakresie ochrony środowiska, względy zdrowotne, Dopiero na 3. miejscu, wskazane przez ¼ ankietowanych, znalazły się względy ekonomiczne, jako uzasadnienie dla ochrony przyrody. 5. Podobnie, jak w badaniach ogólnopolskich, także na obszarze LGD KWS, zaobserwowano poczucie zagrożenia uszczuplaniem się zasobów naturalnych. Stosunkowo wysoki jest poziom poczucia sprawstwa w tym zakresie w sumie 78% mieszkańców uważa, że indywidulane działania każdego człowieka mają bezpośredni 1 Fundacja Kłodzka Wstęga Sudetów -Lokalna Grupa Działania, Lokalna strategia rozwoju na lata 2009-2015, s. 37 i dalsze. LSR zawiera trzy cele ogólne wynikające z wizji rozwoju obszaru. Drugim celem jest stworzenie czystej ekologicznie, estetycznej i poukładanej przestrzennie wsi kłodzkiej, dbającej o zachowanie w jak najlepszej kondycji zasobów naturalnych, kulturowych i przyrodniczych. Za cele szczegółowe w strategii przyjęto: poprawę estetyki przestrzennej, promocję i rozwój rozwiązań proekologicznych oraz poprawę stanu i dostępności infrastruktury publicznej. 3

wpływ na stan tych zasobów. 90% mieszkańców wyraża przy tym opinię, że stan środowiska ma istotny (lub bardzo istotny) wpływ na jakość życia i zdrowie człowieka. 6. Ponad 60% mieszkańców wyraża opinię, że za stan środowiska naturalnego odpowiedzialny jest każdy człowiek. Ponad 40% ankietowanych wskazała także, jako podmioty odpowiedzialne za stan środowiska i ochronę przyrody, władze samorządowe i firmy przemysłowe. 7. 47% ankietowanych deklarowało, że w życiu codziennym nie zastanawia się nad tym, jak ich działania wpływają na środowisko. 41% ankietowanych uważa, że ma w rzeczywistości niewielki wpływ na przyrodę, a 46% nie wybiera na co dzień rozwiązań ekologicznych, jeśli oznaczałoby to dodatkowy koszt w domowym budżecie. 8. Analiza odpowiedzi mieszkańców obszaru LGD pokazuje, że pod względem ogólnego stosunku do ochrony środowiska, ich opinie nie różnią się od reszty Polaków badanych w latach 2011-2012 na zlecenie Ministerstwa Środowiska. W tamtych badaniach respondenci także podkreślali istotę ochrony środowiska i dostrzegali moc sprawczą każdego człowieka w tej kwestii, jednak w codziennym życiu deklarują kierowanie się głównie względami ekonomicznymi, a nie ekologicznymi. WYNIKI BADANIA - GOSPODARKA ODPADAMI 1. Ponad połowa mieszkańców obszaru LGD deklaruje, że segreguje śmieci, przy czym 56% robi to regularnie. Oddzielane przy segregacji są głównie opakowania z tworzyw sztucznych, szkło oraz papier. 2. Nadal blisko 1 / 3 ankietowanych wrzuca wszystkie odpady do jednego pojemnika. 3. Negatywne zjawiska w zakresie gospodarki odpadami zaobserwowało około 40% mieszkańców obszaru LGD. Najwięcej 38% - deklarowało, że zauważyło palenie śmieci przy domu lub w domu. 10% mniej zaobserwowało palenie liści w ogródkach i wywożenie śmieci na dzikie wysypiska. Część deklarowała także, że spotkała się z problemem podrzucania śmieci. 4. Ponad 60% ankietowanych rozumie zasadność segregowania odpadów i zgadza się z tym, że segregacja powinna być obowiązkowa. 5. Zdaniem 40% ankietowanych brakuje praktycznych informacji dotyczących sortowania śmieci, co może działać zniechęcająco na mieszkańców i wpływać na ich brak wiary w to, ze odpady faktycznie trafią do recyklingu (42% ankietowanych wyraziło taką opinię). 6. Znaczna część mieszkańców (49%) uważa, że niesegregowanie śmieci wynika z braku odpowiednich pojemników wystawionych przez wspólnoty mieszkaniowe. 7. Blisko połowa mieszkańców obszaru jednoznacznie negatywnie ocenia zjawiska wywożenia odpadów na dzikie wysypiska czy palenie ich koło domu, ale jednocześnie dostrzega usprawiedliwienie dla takich praktyk względy finansowe. WYNIKI BADANIA - ZASOBY NATURALNE 1. 86% mieszkańców obszaru LGD deklaruje, że oszczędza prąd. Najczęściej stosowane rozwiązania w tym zakresie to gaszenie świateł w nieużywanych pomieszczeniach (86% wskazań), korzystanie z energooszczędnych źródeł światła (79%) oraz innych energooszczędnych urządzeń (49%). 2. Gaz oszczędza niespełna 70% ankietowanych. Sposób oszczędzania odnosi się do prostych codziennych czynności, jak gotowanie posiłków i wody na herbatę i kawę respondenci deklarowali, że nie gotują więcej wody, niż jest im faktycznie potrzebne 4

