RAPORT KOŃCOWY Drogi wychodzenia z kryzysu i rekomendowane scenariusze rozwoju Wielkopolski do 2020 r. Przygotowany na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy przez firmę General Projekt Sp. z o.o.
Instytucja Pośrednicząca zlecająca badanie: Samorząd Województwa Wielkopolskiego ul. Kościelna 37 60-537 Poznań www.efs.wup.poznan.pl Główni odbiorcy publikacji: Samorząd Województwa Wielkopolskiego; Lokalne samorządy; Instytucje Rynku Pracy; Instytucja Pośrednicząca PO KL; Ośrodki badawczo - rozwojowe; Instytuty naukowe; Przedsiębiorcy; Organizacje przedsiębiorców; Instytucje oświatowe i edukacyjne; Lokalne media. Data wydania publikacji: Lipiec 2011 r. Nakład: 50 sztuk Druk i oprawa: Zakład poligraficzno usługowo handlowy, Skrajnowski Józef ul. Krótka 1, 11-300 Biskupiec 2
SPIS TREŚCI Wprowadzenie...4 Opis zastosowanej metodologii...6 Opis wyników badania...11 Diagnoza stanu gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju...12 Przedsiębiorczość w regionie...42 Innowacyjność przedsiębiorstw...49 Inwestycje przedsiębiorstw...65 Sytuacja finansowa oraz plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego...80 Rynek pracy ze szczególnym uwzględnieniem dopasowania oferty edukacyjnej do potrzeb pracodawców oraz prognozą zapotrzebowania na zawody...99 Prognoza zmian w gospodarce regionu w opiniach przedsiębiorców i władz samorządowych w kontekście globalnego kryzysu ekonomicznego... 122 Analiza SWOT... 125 Wnioski i rekomendacje... 129 Aneksy... 140 3
WPROWADZENIE Projekt badawczy pod nazwą Drogi wychodzenia z kryzysu i rekomendowane scenariusze rozwoju Wielkopolski do 2020 roku zrealizowany był w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie 8.1.4 Przewidywanie zmiany gospodarczej. Proces badawczy, na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy, przeprowadziła firma General Projekt Sp. z o.o. z Olsztyna. Podstawowym celem badania było dokonanie: diagnozy stanu gospodarki regionu Wielkopolski w kontekście globalnego kryzysu ekonomicznego, prognozy zmian w gospodarce regionu Wielkopolski wynikających ze zmieniającej się sytuacji gospodarczej, wywołanej globalnym kryzysem ekonomicznym, analizy trendów rozwojowych w gospodarce regionu Wielkopolski do roku 2020. Założone cele badawcze zostały osiągnięte poprzez pogłębioną analizę zagadnień wyodrębnionych w ramach 7 bloków problemowych: 1. Diagnoza stanu gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju, 2. Przedsiębiorczość w regionie Wielkopolski, 3. Innowacyjność przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski, 4. Inwestycje przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski, 5. Sytuacja finansowa oraz plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce, 6. Rynek pracy w Wielkopolsce na tle pozostałych regionów oraz kraju ze szczególnym uwzględnieniem dopasowania oferty edukacyjnej do potrzeb pracodawców oraz prognozą zapotrzebowania na zawody, 7. Prognoza zmian w gospodarce regionu Wielkopolski w opiniach przedsiębiorców i władz samorządowych w kontekście globalnego kryzysu ekonomicznego. Badanie swym zasięgiem obejmowało całe województwo wielkopolskie, a badaną zbiorowość stanowili przedsiębiorcy, którzy prowadzą działalność na terenie województwa wielkopolskiego (w tym przedsiębiorcy reprezentujący branże stanowiące główną siłę napędową regionu oraz przedsiębiorcy zrzeszeni w organizacjach pracodawców) oraz przedstawiciele władz samorządowych. Poprzez przeprowadzone badania wtórne i pierwotne możliwe było znalezienie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: Jak przedstawia się obecna sytuacja gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju? W jakim kierunku zmierzają zmiany w gospodarce regionu Wielkopolski? W jakim stopniu zmiany te wynikają ze zmieniającej się sytuacji na świecie uwarunkowanej kryzysem gospodarczym? Które z branż gospodarki regionu Wielkopolski stanowią główną siłę napędową rozwoju regionu w kontekście ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego? Jak przedstawia się struktura REGON w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się aktywność podmiotów gospodarczych w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawiają się wyniki finansowe przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? 4
