Artykuł został opublikowany w książce Wybrane aspekty zarządzania jakością II pod red. Marka Salerno-Kochana Kraków 2010 ISBN 978-83-7464-305-4

Artykuł został opublikowany w książce Wybrane aspekty zarządzania jakością II pod red. Marka Salerno-Kochana Kraków 2010 ISBN 978-83-7464-305-4

Wstęp Rewolucja biotechnologiczna została zapoczątkowana na przełomie XX i XXI wieku i od tamtej pory silnie oddziałuje na człowieka, jego decyzje i środowisko. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematów z zakresu inżynierii genetycznej stanowi żywność modyfikowana genetycznie (GMO, żywność transgeniczna). Strach przed GMO jest tym większy, im mniejsza świadomość konsumentów dotycząca tego rodzaju żywności oraz braku informacji na temat ewentualnych korzyści i zagrożeń jakie ze sobą niesie. Należy zaznaczyć, że modyfikacje genetyczne od zarania dziejów były podstawą udomawiania roślin i obecnie nie ma gatunku, który by nie był zmodyfikowany genetycznie [1, s. 4]. Modyfikacje genetyczne dokonywane przez naukowców pozwalają jedynie na skrócenie i znaczne uproszczenie całego procesu hodowli nowej odmiany. Jest to wynikiem tego, iż pożądaną cechę można wprowadzić bezpośrednio do danego organizmu, zamiast mozolnej selekcji pożądanych form wśród licznego potomstwa, pochodzącego ze skrzyżowania różnych linii lub rodów [1, s. 3]. Warto również podkreślić, że żywność modyfikowana genetycznie jest skrupulatnie badaną żywnością pod względem bezpieczeństwa i jakości zdrowotnej, zaś cały szum informacyjny wokół GMO spowodował pomieszanie racjonalnych argumentów z uprzedzeniami, co bardzo utrudnia osobom nie posiadającym fachowej wiedzy na wyrobienie sobie własnego poglądu [1, s. 9]. W związku z dużą liczbą literatury fachowej dostępnej na rynku nt. żywności modyfikowanej genetycznie, w artykule tym nie zostały przedstawione szczegółowe informacje dotyczące korzyści i zagrożeń, ani związane z tymi zagadnieniami aspekty prawne, społeczne, gospodarcze i inne. Celem publikacji było przedstawienie wyników badań ankietowych dotyczących świadomości studentów z zakresu żywności modyfikowanej genetycznie. Zostały one przeprowadzone na trzech kierunkach krakowskich uczelni: Towaroznawstwa na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, Pedagogice specjalnej na Uniwersytecie Pedagogicznym i Technologii żywności i żywieniu człowieka na Uniwersytecie Rolniczym. 2

Badanie miało na celu sprawdzenie czy świadomość studentów zależy od studiowanego kierunku, a także w jakim stopniu studenci boją się alegorycznej sałatki z mutantów. Metodyka badań i zastosowane narzędzie badawcze Badaniem zostało objętych 163 studentów studiujących na trzecim roku, w tym 58 na Towaroznawstwie, 57 na Technologii żywności i żywieniu człowieka (dalej pisane w skróconej formie: Technologia żywności) i 48 na Pedagogice specjalnej. Kwestionariusz składał się z 3 pytań metryczkowych, 1 pytania filtrującego i 11 pytań właściwych, o strukturze zamkniętej, półotwartej i otwartej. Wyniki badań W rozdziale tym przedstawiono pytania wraz z strukturą odpowiedzi respondentów. W pierwszym i drugim pytaniu studenci zostali poproszeni o podanie swojej płci i miejsca zamieszkania pod względem liczby mieszkańców. Strukturę uzyskanych odpowiedzi przedstawiają odpowiednio tabela 1. i tabela 2. Tab. 1. Struktura płci respondentów Kobiety Mężczyźni Towaroznawstwo 35 23 Technologia żywności 41 16 Pedagogika specjalna 46 2 Ogółem 122 (75% badanych) 41 (25% badanych) 3