(79% wskazań), przykrywają garnki podczas przyrządzania posiłków (74%) i pilnują, by ogień na kuchence gazowej nie wychodził poza średnicę garnka (57%). Tylko niespełna 1 / 3 mieszkańców regularnie sprawdza drożność instalacji. 3. 45% mieszkańców obszary LGD uważa, że Polska jest krajem zasobnym w wodę, ale i tak należy ją oszczędzać. W sumie oszczędzanie wody na co dzień deklaruje prawie 80% z nich. Oszczędność przejawia się w prostych rozwiązaniach, jak niekorzystanie z bieżącej wody, jeśli nie jest to konieczne (80% ankietowanych nie zostawia odkręconego kranu podczas codziennych czynności) czy pilnowanie szczelności instalacji wodno-kanalizacyjnej w mieszkaniu. Ankietowani starają się także racjonalnie korzystać z wody podczas codziennych kąpieli (rezygnacja z wanny na rzecz prysznica, krótsze prysznice) oraz sprzątania (nie włączają pralki, jeśli nie mają przygotowanej optymalnej ilości ubrań). Latem z kolei, do podlewania ogrodu, starają się wykorzystywać wodę deszczową. WYNIKI BADANIA ZACHOWANIA KONSUMENCKIE 1. Znaczna część mieszkańców obszaru LGD chętnie korzysta z toreb wielokrotnego użytku idąc na zakupy (26% korzysta z nich zawsze, a 37% często). Nadal jednak ¾ ankietowanych korzysta plastikowych jednorazowych toreb, choć 47% twierdzi, że robi to rzadko. 2. Nieco ponad 40% stara się na co dzień wybierać produkty wyprodukowane w okolicy, jednak 28% robi to rzadko (a 13% wcale). 3. Niewielu mieszkańców, podczas codziennych zakupów, zwraca uwagę na oznaczenia związane z ekologią jedynie 18%, podczas gdy 41% robi to rzadko, a ponad ¼ wcale. W konsekwencji jedynie 17% jest gotowych zapłacić za określony produkt nieco więcej, jeśli się dowie, że jest on bardziej przyjazny środowisku niż inne. 4. 63% regularnie korzysta z samochodu, jednak krótsze dystanse do pracy czy na zakupy, aż 80% pokonuje pieszo. IMPLIKACJE DLA REALIZACJI DZIAŁAŃ PROEKOLOGICZNYCH PRZE LGD KWS W kontekście zrealizowanych badań w obszarze budowania świadomości ekologicznej mieszkańców obszaru LGD KWS, zaleca się zastosowanie następujących rozwiązań: 1. Realizację działań ukierunkowanych na wykreowanie wizerunku kapitału naturalnego (ekologicznego) 2 jako interesu społecznego, w tym szansę na rozwój obszaru. W działaniach tych należy położyć szczególny nacisk na osoby cechujące się niższym poziomem świadomości ekologicznej osoby starsze, gorzej wykształcone, mieszkańcy wsi. 2. Nawiązanie współpracy w zakresie działań edukacyjnych pomiędzy samorządem lokalnym a organizacjami pozarządowymi realizującymi postulat edukacji ekologicznej (szeroki zakres grup odniesienia, które mają wpływ na intencje zachowań). 3. Wspieranie i promowanie działalności proekologicznych organizacji pozarządowych, budowanie wizerunku tych organizacji. Zaangażowanie w te działania lokalnych mediów 2 Kapitał naturalny obejmuje odnawialne zasoby naturalne (np. lasy), nieodnawialne zasoby naturalne (np. ropa naftowa i minerały), ekosystemy które podtrzymują i regenerują takie zasoby, jak ziemia, powietrze i woda oraz zróżnicowane zasoby genetyczne (różnorodność biologiczna). Tak jak w przypadku innych rodzajów kapitału można tu wyróżnić zasób kapitału naturalnego (np. las) i przepływ usług środowiskowych, nazywany także dochodem naturalnym (np. związanym z wycinką drzew)., za: K. Górnicki, Kapitał naturalny jako kategoria socjologiczna, Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XX (2012) 5

(maksymalny zakres rozpowszechnienia treści w zakresie ochrony środowiska, będzie jednocześnie odpowiedzią na deklaracje mieszkańców o niewystarczającym poziomie informacji). 4. Realizowanie regularnych badań socjologicznych nad świadomością ekologiczną, które będą spełniały także funkcje monitorowania skuteczności działań realizowanych w tym obszarze. 6

WPROWADZENIE Doktryna zrównoważonego rozwoju, zapisana w dokumentach strategicznych UE zakłada m. in. ochronę środowiska naturalnego, budowanie gospodarki racjonalnie i oszczędnie wykorzystującej zasoby naturalne, stosowanie technologii przyjaznych dla środowiska, pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów. Realizacja tych założeń wymaga od krajów członkowskich nie tylko podejmowania działań w obszarze gospodarczym i technologicznym, ale także politycznym, społecznym i edukacyjnym. Działania wpisujące się w ten zakres, przede wszystkich w edukację ekologiczną, zostały zapisane w Lokalnej Strategii Rozwoju Fundacji Kłodzka Wstęga Sudetów na lata 2009-2015. 3 Obszar LGD KWS, choć nadal bardzo atrakcyjny pod względem stanu środowiska naturalnego, podlega tym samym procesom społeczno-gospodarczym, które wpływają na degradację przyrody. Istotne stają się zatem, z jednej strony, zmiany dotyczące rozwiązań technologicznych stosowanych w gospodarce czy zmiany przepisów prawa, a z drugiej głębokie przemiany świadomości, w każdym wymiarze, tak indywidualnym, jak i społecznym. To właśnie świadomość ekologiczna, zdaniem znawców tematu, wyznacza stosunek ludzi do przyrody i otoczenia i to ona determinuje ich sposób myślenia i wartościowania środowiska. 4 To właśnie zmiany świadomości ekologicznej mogą ostatecznie wpłynąć na większą skuteczność stosowania pozostałych rozwiązań ukierunkowanych na ochronę środowiska, jak chociażby inwestycje w nowoczesne technologie. Zaprojektowanie działań ukierunkowanych na zmiany świadomości wymagają jednak przeprowadzenia diagnozy stanu wyjściowego oraz dalszego monitorowania zmian pod kątem skuteczności działań. Stąd w ostatnim kwartale 2013 r. przeprowadzono badanie świadomości ekologicznej mieszkańców obszaru LGD KWS. Badanie to nie tylko pozwoliło zdiagnozować stan wyjściowy dla dalszych działań LGD, ale było także pilotażem analogicznych badań, które KWS planuje realizować w kolejnych latach. Poznanie zachowań ekologicznych mieszkańców LGD ma również stanowić pomoc przy określeniu przyszłego stanu wsi oraz uzyskania ładu ekologiczno-przestrzennego, którego elementy zostały określone w wizji zrównoważonego rozwoju wsi obszaru LGD zgodnie z zasadami Agendy 21. 3 Fundacja Kłodzka Wstęga Sudetów -Lokalna Grupa Działania, Lokalna strategia rozwoju na lata 2009-2015, s. 37 i dalsze. LSR zawiera trzy cele ogólne wynikające z wizji rozwoju obszaru. Drugim celem jest stworzenie czystej ekologicznie, estetycznej i poukładanej przestrzennie wsi kłodzkiej, dbającej o zachowanie w jak najlepszej kondycji zasobów naturalnych, kulturowych i przyrodniczych. Za cele szczegółowe w strategii przyjęto: poprawę estetyki przestrzennej, promocję i rozwój rozwiązań proekologicznych oraz poprawę stanu i dostępności infrastruktury publicznej. 4 J. Frątczak, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Bydgoszcz 1995, s. 5. 7