Jak przedstawia się struktura oraz sytuacja gospodarcza podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się alokacja i absorpcja środków unijnych w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawiają się wydatki inwestycyjne oraz plany inwestycyjne przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawiają się wartości wskaźników dotyczących innowacyjności przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce oraz perspektywy tej sytuacji na najbliższe lata oraz do 2020? Jak przedstawiają się aktualne plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce na najbliższe lata oraz do 2020? Jak przedstawia się ocena oraz prognoza sytuacji gospodarczej regionu Wielkopolski w opiniach przedsiębiorców? Jak przedstawia się ocena oraz prognoza sytuacji gospodarczej regionu Wielkopolski w opiniach przedstawicieli władz samorządowych? Jak przedstawia się sytuacja na wielkopolskim rynku pracy w kontekście zmian spowodowanych ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym? Jakie są główne tendencje na wielkopolskim rynku pracy oraz prognozowane zmiany do 2020? Jak przedstawia się struktura kształcenia ponadgimnazjalnego i wyższego w regionie Wielkopolski w odniesieniu do potrzeb rynku pracy? Jak przedstawia się sytuacja na rynku pracy absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i wyższych regionu Wielkopolski oraz jakie są prognozy tej sytuacji na najbliższe lata oraz do 2020? Jak przedstawiają się prognozy dotyczące zapotrzebowania na przedstawicieli poszczególnych zawodów do roku 2020? Jak przedstawiają się prognozy dotyczące zmian w gospodarce regionu Wielkopolski w kontekście globalnego kryzysu gospodarczego do 2020? 5
OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII W celu pozyskania niezbędnych informacji, Wykonawca zastosował triangulację metodologiczną, która polega na wykorzystaniu różnych metod, technik i źródeł pozyskiwania danych. Dzięki tej procedurze możliwe jest porównywanie i zestawianie wyników uzyskanych na różnych etapach badania. Wnioski z poszczególnych części uzupełniają się, dając możliwie pełny, wielostronny opis interesujących badacza zjawisk i procesów. W ramach niniejszego projektu zostały wykorzystane następujące metody i techniki badawcze: analiza desk research, pośredni wywiad telefoniczny CATI z przedsiębiorcami z terenu Wielkopolski, indywidualny wywiad pogłębiony (IDI) z przedsiębiorcami reprezentującymi branże stanowiące główną siłę napędową rozwoju gospodarczego regionu Wielkopolski oraz z przedstawicielami władz samorządowych, zogniskowany wywiad grupowy (FGI) z przedsiębiorcami z terenu Wielkopolski zrzeszonymi w organizacjach pracodawców, studium przypadku (SP), analiza SWOT. Analiza desk research Badanie desk research (zwane inaczej badaniem wtórnym, bądź analizą danych zastanych) polega na wyszukiwaniu, zbieraniu i analizie już istniejących i dostępnych informacji. Jest to badanie tzw. zza biurka, które nie wymaga podejmowania prac w terenie. Analizie poddawane są dane pochodzące z już istniejących źródeł, takich jak m.in. dane statystyczne, publikacje, raporty, artykuły prasowe, informacje pochodzące z portali internetowych oraz inne źródła, na podstawie których formułowane są wnioski dotyczące badanego zagadnienia. Na potrzeby niniejszego badania Wykonawca przeprowadził: analizę ogłoszeń prasowych i internetowych w sprawie pracy, uwzględniając kolejno: ostatni kwartał 2009 r. oraz pierwszy i drugi kwartał 2010 r. - analiza ta miała na celu bieżące monitorowanie regionalnego rynku pracy w zakresie popytu i podaży na pracę według określonych branż i zawodów, analizę danych zastanych w ramach głównych obszarów badawczych. Badanie ogłoszeń o pracę