Tab. 2. Miejsce zamieszkania respondentów Liczba mieszkańców/ Studiowany do 10000 10001 50000 50001 200000 200001 500000 pow. 500000 kierunek Towaroznawstwo 23 8 6 4 17 Technologia żywności Pedagogika specjalna 5 9 13 13 17 17 10 10 1 10 Ogółem 45 (28%) 27 (17%) 29 (18%) 18 (10%) 44 (27%) Ze wskazań studentów wynika, że na ankietowanych kierunkach studiuje więcej kobiet niż mężczyzn, szczególnie przewaga ta dotyczy Pedagogiki specjalnej. Ponadto najwięcej studentów pochodzi z miejscowości do 10 tys. mieszkańców i miast powyżej 500 tys. mieszkańców. Następne pytanie brzmiało: Czy studiujesz jeszcze jakiś inny kierunek?. Zdecydowana większość studentów studiowała na jednym kierunku, zaś sporadycznie drugi kierunek studiów był spokrewniony z pierwszym, stąd zakłada się że nie miał on wpływu na charakter udzielanych odpowiedzi. Na kolejne pytanie: Czy wiesz, co to jest żywność modyfikowana genetycznie? twierdzącą odpowiedź podało 93% badanych. Wyniki z poszczególnych kierunków przedstawia rysunek 1. 4

Czy wiesz co to jest żywność modyfikowana genetycznie Pedagogika specjalna Technologia żywności Tak Nie Towaroznawstwo 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Rys. 1. Struktura odpowiedzi studentów na pytanie: czy wiesz co to jest żywność modyfikowana genetycznie. Na wszystkich kierunkach odsetek studentów deklarujących wiedzę o GMO był wysoki, jedynie na Pedagogice był on nieznacznie niższy. Stąd wydaje się, że wiedza dotycząca żywności transgenicznej jest bardziej związana z ogólną wiedzą niż z zakresem studiów. Kolejne pytania były skierowane do 152 studentów (odpowiednio 56 Towaroznawstwo, 55 Technologia żywienia, 41 Pedagogika specjalna), których odpowiedź była twierdzącą na omawiane wyżej pytanie. W pierwszym pytaniu z części pytań właściwych studenci zostali poproszeni o podanie swoich pierwszych skojarzeń, gdy słyszą hasło: żywność modyfikowana genetycznie. Podane skojarzenia, w kolejności od podawanych najczęściej do tych rzadszych, niekiedy również humorystycznych, zostały zebrane i przedstawione w tabeli 3. 5

Tab. 3. Skojarzenia studentów związane z żywnością modyfikowaną genetycznie Skojarzenia studentów związane z GMO żywność sztuczna, niezdrowa, szkodliwa dla człowieka i środowiska, naszpikowana niezdrowymi substancjami powodującymi w mniemaniu producentów lepszą jakość, żywność o ulepszonych cechach uzyskana poprzez modyfikację kodu genetycznego, o przedłużonej trwałości, poprawionej organoleptyce, większe i bardziej odporne rośliny na warunki środowiska, żywność nowoczesna, z laboratorium, na etapie badań naukowych, wielkie idealnie okrągłe soczysto czerwone pomidory, wielkie korporacje, Amerykanie, kwadratowe pomidory, kurczaki z czterema parami kończyn; Kolejne pytanie sprawdzało znajomość skrótu jakim jest oznaczana żywność modyfikowana genetycznie. Skrót GMO znało 70% wszystkich respondentów, w tym: 41% studentów z Pedagogiki specjalnej, 73% z Towaroznawstwa i 87% z Technologii żywności Następne pytanie brzmiało: Czy potrafisz wymienić produkty, o których można powiedzieć, że są modyfikowane genetycznie?. Wiedzę taką zadeklarowało 78% studentów, w tym 73% z Pedagogiki specjalnej, 77% z Towaroznawstwa i 82% z Technologii żywności. W przypadku odpowiedzi twierdzącej studenci mieli wymienić przykłady produktów: Studenci z Pedagogiki specjalnej w większości wskazywali ogólnie na owoce i warzywa (77% wskazań), tylko niewielka część precyzowała konkretny gatunek (pomidor, jabłko). Ponadto kilku pojedynczych studentów wskazało na zboże, soję, kukurydzę i mięso. 6