1. METODYKA BADANIA 1.1 Wprowadzenie teoretyczne do badania Badaniami świadomości ekologicznej, choć w różnych kontekstach, zajmują się zarówno socjolodzy, jak też pedagodzy, politolodzy czy naukowcy zajmujący się środowiskiem w wymiarze biologicznym, nie społecznym. Papuziński, w artykule dotyczącym świadomości ekologicznej 5, dokonał przeglądu definicji świadomości ekologicznej. Pokategoryzował on definicje na wąskie i szerokie. Te pierwsze odnosiły się do wiedzy, poglądów i wyobrażeń dotyczących środowiska. Drugie zaś opisywał jako ogół uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku, rozumianym jako miejsce życia i rozwoju człowieka. 6 W literaturze, zwłaszcza socjologicznej, spotykamy rozróżnienie pojęć świadomość indywidualna i świadomość społeczna/zbiorowa 7. Zdaniem Papuzińskiego rozróżnienie to nie jest zasadne, zwłaszcza w kontekście prowadzenia działań ukierunkowanych na budowanie świadomości ekologicznej. Niemniej warto podkreślić, że u podstaw tego rozróżnienia leży założenie, że świadomość społeczna jest filtrowana przez indywidualne doświadczenia życiowe jednostek, co przejawia się w ich sposobie myślenia i zachowania. 8 W badaniach świadomości ekologicznej, jakie były dotychczas prowadzone w Polsce, przyjęto stosowanie się do kategorii świadomości społecznej. Na świadomość ekologiczną składają się: wiedza ekologiczna (w tym znajomość procesów, zależności i wzajemnych powiązań występujących w środowisku, wiedza na temat powiązań między działalnością człowieka i stanem środowiska) oraz tzw. wyobraźnia ekologiczna, definiowana jako umiejętność przewidzenia konsekwencji własnych działań w odniesieniu do ich wpływu na środowisko. 9 Co istotne, świadomość ekologiczna oznacza także świadomość zagrożeń, na którą składają się przekonania o zagrożeniu środowiska i jego negatywnym wpływie na życie i zdrowie człowieka, wiedza o mechanizmach tych zagrożeń, a także emocjonalny stosunek do nich (poczucie zagrożenia, stres) 10. 1.2 Procedura badawcza Badanie przeprowadzono na obszarze Lokalnej Grupy Działania Kłodzka Wstęga Sudetów, która działa na terenie Dolnego Śląska, w powiecie kłodzkim, a swoim zasięgiem obejmuje obecnie 8 gmin: Lądek Zdrój (11 wsi), Stronie Śląskie (14 wsi), 5 A. Papuziński, Świadomość ekologiczna w świetle teorii i praktyki (Zarys politologicznego modelu świadomości ekologicznej), Problemy Ekorozwoju, 2006, 1,1: 33-40. 6 Tamże. 7 Świadomość społeczna to zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk ( ), za: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 307. 8 Górnicki K., Wybrane problemy badań świadomości ekologicznej, w: Kapitał ekologiczny Polski północnowschodniej, K. Górnicki (red.), 2010, s.19. 9 Tamże. 10 P. Gliński, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Kultura i Społeczeństwo, 1998,3: 181-196. 8

Bystrzyca Kłodzka (31 wsi), Międzylesie (22 wsie), Radków (13 wsi), Kłodzko (35 wsi), Lewin Kłodzki (17 wsi), Szczytna (8 wsi). W ramach badania przeprowadzono analizę danych wtórnych (przegląd dotychczasowych badań nad świadomością ekologiczną), ze szczególnym uwzględnieniem analiz prowadzonych po 2010 roku. Dane pierwotne zebrano z wykorzystaniem trzech technik badawczych: tradycyjną ankietą papierową (PAPI), ankietą telefoniczną (CATI), ankietą internetową (CAWI). Zastosowanie trzech różnych technik wynikało z jednej strony z chęci uniknięcia konsekwencji związanych z ograniczeniami określonej techniki (np. CAWI wyklucza w znacznym stopniu udział w badaniu respondentom powyżej 55 roku życia). Z drugiej strony, ze względu na pilotażowy charakter badania, miało zweryfikować najefektywniejszy sposób realizacji badania, który zostanie zarekomendowany do stosowania w przyszłości. Tabela 1. Dobór próby w badaniu ilościowym jednostka terytorialna próba Bystrzyca Kłodzka 203 Kłodzko 177 Lądek-Zdrój 90 Lewin Kłodzki 20 Międzylesie 78 Radków 97 Stronie Śląskie 80 Szczytna 77 ogółem 822 Źródło: Badania własne, obe 2013 Struktura ankiety odnosiła się bezpośrednio do przyjętego zakresu pojęcia świadomości ekologicznej. Respondentom zadano szereg pytań zamkniętych w dwóch blokach dotyczących ich opinii i wiedzy oraz ich codziennych nawyków w zakresie gospodarki odpadami, racjonalnego korzystania z zasobów (woda, gaz, energia elektryczna). 9

2. DOTYCHCZASOWE BADANIA ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ Pierwsze badania dotyczące świadomości ekologicznej, prowadzone były na początku lat 80. Badania te pokazywały, że poziom świadomości ekologicznej Polaków był niski, a ich zainteresowanie środowiskiem miało charakter incydentalny, właściwie uniemożliwiający podejmowanie aktywnych działań na rzecz ochrony przyrody. 11 Co istotne wyniki niektórych badań prowadzonych w tamtym okresie pokazały, że Polacy mieli świadomość zagrożeń, ale nie była ona widoczna w zachowaniu. 12 W publikacji Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego 13 z 1988 r. czytamy, że Polacy w tamtym czasie wykazywali niski poziom wiedzy na temat ochrony przyrody, a środowisko było jedynie wartością uznawaną (deklarowano troskę o środowisko, ale nie podejmowano działań proekologicznych). Ponadto, wartości ekologiczne miały raczej charakter instrumentalny przywiązywano wagę na przykład do czystości wody pitnej, ale nie wyrażano troski o stan środowiska w ogóle. Istotnym wnioskiem wynikającym z tamtym badań, choć mało zaskakującym, była silna korelacja pomiędzy poziomem wykształcenia a świadomością i wiedzą ekologiczną im wykształcenie, tym wyższy poziom wiedzy. W latach 90. ogólnopolskie badania dotyczące świadomości ekologicznej prowadziło Centrum Badań Opinii Społecznej. Wówczas wyodrębniono proekologiczną kategorię respondentów (nieco ponad 30%). W tej kategorii znaleźli się ludzie młodzi, lepiej wykształceni, stosunkowo zamożni, najczęściej mieszkający w miastach. Wskazywali oni w ankietach, że jednym z największych zagrożeń cywilizacyjnych jest zatrucie środowiska, wyrażali zaniepokojenie stanem środowiska naturalnego w Polsce, uważali, że rozwój produkcji przemysłowej nie jest ważniejszy od ochrony środowiska i zgadzali się z zakazywaniem produkcji szczególnie uciążliwej dla środowiska (nawet, jeśli wiązałoby się to ze zwiększeniem poziomu bezrobocia). W latach 90. dominowała wśród Polaków opinia, że za działania ekologiczne powinny odpowiadać przede wszystkim władze (samorządowe, centralne), niski był natomiast poziom świadomości w zakresie indywidualnego wkładu w ochronę środowiska Polacy mieli bardzo niskie poczucie sprawstwa obywatelskiego w tym zakresie. 14 Po 2000 r. badania świadomości ekologicznej realizowane były przez Instytut na rzecz ekorozwoju, CBOS. Z badań tych wynika, że Polacy mają wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa ekologicznego (poza pierwszą piątką w rankingu najważniejszych zagrożeń cywilizacyjnych, z wyłączeniem katastrof naturalnych). Okazało się, że powoli doceniamy własną rolę (indywidualne działania) w procesie ochrony środowiska. Coraz częściej ankietowani deklarowali oszczędzanie wody czy gazu, choć motywem są często względy ekonomiczne bardziej niż ekologia. Ponadto, Polacy znacznie bardziej wierzą w rozwój gospodarczy i technologiczny, jako klucz do skutecznej ochrony zasobów naturalnych, rzadziej dostrzegają znaczenie nawyków konsumpcyjnych czy działań edukacyjnych. W tych badaniach 11 G. Jonderko, Świadomość ekologiczna społeczeństwa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w oczach lekarza, w: Problemy świadomości ekologicznej. (red.) J. Wódz, Katowice 1990, s. 163. 12 A. Graczyk, Kształtowanie się niektórych reakcji społecznych na zanieczyszczenie środowiska, Studia Socjologiczne, 1989, 4:4, za: J. Frątczak, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i nieszkolnej, Bydgoszcz 1995s. 52. 13 P. Gliński, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Kultura i Społeczeństwo, 1988, 3: 182-196. 14 T. Burger, Świadomość ekologiczna społeczeństwa polskiego, Warszawa 2005, s. 47 i dalsze. 10

