Karmienie piersią w rodzinach obciążonych i nieobciążonych chorobami alergicznymi

208 Alergia Astma Immunologia 2010, 15 (4): 208-213 Karmienie piersią w rodzinach obciążonych i nieobciążonych chorobami alergicznymi Breastfeeding in families with positive and negative history of allergy ANNA STAŃCZYK-PRZYŁUSKA 1,2, DANIELA GIUROWA 3, MAŁGORZATA STAŃCZYK 2,3, JERZY ARENDARCZYK 1,2, MAREK L. KOWALSKI 4, KRZYSZTOF ZEMAN 1,2, JAN WILCZYŃSKI 5 1 Klinika Pediatrii, Kardiologii Prewencyjnej i Immunologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 2 Klinika Pediatrii i Immunologii z Pododdziałem Nefrologii, Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi 3 Studenckie Koło Naukowe przy Klinice Pediatrii, Kardiologii Prewencyjnej i Immunologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 4 Klinika Immunologii, Reumatologii i Alergii, Katedra Immunologii Klinicznej i Mikrobiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 5 Klinika Medycyny Matczyno-Płodowej Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi Praca wykonana w ramach zintegrowanego programu Unii Europejskiej 6EP EuroPrevall Food Allergy Across Europe Streszczenie Wprowadzenie. Karmienie piersią jest zalecanym sposobem żywienia niemowląt w pierwszych 6 miesiącach życia. Ponadto przez wielu autorów uważane jest za formę pierwotnej prewencji rozwoju niektórych chorób atopowych, zwłaszcza w 1. roku życia dziecka. Cel. W pracy oceniono częstość i czas trwania karmienia piersią dzieci urodzonych w rodzinach z dodatnim wywiadem alergicznym w porównaniu do rodzin z ujemnym wywiadem. Materiał i metody. Badaniem objęto 503 dzieci uczestniczących w europejskim programie badawczym EuroPrevall food allergy across Europe. W badanej populacji 41,1% stanowiły dzieci urodzone w rodzinach obciążonych chorobami alergicznymi. Wyniki. Zdecydowana większość matek (ponad 90%) rozpoczynała karmienie piersią w pierwszych dobach po porodzie. W kolejnych miesiącach życia odsetek dzieci karmionych piersią systematycznie malał. Tendencja ta była bardziej wyraźna w rodzinach nieobciążonych chorobami alergicznymi, a różnice pomiędzy grupami były w większości punktów czasowych znamienne statystycznie. Karmienie piersią najsilniej związane było z poziomem wykształcenia matek. Kobiety z wyższym wykształceniem karmiły częściej i dłużej niż kobiety z wykształceniem ponadmaturalnym, średnim i podstawowym. zmieniamy na zdanie W porównaniu z kobietami z niższym wykształceniem, matki z wykształceniem wyższym karmiły dłużej (6,82 m-ca vs 3,51 m-ca) i częściej (92% vs 73%) w 1. miesiącu życia dzieci. Wnioski. Dzieci z rodzin obciążonych atopią są częściej i dłużej karmione piersią niż dzieci urodzone w rodzinach z negatywnym wywiadem atopowym. Poziom wykształcenia matek wpływa istotnie na decyzję o podjęciu i kontynuowaniu karmienia piersią. Słowa kluczowe: karmienie piersią, niemowlęta, dodatni atopowy wywiad rodzinny, ujemny atopowy wywiad rodzinny Summary Introduction. Breastfeeding is recommended during the first 6 months of an infant life. Moreover, it has been suggested that breastfeeding may prevent the development of some atopic diseases, especially in the first year of life. Aim. The aim of this study was to evaluate the frequency and length of breastfeeding in children born in families with positive history of allergy comparing to families with the negative one. Material and methods. 503 children were examined. These children participated in the European project EuroPrevall food allergy across Europe. Results. 