zostało zrealizowane na bazie ogłoszeń w sprawie pracy, zamieszczonych w dodatkach o pracę w prasie regionalnej takiej jak Głos Wielkopolski (dodatek Praca ) i Gazeta Wyborcza (regionalny dodatek Praca ) oraz na ogólnopolskich stronach internetowych publikujących ogłoszenia w sprawie pracy (www.szybkopraca.pl, www.jobs.pl, www.pracuj.pl, www.praca.pl). W ramach analizy uwzględniono tylko ogłoszenia dotyczące Wielkopolski. Na podstawie losowania wyodrębniono próbę losową ogłoszeń spośród 30 tys. ofert: próbę losową ogłoszeń o pracę zamieszczonych w prasie w łącznej liczbie 4620 ogłoszeń (po 1540 ogłoszeń w każdym badanym kwartale) wyodrębnionych z 24 dodatków o pracę, próbę losową ogłoszeń internetowych w łącznej liczbie 5190 (po 1730 ogłoszeń w każdym badanym kwartale), wyodrębniono poprzez losowanie systematyczne co piętnastego ogłoszenia pochodzącego z Wielkopolski, zamieszczonego na wybranych portalach internetowych. 6
Rysunek 1. Struktura próby do analizy ofert pracy Samorząd Województwa Wielkopolskiego 47% 53% prasowe oferty pracy internetowe oferty pracy 0% 20% 40% 60% 80% 100% źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Pośrednie wywiady telefoniczne CATI z przedsiębiorcami z terenu Wielkopolski CATI, czyli pośrednie wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo, zostały przeprowadzone z przedsiębiorcami z terenu Wielkopolski. W badaniach realizowanych techniką CATI kwestionariusz wywiadu zapisany jest w postaci tzw. skryptu stosowanej aplikacji, która podczas prowadzenia wywiadu wyświetla teleankieterowi kolejne pytania na ekranie monitora komputerowego. Teleankieterzy używając telefonu, zadają widoczne na ekranie komputera pytania kwestionariusza wywiadu i za pomocą klawiatury zapisują odpowiedzi respondentów, które są automatycznie wprowadzane do pamięci komputera. Badanie CATI z przedsiębiorcami miało charakter badania panelowego - przeprowadzone zostały dwa pomiary w odstępie sześciu miesięcy. W pierwszym pomiarze Wykonawca przeprowadził badanie na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców zlokalizowanych w województwie wielkopolskim o liczebności N=1000. Natomiast w drugim pomiarze badanie zostało przeprowadzone w tej samej grupie przedsiębiorców, z tym że próba została pomniejszona o 19,4%, tj. drugi pomiar został przeprowadzony na próbie N=806. W badaniu została zastosowana próba losowo - warstwowa proporcjonalna, powstała na podstawie danych wyznaczających rzeczywistą strukturę przedsiębiorstw w ramach poszczególnych warstw. Metoda ta polega na podziale całej zbiorowości, którą chcemy zbadać na tzw. warstwy i dokonaniu bezpośredniego losowania niezależnych prób w obrębie każdej warstwy. Udział poszczególnych grup respondentów odzwierciedlał rzeczywistą strukturę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON (dane GUS z 2009 r.). Losowanie firm odbyło się z zachowaniem warstwowania następujących kryteriów: liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w poszczególnych podregionach województwa wielkopolskiego; liczba zatrudnionych osób (wielkość przedsiębiorstwa). Tabela 1. Struktura próby do badania CATI w pierwszym pomiarze Podregion, w którym zarejestrowana jest działalność gospodarcza kaliski koniński leszczyński pilski poznański m. Poznań ogółem mikro 151 142 137 82 177 250 939 mała 7 6 8 5 9 11 46 średnia 1 1 2 1 2 2 9 duża 1 1 1 1 1 1 6 ogółem 160 150 148 89 189 264 1000 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 7