także cechami różnicującymi deklarowane poglądy i zachowania proekologiczne, były wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania (miasto, wieś). 15 W latach 2011-2012, na zlecenie Ministerstwa Środowiska, badania świadomości ekologicznej Polaków przeprowadziła firma TNS Polska. W raporcie sprzed dwóch lat czytamy: W mocy pozostaje wniosek z poprzedniego badania poziom świadomości ekologicznej nie jest w pełni zadowalający a odpowiedzi udzielane przez respondentów bywają też niekonsekwentne. Przykładowo w gospodarstwie domowym co czwartej osoby, która uważa, że problem śmieci jest najważniejszym problemem polskiego środowiska i jednocześnie jest zdania, że stan przyrody zależy od każdego z nas, nie segreguje się śmieci. 16 Przy czym w raporcie podkreślono, że kwestia śmieci właśnie, a także zanieczyszczenia wód, powietrza i katastrofy naturalne, to najważniejsze, zdaniem Polaków, problemy związane ze środowiskiem naturalnym. Opinie na temat stanu środowiska naturalnego były podzielone połowa ankietowanych oceniała ten stan jako dobry, połowa oceniła go źle. Co istotne jednak, Polacy w 2012 r. wreszcie dostrzegli wagę indywidualnych zachowań i nawyków zgodzili się, że stan środowiska zależy przede wszystkim od aktywności każdego z nas. Czynniki instytucjonalne (dobre prawo, działania władz itp.) liczą się, natomiast znajdują się na dalszych pozycjach. Jako społeczeństwo odpowiedzialność za dobrostan przyrody przypisujemy głównie indywidualnym jednostkom, a nie instytucjom. 17 15 Raporty z badań: Świadomość ekologiczna Polaków-raport 2009 r., Badanie Świadomości ekologicznej Polaków 2010 ze szczególnym uwzględnieniem energetyki przyjaznej środowisku, Instytut na rzecz ekorozwoju, http://www.ine-isd.org.pl/lang/pl/page/raporty/id/40/ [dostęp: 18.12.2013 r.] 16 Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski. Raport TNS Polska dla Ministerstwa Środowiska, Warszawa 2012, s. 6., http://www.mos.gov.pl/g2/big/2012_11/037ac15934792054904ccafce588677c.pdf [dostęp: 18.12.2013 r.] 17 Tamże, s. 8 i dalsze. 11

3. ŚWIADOMOŚĆ EKOLOGICZNA NA OBSZARZE LGD W badaniu ilościowym na temat świadomości ekologicznej wzięło udział w sumie 822 pełnoletnich mieszkańców obszaru LGD KWS. Połowa ankietowanych to osoby z wykształceniem średnim (47% - nie), 15% z nich deklarowało wykształcenie (14% - nie). Ponad polowa uczestników badania to kobiety. Dokładny rozkład próby przedstawiają wykresy 1-4. Wykres 1. Płeć Wykres 2. Gmina Inne 0% Mężczyzna 37% Szczytna Stronie Śląskie 10% 10% Radków 12% Międzylesie 10% Lewin Kłodzki 2% Kobieta 63% Lądek-Zdrój Kłodzko 11% 22% Bystrzyca Kłodzka 25% Wykres 3. Wiek Wykres 4. Wykształcenie 65 i więcej 9% nie 14% 46-64 28% 1% 2% 36-45 19% nie 47% 25-35 18-24 23% 23% nie podstawowe 3% 12% 20% Źródło: obe, badania własne Większość mieszkańców ocenia stan środowiska naturalnego w swojej najbliższej okolicy jako dobry lub przeciętny. Wszystkich ankietowanych zapytano o najważniejsze lokalnie problemy środowiska naturalnego. Odpowiedzi na to pytanie są zbieżne z opiniami ogółu Polaków. Do trzech kluczowych problemów należą zanieczyszczenia powietrza, problem śmieci oraz stanu czystości wód. Wykres 5. Ocena stanu środowiska, największe problemy środowiska naturalnego (lokalnie) inne 3% Bardzo słabo 2% trudno powiedzieć 12% katastrofy naturalne 10% Słabo 6% katastrofy wywołane przez człowieka 15% wyczerpywanie się zasobów naturalnych 13% wzrost poziomu hałasu 13% Przeciętnie 31% utrata różnorodności biologicznej 8% zanieczyszczenie wód 48% Dobrze 46% problem śmieci 47% zanieczyszczenie powietrza 65% Źródło: obe, badania własne 12

OGÓLNY STOSUNEK DO OCHRONY ŚRODOWISKA Z badania wynika, że mieszkańcy obszaru LGD wyrażają troskę o stan środowiska naturalnego w swojej okolicy i niemal wszyscy zgadzają się, że ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego (30% odpowiedzi zdecydowanie się z tym stwierdzeniem, 60% - raczej się ). Mieszkańcy rozumieją też konieczność prawnego sankcjonowania ochrony środowiska, zgodnie z ustawami w tym zakresie oraz postanowieniami międzynarodowymi. 67% ankietowanych uważa, że należy poszerzać parki narodowe, a 55% jest zdania, że sieć Natura 2000 jest skutecznym rozwiązaniem w zakresie ochrony walorów przyrodniczych. Wykres 6. Ogólny stosunek do ochrony środowiska, w tym do ustanawiania obszarów chronionych? Sieć Natura 2000 skutecznie służy ochronie walorów przyrodniczych Polski 12% 43% 5% 2% 38% zdecydowanie się raczej się Należy poszerzać parki narodowe w Polsce (w tym na terenie powiatu kłodzkiego) 17% 50% 9% 3% 21% raczej się nie zdecydowanie się nie trudno powiedzieć Ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego 30% 60% 3% 1% 6% Źródło: obe, badania własne Mieszkańcy obszaru LGD KWS najwyraźniej rozumieją, czym jest kluczowa dla UE doktryna zrównoważonego rozwoju. Ponad 2 / 3 ankietowanych uważa, że należy ochronić środowiska przez wzgląd na dobro i bezpieczeństwo przyszłych pokoleń. Ponad 60% mieszkańców wskazuje także, jako istotny powód działań w zakresie ochrony środowiska, względy zdrowotne, Dopiero na 3. miejscu, wskazane przez ¼ ankietowanych, znalazły się względy ekonomiczne, jako uzasadnienie dla ochrony przyrody. Wykres 7. Powody, dla których warto chronić środowisko (wielokrotny wybór) trudno powiedzieć 5% nie warto chronić środowiska 0% inne 0% moja filozofia życiowa 6% oszczędność, względy ekonomiczne 25% dbałość, troska o zdrowie człowieka 62% troska o przyszłe pokolenia 72% Źródło: obe, badania własne 13