41,1% children had positive family history of allergy. More than 90% mothers started to breastfeed immediately after their child s birth, and during the following months the percentage of breastfeeding mothers gradually decreased. This was more visible in families with negative family history of allergy, and the differences between two groups were statistically significant only after 1 month. Breastfeeding was strongly associated with mother s educational status. Women with higher education level breastfed longer (% vs %) and more frequently (% vs %) than women with lower one. zostanie zastąpione zdaniem Women with higher educational level breastfed longer (6,82 vs 3,51 month) and more frequently (92% vs 73%) than women with lower educational level. Conclusions. Children at risk for atopy are breastfed more frequently and longer than children in families with negative family history of allergy. Mother s educational status significantly affects the decision about starting and continuing breastfeeding. Key words: breastfeeding, infants, positive atopy family history, negative atopic family history Alergia Astma Immunologia 2010, 15 (4): 208-213 www.alergia-astma-immunologia.eu Przyjęto do druku: 27.11.2010 Adres do korespondencji / Address for correspondence Anna Stańczyk-Przyłuska Klinika Pediatrii i Immunologii z Pododdziałem Nefrologii, Instytut CZMP Łódź 93-338, ul. Rzgowska 281/289 tel: 503 008 631 e-mail: anastanczyk@wp.pl

Stańczyk-Przyłuska A i wsp. Karmienie piersią w rodzinach obciążonych i nieobciążonych... 209 Wstęp Choroby alergiczne stanowią poważny problem współczesnej medycyny. Badania epidemiologiczne wskazują, że w ostatnich dziesięcioleciach ich częstość wyraźnie wzrasta. Tendencja ta jest szczególnie widoczna w populacji dziecięcej [1-4]. W Polsce choroby alergiczne rozpoznawane są u prawie 30% dzieci [4-6]. Tak duże ryzyko zachorowania na alergię powinno sprzyjać popularyzacji wszelkich działań profilaktycznych. Za jedną z potencjalnych metod prewencji pierwotnej uważane jest karmienie piersią [7,8]. Pomimo istniejących kontrowersji na temat związku karmienia piersią z mniejszym ryzykiem rozwoju chorób alergicznych, ta forma żywienia dzieci w pierwszych miesiącach życia zalecana jest przez wszystkich specjalistów pediatrii i alergologii [8-11]. Ponadto, biorąc pod uwagę specyficzne właściwości biologiczne i immunologiczne pokarmu kobiecego, karmienie nim należy uznać za optymalne dla zdrowia i rozwoju dziecka [8,10-15]. Celem pracy było określenie częstości i czasu trwania karmienia piersią dzieci urodzonych w rodzinach obarczonych chorobami alergicznymi w porównaniu do populacji rodzin bez stwierdzanej choroby alergicznej. MATERIAŁ I METODY W badaniu uczestniczyło 503 dzieci (244 dziewczynki i 259 chłopców) urodzonych w Klinice Medycyny Matczyno- Płodowej Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi w okresie od października 2005 roku do marca 2006 roku. Wszystkie badane dzieci objęte były opieką alergologiczną w ramach europejskiego programu badawczego EuroPrevall, realizowanego w Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Z matkami dzieci przeprowadzono szczegółowe wywiady dotyczące sposobu żywienia niemowląt w poszczególnych miesiącach 1. półrocza ich życia. Oceniano czas trwania wyłącznego karmienia piersią oraz pełnego karmienia piersią (karmienie mieszane, podaż zarówno pokarmu matki, jak i innych produktów, w tym mieszanek z mleka krowiego) [16]. Wiek badanych matek wahał się od 16 do 47 lat. Najwięcej było matek młodych Przeważały matki w przedziale wieku 20-29 lat (53%) (tab. I). W analizowanej grupie matki z wykształceniem wyższym stanowiły ponad 50% badanych (ryc. 4). Wśród ocenianych dzieci 209 (41,1%) pochodziło z rodzin obciążonych alergią. Najczęściej zgłaszanymi w wywiadzie rodzinnym chorobami były: alergiczny nieżyt nosa, alergia pokarmowa, atopowe zapalenie skóry i astma (tab. II). W 60 rodzinach obciążonych alergią (29%) choroby alergiczne rozpoznane były u dwóch lub więcej osób (rodzice, rodzeństwo). Rodziny takie określano jako rodziny wysokiego ryzyka rozwoju alergii u kolejnych rodzących się dzieci. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej, poszukując związku pomiędzy czasem trwania karmienia piersią, a obecnością chorób alergicznych w rodzinie. Do analizy wykorzystano wskaźnik Chi 2 Yatesa, wyliczony przy użyciu tablic dwudzielczych [17]. WYNIKI Ponad 90% badanych dzieci było karmionych piersią w pierwszych dobach życia. Zarówno matki z rodzin obciążonych alergią, jak i z rodzin nieobciążonych równie często podejmowały karmienie piersią po porodzie (ryc. 1). Do końca 1. miesiąca życia karmionych piersią było 86% dzieci, w tym 90% dzieci z rodzin alergicznych i 79% dzieci z rodzin niealergicznych. Z końcem 2. miesiąca życia odpowiednio 82% i 64%. W obydwu tych punktach oceny różnica w częstości karmienia między dziećmi z rodzin obciążonych alergią i bez obciążenia alergią była istotna statystycznie (p<0,003 i p<0,016). Liczba dzieci karmionych piersią w kolejnych miesiącach życia systematycznie spadała. Była jednak stale wyższa w grupie dzieci urodzonych w rodzinach alergicznych, w tym istotnie wyższa w 4. i 5. miesiącu życia. W 6. miesiącu życia karmionych piersią było nadal 70% dzieci z rodzin alergicznych i 63% dzieci z rodzin niealergicznych (p=0,13). Tabela I. Wiek matek dzieci poddanych ocenie Wiek < 20 20 29 30 34 35 40 > 40 7 (1,4%) 267 (53,1%) 168 (33,4%) 56 (11,1%) 5 (1,0%) Tabela II. Częstość występowania chorób alergicznych w rodzinach badanych dzieci Rodziny z ujemnym wywiadem alergicznym Rodziny z dodatnim wywiadem alergicznym Alergiczny nieżyt nosa Astma Alergia pokarmowa Atopowe zapalenie skóry Więcej niż jedna choroba alergiczna 294 209 146 39 90 66 132 58,45% 41,55% 29,02% 7,75% 17,89% 13,12% 26,24%

210 Alergia Astma Immunologia 2010, 15 (4): 208-213 Liczba dzieci karmionych wyłącznie piersią w kolejnych miesiącach życia była wyższa w grupie dzieci z rodzin alergicznych, jednakże istotne statystycznie różnice obserwowano tylko w 1. miesiącu życia (p=0,007). Odsetek dzieci karmionych po urodzeniu wyłącznie piersią w rodzinach z wywiadem alergicznym i w rodzinach bez alergii w wywiadzie spadł z 75% i 63% odpowiednio do 39% i 38% w 4. miesiącu oraz do 9% i 7% w 6. miesiącu. Istotna różnica dotyczyła jedynie dzieci w 1. miesiącu życia (ryc. 1). Średni czas trwania karmienia piersią wynosił w całej ocenianej grupie dzieci 4,4 miesiąca. Nie stwierdzono wyraźnych różnic w długości karmienia piersią pomiędzy dziećmi z rodzin alergicznych i niealergicznych (4,48 vs 4,34 miesiąca). Również rodzaj choroby alergicznej, występującej w rodzinie, nie miał istotnego wpływu na czas trwania karmienia piersią. Co prawda dzieci z rodzin obciążonych alergią pokarmową były karmione piersią o około 3 tygodnie dłużej, ale różnica ta nie była istotna statystycznie (p=0,19) (ryc. 2). Analiza częstości karmienia piersią dzieci z rodzin alergicznych z uwzględnieniem podziału na rodziny wysokiego i niskiego ryzyka rozwoju alergii również nie wykazała istotnych różnic pomiędzy tymi grupami (ryc. 3). Częstość karmienia piersią i czas trwania karmienia były silnie związane z poziomem wykształcenia matek. Matki z wykształceniem akademickim częściej podejmowały decyzję o karmieniu piersią (92%) i dłużej je kontynuowały. W 6. miesiącu karmiło prawie 60% matek z tej grupy. Poziom istotności różnic w częstości karmienia pomiędzy matkami z wykształceniem wyższym i ponadmaturalnym, średnim i podstawowym był bardzo wysoki i wynosił odpowiednio p=0,0000, p=0,0011, p=0,0001 (ryc. 4). *p<0,05 **p<0,02 w porównaniu do rodzin bez alergii ***p<0,01 Ryc. 1. Częstość karmienia piersią w poszczególnych miesiącach życia w rodzinach z alergią i bez alergii Ryc. 2. Średni czas trwania karmienia piersią w rodzinach z alergią i bez alergii