Tabela 2. Struktura próby do badania CATI w drugim pomiarze Podregion, w którym zarejestrowana jest działalność gospodarcza kaliski koniński leszczyński pilski poznański m. Poznań ogółem mikro 121 114 111 66 143 200 755 mała 6 5 7 4 7 9 38 średnia 1 1 1 1 1 2 7 duża 1 1 1 1 1 1 6 ogółem 129 121 120 72 152 212 806 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Indywidualne wywiady pogłębione z przedsiębiorcami reprezentującymi branże stanowiące główną siłę napędową rozwoju gospodarczego regionu Wielkopolski W ramach niniejszego badania zostały przeprowadzone również indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedsiębiorcami reprezentującymi branże stanowiące główną siłę napędową rozwoju gospodarczego regionu Wielkopolski. Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI) polega na rozmowie moderatora z osobą badaną, która przebiega według określonego schematu tematycznego. Technika ta cechuje się tym, że pytania zawarte w scenariuszu IDI nie mają charakteru zamkniętego, a o ich kolejności, sposobie formułowania i czasie rozmowy na dany temat, decyduje prowadzący (moderator). Badanie IDI, podobnie jak i CATI, miało charakter panelowy. W pierwszym pomiarze Wykonawca przeprowadził 100 wywiadów IDI, natomiast w drugim pomiarze badanie zostało przeprowadzone w tej samej grupie przedsiębiorców, z tym że próba została pomniejszona o 20%, tj. drugi pomiar został przeprowadzony wśród 80 przedsiębiorców. W celu uzyskania niezbędnych informacji podczas badania IDI z przedsiębiorcami, Wykonawca zastosował celową metodę doboru próby, która polega na całkowicie subiektywnym wyborze jednostek badanych do próby, w nadziei uzyskania najszerszych i najpełniejszych informacji. Badaną zbiorowość stanowili przedsiębiorcy reprezentujący takie branże jak: produkcja sprzętu RTV i informatyka, samochodowa, elektryczna, metalowa, meblarska, drzewna, papiernicza. Rysunek 2. Struktura próby w badaniu IDI 36% 14% źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 3% 8% przemysł elektryczny 8% 8% 20% 3% przemysł samochodowy informatyka przemysł metalowo-elektryczny przemysł metalowy przemysł papierniczy przemysł drzewno - meblarski 8
Zogniskowane wywiady grupowe z przedsiębiorcami z terenu Wielkopolski zrzeszonymi w organizacjach pracodawców Kolejnym zadaniem jakie zostało zrealizowane w ramach niniejszego projektu było przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) z przedsiębiorcami zrzeszonymi w organizacjach przedsiębiorców, którzy prowadzą działalność gospodarczą w województwie wielkopolskim. FGI polega na wspólnej dyskusji uczestników badania na z góry narzucone tematy. Pomiędzy uczestnikami dochodzi do interakcji, co powoduje, że prowokują się oni wzajemnie do wygłaszania opinii na podany w dyskusji temat. Wywiady przeprowadza wyszkolona osoba (moderator), która umiejętnie kieruje rozmową zgodnie z wcześniej opracowanym scenariuszem. Badanie fokusowe zostało przeprowadzone podczas dwóch sesji, pierwsze w grupie 7 osobowej, drugie w grupie 8 osobowej, w których znaleźli się przedsiębiorcy zrzeszeni w organizacjach pracodawców (łącznie N=15). W celu doboru respondentów Wykonawca zastosował celową metodę doboru próby, której podstawą wyznaczenia jest wiedza o badanej populacji. Indywidualne wywiady pogłębione z przedstawicielami władz samorządowych regionu Wielkopolski W ramach niniejszego badania zostały przeprowadzone również indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami władz samorządowych regionu Wielkopolski. Niniejsze badanie również miało charakter panelowy. W pierwszym pomiarze Wykonawca przeprowadził 25 wywiadów IDI, natomiast w drugim pomiarze badanie zostało przeprowadzone w tej samej grupie samorządowców, z tym że próba została pomniejszona o 20%, tj. drugi pomiar został przeprowadzony wśród 20 przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego. W celu uzyskania niezbędnych informacji Wykonawca zastosował celową metodę doboru próby. Badaną zbiorowość stanowili: wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast, bądź ich reprezentanci. Rysunek 3. Struktura próby do badania IDI z przedstawicielami JST 1 1 4 3 4 3 4 3 6 5 6 5 I pomiar II pomiar m. Poznań leszczyński pilski poznański kaliski koniński źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 9