Podobnie, jak w badaniach ogólnopolskich, także na obszarze LGD KWS, zaobserwowano poczucie zagrożenia uszczuplaniem się zasobów naturalnych takie zdanie deklarowało 79% ankietowanych. Stosunkowo wysoki jest poziom poczucia sprawstwa w tym zakresie w sumie 78% mieszkańców uważa, że indywidulane działania każdego człowieka mają bezpośredni wpływ na stan tych zasobów. 90% mieszkańców wyraża przy tym opinię, że stan środowiska ma istotny (lub bardzo istotny) wpływ na jakość życia i zdrowie człowieka. Wykres 8. Ogólny stosunek do ochrony środowiska: zasoby naturalne Każdy człowiek ma wpływ poprzez swoje indywidualne działania na stan zasobów naturalnych 20% 58% 5% 2% 15% zdecydowanie się raczej się Mam poczucie, że w moim domu marnuje się żywność 4% 18% 23% 44% 12% raczej się nie zdecydowanie się nie trudno powiedzieć Zasoby surowców takich jak paliwa, minerały uszczuplają się 29% 50% 8% 1% 13% Źródło: obe, badania własne Wykres 9. Ocena wpływu stanu środowiska na jakość życia i zdrowie człowieka trudno powiedzieć 5% całkowicie nieistotny 0% raczej nieistotny 4% raczej istotny 38% bardzo istotny 52% Źródło: obe, badania własne Ponad 60% mieszkańców wyraża opinię, że za stan środowiska naturalnego odpowiedzialny jest każdy człowiek. Poczucie odpowiedzialności obywateli za przyrodę (wzrost poczucia odpowiedzialności na przestrzeni ostatnich lat) widoczne jest także w badaniach ogólnopolskich. Ponad 40% ankietowanych wskazała także, jako podmioty odpowiedzialne za stan środowiska i ochronę przyrody, władze samorządowe i firmy przemysłowe. Wykres 10. Odpowiedzialność za środowisko naturalne 1. inne 1% Organizacje lokalne 13% Władze samorządowe 41% Każdy człowiek 62% Rząd RP 32% Ministerstwo Środowiska 30% Firmy przemysłowe 42% Źródło: obe, badania własne 14

Wykres 11. Odpowiedzialność za środowisko naturalne 2. Czuję się odpowiedzialny( za stan środowiska w mojej najbliższej okolicy 12% 51% 9% 6% 22% W codziennym życiu nie zastanawiam się nad tym, czy to, co robię, ma wpływ na środowisko 4% 43% 16% 15% 21% zdecydowanie się Biorę udział w kampaniach i akcjach proekologicznych 2% 11% 17% 46% 24% raczej się raczej się nie Człowiek taki jak ja ma niewielki wpływ na stan środowiska 7% 34% 26% 17% 15% zdecydowanie się nie Pogorszenie stanu środowiska naturalnego zależy głównie od naturalnych procesów, a nie od działalności człowieka 3% 11% 35% 31% 19% trudno powiedzieć Wybieram rozwiązania ekologiczne, nawet wtedy gdy oznacza to dodatkowy koszt 6% 21% 29% 17% 26% Źródło: obe, badania własne Co ciekawe, mimo, że ponad połowa mieszkańców uważa, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za stan środowiska, kiedy rozpatrują tę kwestię w odniesieniu do siebie, okazuje się, że opinie rozmijają się z zachowaniem. Aż 47% ankietowanych deklarowało, że w życiu codziennym nie zastanawia się nad tym, jak jego działania wpływają na środowisko. 41% ankietowanych uważa, że ma w rzeczywistości niewielki wpływ na przyrodę, a 46% nie wybiera na co dzień rozwiązań ekologicznych, jeśli oznaczałoby to dodatkowy koszt w domowym budżecie. Analiza odpowiedzi mieszkańców obszaru LGD pokazuje, że pod względem ogólnego stosunku do ochrony środowiska, ich opinie nie różnią się od reszty Polaków badanych w latach 2011-2012 na zlecenie Ministerstwa Środowiska. W tamtych badaniach respondenci także podkreślali istotę ochrony środowiska i dostrzegali moc sprawczą każdego człowieka w tej kwestii, jednak w codziennym życiu deklarują kierowanie się głównie względami ekonomicznymi, a nie ekologicznymi. GOSPODARKA ODPADAMI Ponad połowa mieszkańców obszaru LGD deklaruje, że segreguje śmieci, przy czym 56% robi to regularnie. Nadal jednak blisko 1 / 3 ankietowanych wrzuca wszystkie odpady do jednego pojemnika. Oddzielane przy segregacji są głównie opakowania z tworzyw sztucznych, szkło oraz papier. 15

Wykres 12. Sposób pozbywania się śmieci Wykres 13. Segregowane odpady trudno powiedzieć 3% nie segreguję śmieci wcale 30% inny sposób 1% inne świetlówki 1% 16% samodzielnie wywozimy śmieci w inne miejsce 0% leki 15% samodzielnie wywozimy śmieci na składowisko \wysypisko palę śmieci w domu lub przy domu 1% 1% stary sprzęt RTV\AGD odpady organiczne, np. fusy od herbaty, obierki ziemniaków, skórki baterie 26% 32% 37% segregujemy śmieci sporadycznie 10% metal, puszki 45% wrzucamy wszystko do jednego kosza 30% makulatura, papier szkło, butelki szklane 51% 62% segregujemy śmieci regularnie 56% plastik, tworzywa sztuczne 63% Źródło: obe, badania własne W tych 30% mieszkańców niesegregujących śmieci, mieszczą się zapewne osoby wywożące odpady na tzw. dzikie wysypiska, a także te palące śmieci koło domu. Negatywne zjawiska w zakresie gospodarki odpadami zaobserwowało zgodnie z wynikami badania około 40% mieszkańców obszaru LGD. Najwięcej 38% - deklarowało, że zauważyło palenie śmieci przy domu lub w domu. 10% mniej zaobserwowało palenie liści w ogródkach i wywożenie śmieci na dzikie wysypiska. Część deklarowała także, że spotkała się z problemem podrzucania śmieci. Wykres 14. Obserwowane niepożądane zjawiska podrzucanie śmieci 11% 78% 11% palenie śmieci w domu lub przy domu 38% 56% 6% tak nie nie wiem wywożenie śmieci do lasu "dzikie wysypiska" 28% 64% 8% palenie liści przy domu 28% 66% 7% Źródło: obe, badania własne Ponad 60% ankietowanych rozumie zasadność segregowania odpadów i zgadza się z tym, że segregacja powinna być obowiązkowa. Jednak zdaniem 40% z nich brakuje nadal praktycznych informacji dotyczących sortowania śmieci, co może działać zniechęcająco na mieszkańców i wpływać na ich brak wiary w to, ze odpady faktycznie trafią do recyklingu (42% ankietowanych wyraziło taką opinię). Znaczna część mieszkańców (49%) uważa także, że niesegregowanie śmieci wynika z braku odpowiednich pojemników wystawionych przez wspólnoty mieszkaniowe. 16