Studenci z Towaroznawstwa wymieniali także ogólnikowo owoce i warzywa (28% wskazań), ale także spora część potrafiła wskazać konkretne produkty: kukurydzę (21%), soję (17%), pomidory (13%) i inne: mięso, marchewka, ziemniaki, łosoś, truskawki, mandarynki, rzepak. Studenci z Technologii żywności udzielali najbardziej precyzyjnych odpowiedzi wskazań na owoce i warzywa było tylko 11%. Najczęściej pojawiającymi się odpowiedziami były: kukurydza (24% wskazań), pomidory (17%), soja i ziemniaki (po 11%), ryż (6%). Inne pojedyncze odpowiedzi to: orzeszki, rzepak, melon, truskawki, zboża, winogrona. Jeden z ankieterów opowiedział w sposób bardzo ogólny i wyrazisty: wszystko. W następnym pytaniu respondenci wyrażali akceptację lub jej brak w stosunku do żywności modyfikowanej genetycznie. Struktura ich odpowiedzi została przedstawiona w tabeli 4. Tab. 4. Akceptacja studentów dla żywności modyfikowanej genetycznie TAK NIE Towaroznawstwo 80% 20% Technologia żywności 71% 29% Pedagogika specjalna 20% 80% Ogółem 61% 39% Studentów akceptujących GMO było tylko nieznacznie więcej od tych, którzy nie zgadzają się na taką ingerencję człowieka. Szczególny sceptycyzm można zauważyć wśród studentów z Pedagogiki specjalnej. Kolejne pytanie dotyczyło spożywania żywności transgenicznej przez ankietowanych. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że 51% badanych spożywa GMO, w tym 51% z Pedagogiki specjalnej, 52% z Towaroznawstwa i 49% z Technologii żywności. 7

Na pytanie: Czy zwracasz uwagę na oznaczenie na opakowaniu, że dany produkt jest modyfikowany genetycznie / jest produkowany z zastosowaniem modyfikacji genetycznej? tylko 30% studentów odpowiedziało twierdząco, w tym 24% z Pedagogiki specjalnej, 38% z Towaroznawstwa i 25% z Technologii żywności. Strukturę odpowiedzi na kolejne pytanie: Czy uważasz, że żywność transgeniczna jest niebezpieczna dla konsumenta? przedstawia tabela 5. W przypadku, gdy badany zaznaczył odpowiedź twierdzącą proszony był o wymienienie tych zagrożeń. Tab. 5. Odpowiedzi studentów na pytanie o niebezpieczeństwo żywności modyfikowanej genetycznie dla konsumenta TAK (jest niebezpieczna) NIE (jest bezpieczna) Towaroznawstwo 23% 77% Technologia żywności 38% 62% Pedagogika specjalna 80% 20% Ogółem 44% 56% Szczególnie wiele zagrożeń zaobserwowali studenci z Pedagogiki specjalnej: chorobotwórczość, szkodliwość dla zdrowia, nowotwory, zagrożenia rozwojowe dla potomstwa, zatrucia, alergie, wysypki, zmiana kodu genetycznego człowieka, niekorzystny wpływ na samopoczucie, zaburzenia psychiczne, hormonalne, brak wartości odżywczej. Wiele odpowiedzi było niejednoznacznych np.: nie wiem, ale na pewno coś złego w niej jest. Bardzo często zdarzało się, że studenci uważali żywność GMO za niebezpieczną, ale nie potrafili wymienić żadnego zagrożenia (27% respondentów). 8

Studenci z kierunku Technologii żywienia jako ryzyko które niesie żywność modyfikowana genetycznie wskazali: możliwość wystąpienia nowotworów, zmiany DNA człowieka, alergie, odkładanie się toksyn, choroby genetyczne, degradację środowiska. Największym zrozumieniem wykazali się studenci Towaroznawstwa, którzy w dużym stopniu jako największe zagrożenie wskazali na brak możliwości określenia negatywnego wpływu w długim okresie czasu, choć niektórzy także obawiali się nowotworów, zatruć i alergii. Na następne pytanie, które brzmiało: Czy uważasz, że żywność opryskiwana substancjami przeciwko szkodnikom jest mniej niebezpieczna od żywności transgenicznej, która zawiera w sobie gen odporności na danego szkodnika (nie jest opryskiwana)?, 40% respondentów odpowiedziało twierdząco, w tym 34% studentów z Pedagogiki specjalnej, 29% z Towaroznawstwa i 56% z Technologii żywności. Ostatnie dwa pytania dotyczyły przyszłości GMO w odczuciu studentów: Czy uważasz, że powinny być kontynuowane prace nad żywnością modyfikowaną genetycznie i powinna ona być popularyzowana? odpowiedzi przestawia tabela 6. Czy uważasz, że inżynieria genetyczna powinna być dalej rozwijana? odpowiedzi przedstawia rysunek 2. Tab. 6. Opinie studentów na temat prowadzenia dalszych badań nad GMO i ich popularyzacji TAK NIE Towaroznawstwo 82% 18% Technologia żywności 76% 14% Pedagogika specjalna 32% 68% Ogółem 66% 34% 9