Studium przypadku Studium przypadku jest jakościową metodą badawczą, która polega na stosowaniu wielu metod badawczych w celu jak najdokładniejszego, wszechstronnego opisu pewnej zbiorowości lub jednostki z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych i zależności zachodzących między nimi. W niniejszym projekcie realizacja Studium Przypadku odbyła się w odniesieniu do branż stanowiących główną siłę napędową rozwoju gospodarczego regionu Wielkopolski. Badanie zostało zrealizowane na podstawie ogólnodostępnych informacji źródłowych zamieszczonych na stronach internetowych firm i organizacji branżowych, oraz w oparciu o raport z badania pt Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, wykonany na zlecenie WUP w 2009 roku przez Doradztwo Gospodarcze DGA SA oraz PBS DGA. Podczas prac zostały ponadto wykorzystane dostępne źródła danych statystyki publicznej GUS, danych Urzędu Statystycznego oraz dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy. Analizie poddane zostały takie branże jak: samochodowa, spożywcza, meblarska, Business Process Offshoring (Zlecanie Procesów Biznesowych, dalej BPO), informatyczna, celulozowo - papiernicza. Analiza SWOT Na podstawie informacji zebranych podczas badań wtórnych (analiza desk research) i badań pierwotnych (CATI, IDI, FGI oraz SP), Wykonawca opracował analizę SWOT. Analiza SWOT jest jedną z najbardziej popularnych metod określania mocnych i słabych stron jakiegoś podmiotu, bądź zjawiska, na tle szans i zagrożeń ze strony otoczenia, która wspomaga wybór najlepszej strategii działania. Podczas tego etapu prac Wykonawca w pierwszej kolejności dokonał diagnozy sytuacji ekonomiczno - gospodarczej i społecznej regionu, tzn. określił mocne strony regionu, które w sposób pozytywny wyróżniają go w otoczeniu, a także strony słabe czyli te, które ograniczają jego sprawność i są konsekwencją pewnych ograniczeń. Następnie Wykonawca na podstawie zebranego materiału badawczego dokonał prognozy dla sytuacji ekonomiczno - gospodarczej i społecznej w regionie, czyli określił jego szanse i zagrożenia. Jako szanse należy rozumieć wszystkie te zjawiska i tendencje, które odpowiednio wykorzystane staną się impulsem do rozwoju oraz osłabią wszelkie zagrożenia dla regionu, natomiast zagrożenia to wszystkie te czynniki, które postrzegane są jako bariery czy utrudnienia dla rozwoju regionu. Zdiagnozowanie szans i zagrożeń, pozwoliło na określenie czynników, które należy wykorzystywać bądź unikać. Kolejnym krokiem jaki został podjęty podczas opracowywania analizy SWOT było sporządzenie syntezy mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń, dzięki czemu możliwe było wytyczenie strategicznych celów dla regionu, czyli stworzenie dla niego rekomendacji na najbliższe lata. Na podstawie analizy SWOT określony został zakres możliwych, dopuszczalnych i wykonalnych strategii. 10
OPIS WYNIKÓW BADANIA Zebrany podczas badań wtórnych i pierwotnych materiał badawczy posłużył do opracowania następujących zagadnień tematycznych: 1. Diagnoza stanu gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju. 2. Przedsiębiorczość w regionie Wielkopolski. 3. Innowacyjność przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski. 4. Inwestycje przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski. 5. Sytuacja finansowa oraz plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce. 6. Rynek pracy w Wielkopolsce na tle pozostałych regionów oraz kraju ze szczególnym uwzględnieniem dopasowania oferty edukacyjnej do potrzeb pracodawców oraz prognozą zapotrzebowania na zawody. 7. Prognoza zmian w gospodarce regionu Wielkopolski w opiniach przedsiębiorców i władz samorządowych w kontekście globalnego kryzysu ekonomicznego. 11