Stańczyk-Przyłuska A i wsp. Karmienie piersią w rodzinach obciążonych i nieobciążonych... 211 DYSKUSJA Zgodnie z wytycznymi organizacji WHO i UNICEF oraz zaleceniami Instytutu Matki i Dziecka, a także Komitetu Upowszechniania Karmienia Piersią wyłączne karmienie pokarmem matki powinno trwać przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecka, a jako składowa karmienia mieszanego powinno być utrzymane nawet przez 1. i 2. rok życia (8,11,12). Istnieją doniesienia wskazujące na fakt, że dla dzieci z grup ryzyka lub wykazujących objawy nadwrażliwości pokarmowej najlepszą metodą żywienia jest wyłączne karmienie piersią przez przynajmniej 4-6 miesięcy lub mieszankami o obniżonej alergenności przynajmniej przez 4 miesiące z wyłączeniem pokarmów stałych i mleka krowiego w pierwszych 4 miesiącach [18]. W prowadzonym przez nas badaniu karmienie piersią rozpoczynało 90% matek, ale wyłącznie piersią karmiło w tym czasie tylko 75%. W 6. miesiącu życia odsetek karmiących wyłącznie piersią wynosił już zaledwie 10%. Podobne dane z terenu Polski prezentują inni autorzy. W pierwszych dobach życia karmionych jest piersią 97% noworodków, wśród nich 77% wyłącznie piersią, zaś w 6 miesiącu 9,1% [19,20]). W innych krajach częstość karmienia piersią kształtuje się podobnie. Wyniki badań kohortowych wykazują, że w 6. miesiącu życia tylko 8% dzieci amerykańskich, 2% norweskich i 0,2% irlandzkich karmionych jest wyłącznie piersią [21-23]. Liczebności te są dalece niesatysfakcjonujące. Według większości autorów tylko taka forma karmienia może stanowić ochronę przed rozwojem choroby alergicznej w przyszłości [24-30]. % badanej grupy Ryc. 3. Częstość karmienia piersią w zależności od stopnia rodzinnego obciążenia alergią Ryc. 4. Częstość karmienia piersią w zależności od poziomu wykształcenia matek

212 Alergia Astma Immunologia 2010, 15 (4): 208-213 Jedynie Kull i wsp. donoszą o protekcyjnym działaniu częściowego, czyli mieszanego karmienia w stosunku do częstości astmy i ciężkości jej objawów [31]. Bardziej powszechny jest jednak pogląd, że nawet bardzo małe ilości białek mleka krowiego, podawane okazjonalnie, np. w pierwszych dobach po porodzie, mogą sprzyjać rozwojowi alergii, niwelując potencjalnie zapobiegawcze znaczenie karmienia piersią [26,27,32-34]. Biorąc pod uwagę możliwość zmniejszenia ryzyka rozwoju chorób alergicznych, karmienie piersią jest szczególnie zalecane w rodzinach obciążonych alergią [8,24,25,33,34]. Nasze badania oraz obserwacje innych autorów potwierdzają fakt, że dzieci urodzone w tych rodzinach są częściej karmione piersią [34,35]. Niestety, w przypadku wyłącznego karmienia piersią różnice te nie były już tak wyraźne. Działanie prewencyjne pokarmu kobiecego zależy między innymi od czasu trwania karmienia [24,32]. W badaniach Bergmana i wsp. czas trwania karmienia piersią różnił się o 1 miesiąc pomiędzy rodzinami bez alergii a rodzinami obciążonymi alergią (zwłaszcza atopowym zapaleniem skóry) [35]. Nasze obserwacje takiej zależności nie wykazały. Podobnie jak Ołdak nie znaleźliśmy również różnic w czasie trwania karmienia piersią pomiędzy rodzinami z wyższym i niższym ryzykiem rozwoju alergii [34]. Zmienną, która najsilniej wiązała się zarówno z częstością karmienia, jak i jego czasem trwania był wyższy poziom wykształcenia matek. Taka tendencja obserwowana jest obecnie w wielu krajach rozwiniętych [8,11,13]. Ocena wpływu karmienia piersią na rozwój chorób alergicznych jest przedmiotem badań wielu autorów. Obserwacje większości z nich potwierdzają redukcję występowania astmy, atopowego zapalenia skóry i alergicznego nieżytu nosa u dzieci karmionych piersią [21,24-29,31,32]. Kull i wsp. na podstawie oceny kohorty 4 089 dzieci stwierdzili, że wyłączne karmienie piersią przez 4 i więcej miesięcy zmniejsza o 20% częstość rozwoju atopowego zapalenia skóry i o 50% astmy u dzieci 4-letnich [24,31]. Również Schoetzau i wsp. rozpoznali atopowe zapalenie skóry w 1. roku u 9,5% dzieci karmionych piersią przez 4 i więcej miesięcy i u 14,8% dzieci karmionych mieszankami mlecznymi [26]. Z kolei