Wykres 15. Stosunek do segregowania śmieci Sortowanie śmieci powinno być obowiązkowe 32% 30% 8% 9% 22% Brakuje praktycznych informacji dotyczących sortowania śmieci i gospodarowania odpadami Ludzie nie segregują śmieci, bo nie wierzą, że trafią do recyklingu 15% 16% 25% 28% 25% 17% 12% 14% 28% 20% zdecydowanie się raczej się Ludzie nie segregują śmieci, ponieważ spółdzielnia/wspólnota/gmina nie stworzyła im do tego odpowiednich warunków, np. brakuje specjalnych 21% 28% 23% 13% 15% raczej się nie Palenie odpadów w gospodarstwie domowym uwalnia substancje szkodliwe dla zdrowia 45% 34% 5% 3% 13% zdecydowanie się nie trudno powiedzieć Wywożenie śmieci do lasu powinno być karane surowiej niż dotychczas 42% 38% 7% 3% 11% Ludzie wywożą śmieci do lasu, ponieważ to najtańszy sposób pozbycia się ich 21% 38% 5% 18% 18% Źródło: obe, badania własne Blisko połowa mieszkańców obszaru jednoznacznie negatywnie ocenia zjawiska wywożenia odpadów na dzikie wysypiska czy palenie ich koło domu, ale jednocześnie dostrzega usprawiedliwienie dla takich praktyk względy finansowe. ZASOBY NATURALNE OSZCZĘDZANIE ENERGII, GAZU I WODY W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH 86% mieszkańców obszaru LGD deklaruje, że oszczędza prąd. Najczęściej stosowane rozwiązania w tym zakresie to gaszenie świateł w nieużywanych pomieszczeniach (86% wskazań), korzystanie z energooszczędnych źródeł światła (79%) oraz innych energooszczędnych urządzeń (49%). Wykres 16. Oszczędzanie energii elektrycznej inne 1% nie 14 % zainstalowałem/am systemów do pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych (np. panele korzystam z ekonomicznych taryf energetycznych 2% 5% ociepliłem/am dom/mieszkanie 17% unikam trybu czuwania ("stand by") w urządzeniach RTV\AGD 32% uszczelniam okna 23% tak 86 % kupuję energooszczędne urządzenia gospodarstwa domowego (np. pralki, lodówki) stosuję energooszczędne źródła światła(żarówki i świetlówki energooszczędne) 49% 79% gaszę światła w nieużywanych pomieszczeniach Źródło: obe, badania własne 89% Gaz oszczędza niespełna 70% ankietowanych. Sposób oszczędzania odnosi się do prostych codziennych czynności, jak gotowanie posiłków i wody na herbatę i kawę respondenci deklarowali, że nie gotują więcej wody, niż jest im faktycznie potrzebne (79% wskazań), przykrywają garnki podczas przyrządzania posiłków (74%) i pilnują, by ogień na kuchence gazowej nie wychodził poza średnicę garnka (57%). Tylko niespełna 1 / 3 mieszkańców regularnie sprawdza drożność instalacji. 17

Wykres 17. Oszczędzanie gazu inne 2% nie 33 % uszczelniam drzwi, okna rezygnuje z długiej kąpieli w wannie i biorę szybką kąpieli pod prysznicem 13% 23% regularnie czyszczę palniki kuchenki, tak aby dysze były zawsze drożne 27% gotuję potrawy pod przykryciem 74% tak 68 % średnica garnka, w którym przygotowuje potrawy jest zawsze większa od korony palnika, tak aby płomień obejmował również dno, a nie tylko ściany naczynia. 57% kiedy gotuje wodę np. na kawę czy herbatę, do czajnika (garnka) wlewam tylko tyle wody, ile potrzeba 79% Źródło: obe, badania własne 45% mieszkańców obszary LGD uważa, że Polska jest krajem zasobnym w wodę, ale i tak należy ją oszczędzać. W sumie oszczędzanie wody na co dzień deklaruje prawie 80% z nich. Oszczędność przejawia się w prostych rozwiązaniach, jak niekorzystanie z bieżącej wody, jeśli nie jest to konieczne (80% ankietowanych nie zostawia odkręconego kranu podczas codziennych czynności) czy pilnowanie szczelności instalacji wodno-kanalizacyjnej w mieszkaniu. Ankietowani starają się także racjonalnie korzystać z wody podczas codziennych kąpieli (rezygnacja z wanny na rzecz prysznica, krótsze prysznice) oraz sprzątania (nie włączają pralki, jeśli nie mają przygotowanej optymalnej ilości ubrań). Latem z kolei, do podlewania ogrodu, starają się wykorzystywać wodę deszczową. Wykres 18. Oszczędzanie wody inne 3% nie 23% do podlewania ogrodu używam wody deszczowej 14% piorę tylko wystarczającą ilość ubrań, aby wypełniły całkowicie pralkę 34% posiadam zainstalowane wodooszczędne końcówki pryszniców lub ograniczniki przepływu 18% biorę krótsze prysznice 43% tak 77% zakręcam kran po każdorazowym użyciu wody oraz nie korzystać z bieżącej wody, kiedy nie jest to konieczne 80% posiadam szczelne kurki, krany i spłuczki w domu 62% Źródło: obe, badania własne ZACHOWANIA KONSUMENCKIE Promowanie prośrodowiskowych zachowań konsumenckich jest uznawane za jedno z lepszych rozwiązań obecnej sytuacji kryzysu ekologicznego. Zmiana stylów konsumpcji dzisiejszych społeczeństw może w znacznym stopniu przyczynić się do zachowania zasobów naturalnych i zatrzymania dalszej degradacji środowiska naturalnego. 18 Odnosi się to nie tylko do oszczędzania wody czy energii elektrycznej, ale do codziennych decyzji zakupowych, jak wybieranie produktów przyjaznych środowisku, unikanie jednorazowych opakowań z tworzyw sztucznych czy produktów testowanych na zwierzętach. W kontekście ochrony środowiska 18 D. Pogorzelec, O. Gorbaniuk, Predyktory prośrodowiskowych wyborów konsumenckich, w: Roczniki Psychologiczne, Tom VIII, numer 2/2005, s. 93. 18