Diagnoza stanu gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju W celu zdiagnozowania gospodarki regionu Wielkopolski Wykonawca przeprowadził analizę desk research (badanie wtórne) oraz badanie pierwotne (CATI, IDI). Przeprowadzona diagnoza stanu gospodarki regionu Wielkopolski miała na celu znalezienie odpowiedzi na następujące pytania badacze: Jak przedstawia się obecna sytuacja gospodarki regionu Wielkopolski oraz jego potencjał na tle innych regionów oraz kraju? W jakim kierunku zmierzają zmiany w gospodarce regionu Wielkopolski? W jakim stopniu zmiany te wynikają ze zmieniającej się sytuacji na świecie uwarunkowanej kryzysem gospodarczym? Które z branż gospodarki regionu Wielkopolski stanowią główną siłę napędową rozwoju regionu w kontekście ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego? Jak przedstawia się struktura REGON w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się aktywność podmiotów gospodarczych w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawiają się wyniki finansowe przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się struktura oraz sytuacja gospodarcza podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Jak przedstawia się alokacja i absorpcja środków unijnych w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? W celu zdiagnozowania stanu gospodarki regionu w pierwszej kolejności została przeprowadzona analiza danych zastanych dotyczących aktywności podmiotów gospodarczych w regionie Wielkopolski oraz ich sytuacji finansowej (w tym podmiotów z kapitałem zagranicznym), alokacji i absorpcji środków unijnych w regionie, salda migracji wewnętrznych i zewnętrznych, a także wartości Produktu Krajowego Brutto. Wyniki analizy desk research zostały uzupełnione o informacje pochodzące z zebranego podczas badań pierwotnych materiału badawczego (CATI, IDI). Aktywność podmiotów gospodarczych w regionie Wielkopolski w analizie desk research Aktywność podmiotów gospodarczych w regionie jest jednym z czynników wpływających na stan gospodarki regionu. O dobrze prosperującej gospodarce świadczy przede wszystkich aktywność biznesowa mieszkańców, a także niski odsetek firm, które zaprzestają prowadzenia działalności gospodarczej. Ponadto w dobie ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego wysoka przedsiębiorczość w regionie jest dość istotna, gdyż wskazuje, że mieszkańcy nie chcą poddać się pogarszającej sytuacji na rynku pracy. W województwie wielkopolskim na przestrzeni lat 2008-2010 obserwuje się wzrost liczby firm zarejestrowanych w systemie REGON o 14 436 przedsiębiorstw. W roku 2010 odnotowano wzrost liczby przedsiębiorstw w porównaniu z rokiem 2008 o 4%, a z rokiem 2009 o 4,5% (tabela 3). Największy wzrost liczby podmiotów gospodarczych w Wielkopolsce zaobserwowano w przypadku mikro oraz małych przedsiębiorstw. Liczba firm mikro na przestrzeni lat 2008-2010 wzrosła o 13 927 nowych podmiotów, natomiast liczba firm małych o 159. W pozostałych klasach wielkości odnotowano nieznaczny spadek liczby przedsiębiorstw (tabela 4). 12
Niewątpliwie istotny wpływ na zmiany liczebności podmiotów gospodarczych wywarł kryzys gospodarczy. Sektor MSP jest uważany za jeden z głównych motorów rozwoju gospodarczego, przede wszystkim dzięki elastyczności i szybkości w dostosowywaniu się mikro, małych i średnich firm do zmiennych warunków gospodarczych. Dlatego też w 2010 r. obserwuje się wzrost odsetka tych firm w regionie. Można zatem stwierdzić, że kryzys ekonomiczny wywarł na te przedsiębiorstwa znacznie mniejszy wpływ, niż na duże i wielkie przedsiębiorstwa. Jednocześnie należy zauważyć, iż Wielkopolska plasuje się na szóstym miejscu pod względem największego wzrostu liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w latach 2008-2010, co stanowi o wysokim poziomie przedsiębiorczości w regionie (tabela 3). Tabela 3. Liczba podmiotów gospodarczych w latach 2008-2010 2008 r. 2009 r. 2010 r. dynamika zmian w latach 2008-2010 mazowieckie 649354 646696 681012 31 658 małopolskie 301573 314017 331363 29 790 śląskie 428920 430578 451635 22 715 pomorskie 240496 249262 260202 19 706 dolnośląskie 316720 316811 331247 14 527 wielkopolskie 361046 359350 375482 14 436 lubelskie 154595 156180 164076 9 481 podkarpackie 144263 144999 152618 8 355 zachodniopomorskie 213124 215079 220404 7 280 lubuskie 101861 101406 106111 4 250 warmińsko-mazurskie 115821 114821 119028 3 207 opolskie 96246 95481 99118 2 872 podlaskie 90229 89578 91876 1 647 świętokrzyskie 108399 105678 108715 316 kujawsko-pomorskie 192182 182031 186007-6 175 łódzkie 242264 220706 230908-11356 Polska 3757093 3742673 3909802 152 709 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 13