badania Oddy i wsp. wskazują, że wprowadzenie do diety dziecka mleka innego niż pokarm kobiecy zwiększa ryzyko rozwoju zarówno astmy, jak i samej atopii [28]. Podobnie 17-letnia obserwacja 150 dzieci fińskich wykazała, że karmienie piersią chroniło je przed rozwojem atopowego zapalenia skóry, astmy, alergii pokarmowej i atopii [32]. Z drugiej strony część badań wskazuje na wyższą częstość chorób alergicznych w populacji dzieci karmionych piersią [30,35-37]. Purvis i wsp. uważają, że karmienie piersią nie chroni przed rozwojem atopowego zapalenia skóry [36]. Także Bergmann i wsp. twierdzą, że każdy miesiąc karmienia piersią zwiększa ryzyko rozwoju atopowego zapalenia skóry w pierwszych 7 latach życia o 3%. Autorzy uznają jednak, że najsilniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju atopowego zapalenia skóry jest dodatni alergiczny wywiad rodzinny [35]. Wright i wsp. również podważają wartość prewencyjnego oddziaływania pokarmu kobiecego na rozwój chorób alergicznych. Badali oni kohortę 1 246 dzieci i stwierdzili, że karmienie piersią wiązało się z mniejszą częstością astmy i nawracających świstów w 2. roku życia dzieci, natomiast nie powodowało takiej zależności w 6. roku życia [30]. Wielu autorów sugeruje, że ochronny wpływ karmienia piersią wyraźnie manifestuje się u młodszych dzieci, natomiast u dzieci starszych większą rolę zaczynają odgrywać predyspozycje genetyczne i wpływy środowiska [24,30,32,37]. Z kolei metaanalizy, oceniające publikacje dotyczące wpływu karmienia piersią na rozwój chorób alergicznych, potwierdzają zarówno ochronny wpływ pokarmu na zmniejszenie ryzyka rozwoju alergii, jak również fakt, że efekt ten jest większy u dzieci z rodzin obciążonych alergią [38,39]. Karmienie piersią ułatwia osiągnięcie równowagi pomiędzy mechanizmami tolerancji na alergeny pokarmowe a aktywną odpowiedzią immunologiczną skierowaną przeciwko nim. Protekcyjny mechanizm oddziaływania pokarmu kobiecego polega prawdopodobnie na stymulowaniu rozwoju obfitej saprofitycznej flory bakteryjnej w przewodzie pokarmowym dziecka, co z kolei indukuje przełączenie odpowiedzi w kierunku odpowiedzi typu Th1 [24]. Znacząca rola przypada również swoistości antygenowej białek mleka kobiecego, opóźnionej podaży (w diecie karmionego piersią dziecka) innych białek pokarmowych, a także obecności w pokarmie kobiecym czynników immunomodulujących [25,26,33]. Istnieją również prace, które dokumentują różnice w stężeniu składników biochemicznych, jak i cytokin mogących stymulować odpowiedź Th2 lub Th1 w pokarmie matek w zależności od ich statusu alergicznego i ujawnienia się alergii u ich dzieci [9,33,40]. W literaturze polskiej obecne są jedynie pojedyncze doniesienia na temat wpływu karmienia piersią na rozwój chorób alergicznych. Potwierdzają one ochronną rolę pokarmu kobiecego [34,41]. Są to jednak badania krótkoterminowe i przeprowadzone w małych grupach. Podsumowując, można stwierdzić, że jakkolwiek znaczna grupa matek rozpoczyna karmienie piersią, szczególnie w rodzinach alergicznych, zarówno czas trwania karmienia, jak i częstość wyłącznego karmienia piersią są znacznie mniejsze niż te zalecane i oczekiwane. Zmiana tej sytuacji wymaga większej aktywności personelu medycznego zarówno w zakresie promowania karmienia piersią, jak również wspierania matek, które w okresie okołoporodowym podjęły próbę takiego karmienia. Wyniki naszych badań potwierdzają, że czynnikiem, który miał największy wpływ na decyzję matek o karmieniu piersią było ich wykształcenie, a tym samym wiedza o składnikach zawartych w pokarmie kobiecym i ich oddziaływaniu na organizm dziecka. Dlatego można mieć nadzieję, że podjęcie stosownych działań edukacyjnych wśród kobiet ciężarnych, zwłaszcza z rodzin obciążonych atopią, mogłyby przyczynić się do zwiększenia ich wiedzy, a tym samym do wzrostu częstości karmienia piersią w Polsce.