w najbliższym otoczeniu znaczenie ma także wybieranie produktów wyprodukowanych w okolicy miejsca zamieszkania. Badanie pokazało, że znaczna część mieszkańców obszaru LGD chętnie korzysta z toreb wielokrotnego użytku idąc na zakupy (26% korzysta z nich zawsze, a 37% często). Nadal jednak ¾ ankietowanych korzysta plastikowych jednorazowych toreb, choć 47% twierdzi, że robi to rzadko. Nieco ponad 40% stara się na co dzień wybierać produkty wyprodukowane w okolicy, jednak 28% robi to rzadko (a 13% wcale). Niewielu mieszkańców, podczas codziennych zakupów, zwraca uwagę na oznaczenia związane z ekologią jedynie 18%, podczas gdy 41% robi to rzadko, a ponad ¼ wcale. W konsekwencji jedynie 17% jest gotowych zapłacić za określony produkt nieco więcej, jeśli się dowie, że jest on bardziej przyjazny środowisku niż inne. Wykres 19. Nawyki konsumenckie Pakuję zakupy w nowe, jednorazowe torby plastikowe 4% 25% 47% 16% 9% Wykorzystuję ponownie plastikowe torby jednorazowe 16% 32% 32% 12% 9% zawsze Korzystam z toreb wielokrotnego użytku (np. materiałowych, płóciennych) 26% 37% 24% 6% 7% często rzadko Zwracam uwagę na oznaczenia związane z ekologią i środowiskiem 4% 14% 41% 26% 15% wcale Wybieram towary droższe, ale bardziej przyjazne dla środowiska 3% 14% 45% 21% 18% trudno powiedzieć Wybieram towary wyprodukowane w okolicy zamieszkania 6% 36% 28% 13% 17% Źródło: obe, badania własne Życie w małej miejscowości sprzyja jednak proekologicznym rozwiązaniom w zakresie codziennego przemieszczania się. 63% regularnie korzysta z samochodu, jednak krótsze dystanse do pracy czy na zakupy, aż 80% pokonuje pieszo. Wykres 20. Nawyki - transport inne 0% trudno powiedzieć 1% samochodem 63% autobusem 17% rowerem 27% pociągiem 2% motocyklem/motorowerem 1% taksówką 1% pieszo 80% Źródło: obe, badania własne 19

4. WYZWANIA STOJĄCE PRZED LGD W OBSZARZE BUDOWANIA ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ 4.1 Najważniejsze wyniki badania Badanie przeprowadzone na koniec 2013 r. pokazało, że choć mieszkańcy obszaru LGD wykazują się troską o środowisko oraz podstawową wiedzą w tym zakresie, to jednak świadomość ekologiczna pozostaje na poziomie niezadowalającym. Zdiagnozowano szereg pozytywnych zjawisk: 1. Większość mieszkańców obszaru LGD KWS ocenia stan środowiska naturalnego w swojej najbliższej okolicy jako dobry lub przeciętny. Do trzech kluczowych problemów w tym zakresie należą, zdaniem ankietowanych, zanieczyszczenia powietrza, problem śmieci oraz stanu czystości wód. 2. 90% mieszkańców obszaru LGD wyraża troskę o stan środowiska naturalnego w swojej okolicy i zgadza się, że ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego. 2 / 3 z nich popiera rozszerzanie obszarów chronionych. Osoby te uważają, że ochrona przyrody jest konieczna ze względu na wpływ środowiska na zdrowie i jakość życia człowieka. 3. 79% respondentów wyraża zaniepokojenie uszczuplaniem się zasobów naturalnych. Niemal wszyscy dostrzegają indywidualną rolę każdego człowieka w kontrolowaniu tego zjawiska, stąd 86% mieszkańców obszaru oszczędza energię elektryczną, 70% oszczędza gaz i 77% wodę. 4. Ponad połowa mieszkańców uważa, że za stan środowiska odpowiedzialny jest każdy człowiek, jednak ponad 40% dostrzega w tym względzie także bardzo istotna rolę samorządu oraz lokalnych przedsiębiorstw. 5. Problem śmieci, jako drugi kluczowy problem środowiska naturalnego obszaru LGD, stara się indywidualnie rozwiązywać ponad połowa ankietowanych deklarują oni, że regularnie sortują odpady, w tym przede wszystkim oddzielają opakowania z tworzyw sztucznych, papier i szkło. 6. Mieszkańcy LGD KWS deklarują, że chętnie korzystają z toreb wielorazowego użytku, jednak nie wykazują innych proekologicznych nawyków konsumenckich. Nadal jednak: 1. 25% mieszkańców obszaru oszczędza wodę, gaz czy prąd głównie ze względów ekonomicznych; 2. Mimo, że ponad połowa mieszkańców uważa, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za stan środowiska, kiedy rozpatrują tę kwestię w odniesieniu do siebie, okazuje się, że opinie rozmijają się z zachowaniem. Aż 47% ankietowanych deklarowało, że w życiu codziennym nie zastanawia się nad tym, jak jego działania wpływają na środowisko. 41% ankietowanych uważa, że ma w rzeczywistości niewielki wpływ na przyrodę, a 46% nie wybiera na co dzień rozwiązań ekologicznych, jeśli oznaczałoby to dodatkowy koszt w domowym budżecie; 3. 1/3 mieszkańców nie segreguje śmieci. 4. Negatywne zjawiska w zakresie gospodarki odpadami zaobserwowało około 40% mieszkańców obszaru LGD: palenie śmieci przy domu lub w domu, palenie liści w ogródkach i wywożenie śmieci na dzikie wysypiska. Część deklarowała także, że spotkała się z problemem podrzucania śmieci. 20

5. Zdaniem prawie polowy mieszkańców brakuje praktycznych informacji dotyczących sortowania śmieci, co może działać zniechęcająco na mieszkańców i wpływać na ich brak wiary w to, ze odpady faktycznie trafią do recyklingu. Znaczna część mieszkańców (49%) uważa także, że niesegregowanie śmieci wynika z braku odpowiednich pojemników wystawionych przez wspólnoty mieszkaniowe. 6. Blisko połowa mieszkańców obszaru jednoznacznie negatywnie ocenia zjawiska wywożenia odpadów na dzikie wysypiska czy palenie ich koło domu, ale jednocześnie dostrzega usprawiedliwienie dla takich praktyk względy finansowe. 7. ¾ ankietowanych korzysta z plastikowych jednorazowych toreb, choć 47% twierdzi, że robi to rzadko. Nieco ponad 40% stara się na co dzień wybierać produkty wyprodukowane w okolicy, jednak 28% robi to rzadko (a 13% wcale). Niewielu mieszkańców, podczas codziennych zakupów, zwraca uwagę na oznaczenia związane z ekologią jedynie 18%, podczas gdy 41% robi to rzadko, a ponad ¼ wcale. W konsekwencji jedynie 17% jest gotowych zapłacić za określony produkt nieco więcej, jeśli się dowie, że jest on bardziej przyjazny środowisku niż inne. 4.2 Rekomendacje W badaniach dotyczących ekologii, w tym nad świadomością ekologiczną, wykorzystywana jest teoria planowanego zachowania (Theory of Planned Behaviour) 19, której zastosowanie wydaje się zasadne także z punktu wodzenia planowania przez LGD działań edukacyjnych w tym zakresie. Zgodnie z założeniami tej teorii decyzje podejmowane przez ludzi wynikają z intencji behawioralnych i są determinowana przez następujące czynniki: 1. Postawę wobec zachowania, definiowaną jako zbieżność oczekiwań i wartości wynikających z danego zachowania (zachowanie człowieka pociąga za sobą szereg konsekwencji, którym przypisana jest określona wartość, a także określone szanse ich wystąpienia); 2. Normy subiektywne wynikające z odniesienia się do norm i wartości określonej grupy (przekonanie o akceptowalności określonych zachowań w otoczeniu); 3. Postrzegana kontrola zachowania, określająca stopień trudności realizacji określonego zachowania. Istotę i zależność wymienionych czynników przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Teoria planowanych zachowań (determinanty zachowania) Postawa wobec zachowania Subiektywne normy Intencje Zachowanie Postrzegana kontrola zachowania Źródło: K. Wolski, Teoria planowanych zachowań, za: Ajzen, I. (1985). From intentions to actions: A theory of planned behaviour. W: J. Kuhl, J. Beckmann (red.), Action control: From cognition to behavior (s. 11-39). Berlin: Springer. 19 I. Ajzen, The theory of planned behavior. Organisational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179-211 (1991) 21