Rys. 2. Opinie studentów na temat dalszego rozwoju inżynierii genetycznej. Czy uważasz, że inżynieria genetyczna powinna być dalej rozwijana Pedagogika specjalna Technologia żywności Towaroznawstwo tak, zarówno ta medyczna jak i żywieniowa tak, ale tylko ta medyczna nie, żadna nie ma racji bytu Ogółem 0 20 40 60 80 100 Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że studenci zgadzają się na dalszy rozwój inżynierii genetycznej, zarówno tej medycznej jak i żywieniowej. W zależności od studiowanego kierunku ta akceptacja jest mniejsza (Pedagogika specjalna) lub większa (Towaroznawstwo). Podsumowanie Uzyskane wyniki w dużym stopniu potwierdzają, że świadomość studenta zależy od studiowanego przez niego kierunku. Można zauważyć, że największą niechęć i brak akceptacji wykazują studenci z Pedagogiki specjalnej, w swojej argumentacji używając stwierdzeń zasłyszanych z mediów. Ponadto w większości nie widzą potrzeby dalszych badań nad GMO, jedynie popierają rozwój inżynierii genetycznej w odniesieniu do jej ewentualnego wykorzystania w medycynie. Studenci z kierunków Technologii żywienia i Towaroznawstwa w związku z częściowym zbliżeniem profili studiów, wykazują podobny stopień akceptacji dla rozwoju GMO. Studenci z Towaroznawstwa uznali tego rodzaju żywność za najmniej 10

niebezpieczną, w dużym stopniu zdając sobie sprawę, że jest to żywność dokładnie badana. Także ci studenci, jak twierdzi badana grupa, zwracają uwagę na informacje zawarte na opakowaniach, co zapewne ma związek z jednym z przedmiotów prowadzonych w trakcie studiów tj. Opakowalnictwo, na którym zostają oni uwrażliwieni co do konieczności czytania informacji znajdujących się na opakowaniach. Studenci Technologii żywności posiadają największą wiedzę w odniesieniu do używanego skrótu i konkretnych produktów, które są przykładami żywności transgenicznej. Ponadto analizując uzyskane odpowiedzi można zauważyć pewną niekonsekwencję wśród studentów, którzy pomimo braku akceptacji w odniesieniu do GMO (39%) w dużym stopniu ją konsumują (51%). Jak widać, wiedza na temat GMO wciąż nie jest pełna, nawet wśród studentów studiujących kierunki podczas których poruszana jest tematyka żywności modyfikowanej genetycznie. Obiegowe zdania o jej szkodliwości i negatywnym wpływie na środowisko są bardziej popularne od rzeczowych argumentów. Podsumowując przeprowadzone badania i uzyskane wyniki można stwierdzić, że należy poprawić edukację studentów w zakresie żywności modyfikowanej genetycznie, którzy stanowią w tym przypadku próbkę całego społeczeństwa. Jak każda innowacja, także GMO niesie za sobą swoistą niepewność, ponieważ trudno dzisiaj przewidzieć wszystkie możliwe konsekwencje. Do tego zagadnienia, podobnie jak do wielu innych, należy podejść ze zdrowym rozsądkiem, gdyż człowiek od wielu wieków dokonuje ingerencji w środowisko oraz we własny organizm i kłopotliwym staje się nawet zdefiniowanie pełnej naturalności. Literatura: 1. Anioł A., Bielecki S., Twardowski T., Genetycznie zmodyfikowane organizmy; szansa czy zagrożenie dla Polski, Rada Gospodarki Żywnościowej przy Ministrze Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009 11

2. Twardowski T., Kwapich E., 100+30 najczęściej zadawanych pytań na temat współczesnej biotechnologii, Poznań 2001 3. Żywność modyfikowana genetycznie korzyści i zagrożenia, pytania i odpowiedzi, pod red. D. Kołożyn-Krajewskiej i H. Wysockiej, Wyd. Naukowe PTTŻ, Kraków 2002 4. spożywczego nr 119, pod red. dr Grażyny Morkis, Wyd. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2008 5. http://www.tuv.com/akademia-polska/pl/standard_ifs.html z dn. 13.03.2010 6. http://www.tuv.com/akademia-polska/pl/standard_brc.html z dn. 13.03.2010 7. http://www.tuv.com/akademia-polska/pl/standard_brc_iop.html z dn. 13.03.2010 12