Stańczyk-Przyłuska A i wsp. Karmienie piersią w rodzinach obciążonych i nieobciążonych... 213 Piśmiennictwo 1. Heinrich J, Hoelscher B, Frye C i wsp. Trends in prevalence of atopic diseases and allergic sensitization in children in Eastern Germany. Eur Respir J 2002; 19: 1040-1046. 2. Anderson HR, Ruggles R, Strachan DP i wsp. Trends in prevalence of symptoms of asthma, hay fever, and eczema in 12-14 year olds in the British Isles 1995-2002: questionnaire survey. BMJ 2004; 328: 1052-1053. 3. European Allergy White Paper: Epidemiology: prevalence of allergic diseases. The UCB Institute of Alergy. Belgium 1997; 14-39. 4. Lis G, Bręborowicz A, Cichocka-Jarosz E i wsp. Wzrost występowania astmy oskrzelowej u dzieci szkolnych w Krakowie i w Poznaniubadanie ISAAC. Pneumonol Alergol Pol 2003; 71: 336-343. 5. Małolepszy J, Liebhart J, Wojtyniak B i wsp. Występowanie chorób alergicznych w Polsce. Alergia Astma Immunologia 2000; 5 (suppl 2): 163-169. 6. Majowska-Wojciechowska B, Laskowska B, Wojciechowski Z i wsp. Występowanie alergii wśród dzieci łódzkich szkół podstawowych: związek z warunkami środowiska domowego i szkolnego. Alergia Astma Immunol 2000; 5: 115-122. 7. Global Initiative for Asthma. 2002; www: ginasthma.com 8. Work Group of Breastfeeding. American Academy of Pediatrics: Breastfeeding and the use of human milk: Policy Statement. Pediatrics 2005; 115: 496-506. 9. Böttcher MF, Jenmalm MC, Björksten B. Cytokine, chemokine and secretory IgA levels in human milk in relation to atopic disease and IgA production in infants. Pediatr Allergy Immunol 2003; 14: 35-41. 10. Marek A, Szlagatys-Sidorkiewicz A, Liberek A i wsp. Składniki mleka kobiecego wspomagające układ odpornościowy dzieci karmionych piersią. Med. Wieku Rozw 2006; 10: 545-555. 11. Mikiel-Kostyra K. Program Karmienia Piersią w Polsce Przykład systemowego rozwiązania problemu zdrowia publicznego. Med. Wieku Rozw 1999; 3: 65-76. 12. Bożkowa K. Żywienie noworodków i niemowląt. Lekarz Rodzinny 2003; 8: 20-29. 13. Kent JC, Mitoulas LR, Cregon MD i wsp. Volume and frequency of breastfeeding and fat content of breast milk throughout the day. Pediatrics 2006; 117: e387-395. 14. Mikel-Kostyra K Odległe skutki zdrowotne sposobu żywienia niemowląt. Med. Wieku Rozw 2003; 7: 605-615. 15. Vohr BR, Poindexter BB, Dusick AM i wsp. Beneficial effects of breast milk in the neonatal intensive are unit on the developmental outcome of extremely low birth weight infants at 18 months of age. Pediatrics 2006; 118: e115-123. 16. Mikiel-Kostyra K, Mielniczuk H. Karmienie piersią niemowląt i dzieci do lat dwóch. Ped Pol 1996; 71: 1155-1158. 17. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki.1998. StatSoft Polska Sp. z o.o.: 221-262. 18. Hřst A, Halken S, Muraro A i wsp. Dietary prevention of allergic diseases in infants and small children. Pediatr Allergy Immunol. 2008; 1: 1-4. 19. Mikiel-Kostyra K, Mazur J. Karmienie piersią w szpitalnej opiece poporodowej. Ped Pol 1996; 11: 1037-1045. 20. Szlagatys-Sidorkiewicz A, Jankowska A, Korzon M i wsp. Mleko w diecie dzieci miedzy 7 a 24 miesiącem życia. Med. Wieku Rozwoj 2006; 10; 557-562. 21. Hetzner NMP, Razza RA, Malone LM i wsp. Associations among feeding behaviors during infancy and child illness at two years. Maternal and Child Health Journal 2009; 13: 795-805. 22. Häggkvist AP, Brantsćter AL, Grjibovski AM i wsp. Prevalence of breast-feeding in the Norwegian Mother and Child Cohort Study and health service-related correlates of cessation of full breast-feeding. Public Health Nutr 2010; 25: 1-11. 