W kontekście zrealizowanych badań w obszarze budowania świadomości ekologicznej mieszkańców obszaru LGD KWS, zaleca się zatem zastosowanie takich rozwiązań, które wykorzystywać będę założenia tej teorii. Oznacza to położenie dużego nacisku na działania edukacyjne, które skupią się na uświadamianiu korzyści wynikających z działań proekologicznych, a także negatywnych konsekwencjach ich braku na indywidualne życie każdego człowieka. Rekomenduje się zatem: 5. Realizację działań ukierunkowanych na wykreowanie wizerunku kapitału naturalnego (ekologicznego) 20 jako interesu społecznego, w tym szansę na rozwój obszaru. W działaniach tych należy położyć szczególny nacisk na osoby cechujące się niższym poziomem świadomości ekologicznej osoby starsze, gorzej wykształcone, mieszkańcy wsi. 6. Nawiązanie współpracy w zakresie działań edukacyjnych pomiędzy samorządem lokalnym a organizacjami pozarządowymi realizującymi postulat edukacji ekologicznej (szeroki zakres grup odniesienia, które mają wpływ na intencje zachowań). 7. Wspieranie i promowanie działalności proekologicznych organizacji pozarządowych, budowanie wizerunku tych organizacji. Zaangażowanie w te działania lokalnych mediów (maksymalny zakres rozpowszechnienia treści w zakresie ochrony środowiska, będzie jednocześnie odpowiedzią na deklaracje mieszkańców o niewystarczającym poziomie informacji). 8. Realizowanie regularnych badań socjologicznych nad świadomością ekologiczną, które będą spełniały także funkcje monitorowania skuteczności działań realizowanych w tym obszarze. W odniesieniu do planowanych w przyszłości badań nad świadomością ekologiczną mieszkańców obszaru LGD, zaleca się: 1. Utrzymanie liczebności oraz sposobu doboru próby co najmniej na dotychczasowym poziomie; 2. Wykorzystanie tego samego narzędzia (ewentualnie uzupełnianie narzędzia o dodatkowe pytania, w zależności od zmieniających się potrzeb odnoście zakresu informacji wynikających z badań); 3. Realizacja badania techniką PAPI (ewentualnie łączenie PAPI i CATI), ze względu na obszerność ankiety, a w związku z tym znaczącą role ankietera. 20 Kapitał naturalny obejmuje odnawialne zasoby naturalne (np. lasy), nieodnawialne zasoby naturalne (np. ropa naftowa i minerały), ekosystemy które podtrzymują i regenerują takie zasoby, jak ziemia, powietrze i woda oraz zróżnicowane zasoby genetyczne (różnorodność biologiczna). Tak jak w przypadku innych rodzajów kapitału można tu wyróżnić zasób kapitału naturalnego (np. las) i przepływ usług środowiskowych, nazywany także dochodem naturalnym (np. związanym z wycinką drzew)., za: K. Górnicki, Kapitał naturalny jako kategoria socjologiczna, Pogranicze. Studia Społeczne. Tom XX (2012) 22

ŚWIADOMOŚĆ I ZACHOWANIA PROEKOLOGICZNE A CECHY RESPONDENTÓW ZESTAWIENIE TABELARYCZNE W rozdziale zamieszczono tabele współwystępowania zmiennych: rozkłady odpowiedzi na wybrane pytania w odniesieniu do wieku, płci, miejsca zamieszkania i wykształcenia respondentów Ogólny stosunek do ochrony środowiska Tabela 2. Ogólny stosunek do ochrony środowiska: ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego a płeć respondentów Kobieta Mężczyzna zdecydowanie się 65,73% 34,27% 100,00% raczej się 62,45% 37,55% 100,00% raczej się nie 53,85% 46,15% 100,00% zdecydowanie się nie 37,50% 62,50% 100,00% trudno powiedzieć 60,00% 40,00% 100,00% 62,77% 37,23% 100,00% Tabela 3. Ogólny stosunek do ochrony środowiska: ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego a wiek respondentów 18-24 25-35 36-45 46-64 65 i więcej zdecydowanie się 16,94% 21,77% 18,95% 30,24% 12,10% 100,00% raczej się 22,86% 24,90% 18,98% 27,76% 5,51% 100,00% raczej się nie 34,62% 7,69% 23,08% 30,77% 3,85% 100,00% zdecydowanie się nie 37,50% 0,00% 25,00% 0,00% 37,50% 100,00% trudno powiedzieć 40,00% 16,00% 10,00% 18,00% 16,00% 100,00% 22,63% 22,63% 18,61% 27,74% 8,39% 100,00% Tabela 4. Ogólny stosunek do ochrony środowiska: ochrona przyrody powinna być priorytetowym działaniem człowieka wobec środowiska naturalnego a miejsce zamieszkania respondentów Bystrzyca Kłodzka Kłodzko Lądek- Zdrój Lewin Kłodzki Międzylesie Radków Stronie Śląskie Szczytna zdecydowanie się 26,61% 26,21% 11,69% 4,84% 8,87% 4,44% 10,08% 7,26% 100,00% raczej się 22,04% 20,61% 9,59% 1,63% 9,59% 16,53% 8,57% 11,43% 100,00% raczej się nie 19,23% 19,23% 19,23% 0,00% 3,85% 19,23% 19,23% 0,00% 100,00% zdecydowanie się nie 50,00% 25,00% 0,00% 0,00% 12,50% 0,00% 12,50% 0,00% 100,00% trudno powiedzieć 40,00% 8,00% 18,00% 0,00% 14,00% 0,00% 14,00% 6,00% 100,00% 24,70% 21,53% 10,95% 2,43% 9,49% 11,80% 9,73% 9,37% 100,00% 23