23. Tarrant RC, Younger KM, Sheridan-Pereira M i wsp. Factors associated with weaning practices in term infants; a prospective observational study in Ireland. Br J Nutr 2010; 5: 1-11. 24. Kull I, Böhme M, Wahlgren C-F i wsp. Breast-feeding reduces the risk for childhood eczema. J Allergy Clin Immunol 2005; 116: 657-661. 25. Oddy WH, de Klerk NH, Sly PD i wsp. The effects of respiratory infections, atopy and breastfeeding on childhood asthma. Eur Respir J 2002; 19; 899-905. 26. Schoetzau A, Filipiak-Pittroff B, Koletzko S i wsp. Effect of exclusive breast-feeding and early solid food avoidance on the incidence of atopic dermatitis in high-risk infants at 1 year of age. Pediatr Allergy Immunol 2002;13: 234-242. 27. Mimouni Bloch A, Mimouni D, Mimouni M i wsp. Does breastfeeding protect agains allergic rhinitis during childhood? A metaanalysis of prospective studies. Acta Pediatr 2002; 91: 275-279. 28. Oddy WH, Holt PG, Sly PG i wsp. Association between breast feeding and asthma in 6 year old children; findings of a prospective birth cohort study. BMJ 1999; 319: 815-819. 29. Oddy WH, Peat JK, de Klerk NH. Maternal asthma, infant feeding and the risk of asthma in childhood. Allergy Clin Immunol 2002; 110: 65-67. 30. Wright AL, Holberg CJ, Taussig LM i wsp. Factors influencing the relation of infant feeding to asthma and recurrent wheeze in childhood. Thorax 2001; 56: 192-197. 31. Kull I, Wickman M, Lilja G i wsp. Breast feeding and allergic diseases in infants- a prospective birth cohort study. Arch Dis Child 2002; 87: 478-481. 32. Saarinen UM, Kajosaari M. Breastfeeding as prophylaxis against atopic disease: prospective follow-up study until 17 years old. Lancet 1995; 346: 1065-1069. 33. Zagórecka E, Piotrowska-Jastrzębska J, Kaczmarski M i wsp. Alergia pokarmowa a karmienie piersią-wybrane aspekty. Klinika Pediatryczna 2001; 9: 309-313. 34. Ołdak E. Żywienie losowo wybranej grupy niemowląt z Białegostoku i jego okolic a profilaktyka alergii. I. Karmienie naturalne oraz czas wprowadzania i rodzaj stosowanych mieszanek mlecznych. Ped Pol 1997; 72: 917-922. 35. Bergmann RL, Diepgen TL, Kuss O i wsp. Breastfeeding duration is a risk factor for atopic eczema. Clin Exp All 2002; 32: 205-209. 36. Purvis DJ, Thompson JMD, Clark PM i wsp. Risk factors for atopic dermatitis in New Zealand children at 3.5 years of age. British Journal of Dermatology 2005; 152: 742-749. 37. Sears MR, Justina MG, Willan AR i wsp. Long term relation between breastfeeding and development of atopy and asthma in children and young adults: a longitudinal study. Lancet 2002; 360: 901-907. 38. Bener AS, Ehlayel MS, Alsowaidi S i wsp. Role of breastfeeding in primary prevention of asthma and allergic diseases ina traditional society. Eur Ann Allergy Clin Immunol. 2007; 39: 337-343. 39. van Odijk J, Kull I, Borres MP i wsp. Breastfeeding and allergic disease: a multidisciplinary review of the literature (1966-2001) on the mode of early feeding in infancy and its impact on later atopic manifestations. Allergy 2003; 58: 833-843. 40. Böttcher MF, Jrnmalm CM, Garofalo RP i wsp. Cytokines in brest milk from allergic and non-allergic mothers. Ped Res 2000; 47: 157-162. 41. Konieczny G, Obra-Moszyńska M, Ignyś I i wsp. Czas karmienia piersią a występowanie chorób alergicznych i infekcyjnych u dzieci. Pediatria Praktyczna 1999; 7: 63-75.