Tabela 4. Liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON wg klas wielkości (poziomu zatrudnienia) w województwach na tle Polski w latach 2008-2010 mikro (0-9 pracowników) małe (10 49 pracowników) średnie (50 249 pracowników) duże (250 999 pracowników) wielkie (1000 i więcej pracowników) 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. łódzkie 228 959 207 420 217616 11 017 11 046 11076 2 017 1 966 1935 229 234 242 42 40 39 mazowieckie 618 833 614 910 648594 24 529 25 589 26180 4 879 5 051 5092 852 880 886 261 266 260 małopolskie 285 235 297 064 314181 13 634 14 186 14390 2 338 2 388 2417 309 318 315 57 61 60 śląskie 404 061 404 813 425614 20 692 21 528 21807 3 566 3 623 3611 519 530 521 82 84 82 lubelskie 146 941 148 347 156188 6 346 6 522 6576 1 148 1 151 1154 127 126 125 33 34 33 podkarpackie 136 386 136 913 144429 6 441 6 657 6757 1 225 1 224 1230 180 176 173 31 29 29 podlaskie 85 974 85 238 87546 3 443 3 524 3516 705 705 708 91 93 88 16 18 18 świętokrzyskie 103 153 100 240 103228 4 298 4 476 4512 826 838 849 101 104 105 21 20 21 lubuskie 96 668 96 120 100758 4 281 4 355 4424 798 817 817 106 104 102 8 10 10 wielkopolskie 340 881 338 810 354808 16 601 16 961 17120 3 108 3 110 3085 384 390 389 72 79 80 zachodniopomorskie 205 065 206 740 211972 6 561 6 806 6912 1 331 1 369 1358 141 140 140 26 24 22 dolnośląskie 303 665 303 372 317754 10 564 10 906 10953 2 109 2 141 2149 323 330 332 59 62 59 opolskie 91 896 91 078 94714 3 520 3 570 3579 737 741 732 80 78 80 13 14 13 kujawsko-pomorskie 182 623 172 238 176210 7 706 7 924 7947 1 614 1 625 1611 210 214 208 29 30 31 pomorskie 228 597 236 926 247736 9 796 10 193 10339 1 843 1 881 1877 220 220 209 40 42 41 warmińskomazurskie 109 200 108 125 112329 5 404 5 462 5462 1 079 1 100 1106 124 120 118 14 14 13 Polska 3568137 3548354 3713677 154 833 159 705 161550 29 323 29 730 29731 3 996 4 057 4033 804 827 811 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 14
W województwie wielkopolskim, podobnie jak w całej Polsce, na przestrzeni lat 2009-2010 zaobserwować można największe tendencje zwyżkowe liczby nowo - zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Owa zwyżkowa tendencja zauważalna jest przede wszystkim w sekcji G - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych; włączając motocykle. Natomiast największe tendencje odnośnie spadku liczby nowo zarejestrowanych podmiotów na przestrzeni lat 2009-2010 odnotowano w sekcji K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (tabela 5). Tabela 5. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 woj. wielkopolskie Dynamika zmian Polska 2009 2010 w latach 2009-2010 2009 2010 Dynamika zmian w latach 2009-2010 sekcja A 437 486 49 4 002 4 337 335 sekcja B 31 28-3 349 363 14 sekcja C 2 787 3 494 707 28 425 34 423 5 998 sekcja D 106 95-11 685 831 146 sekcja E 133 116-17 1 025 1 165 140 sekcja F 4 988 5 607 619 50 623 58 209 7 586 sekcja G 9 633 11 011 1378 98 528 112 993 14 465 sekcja H 1 669 1 817 148 18 035 19 655 1 620 sekcja I 1 131 1 132 1 16 169 16 505 336 sekcja J 1 120 1 376 256 12 408 15 162 2 754 sekcja K 1 350 1 288-62 15 246 14 310-936 sekcja L 728 897 169 10 292 10 689 397 sekcja M 2 913 3 371 458 29 515 36 777 7 262 sekcja N 1 092 1 372 280 11 917 14 437 2 520 sekcja O 25 16-9 181 188 7 sekcja P 964 1 119 155 9 764 11 539 1 775 sekcja Q 1 714 1 691-23 16 256 16 606 350 sekcja R 493 537 44 5 707 6 125 418 sekcja S 2 064 2 728 664 20 496 27 677 7 181 sekcja T 0 1 1 7 5-2 sekcja U 2 0-2 26 9-17 Ogółem 33 380 38 182 4 802 349 656 402 005 52 349 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując liczbę nowo - zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w podregionach województwa wielkopolskiego można zauważyć, że podobnie jak w całym kraju, w każdym podregionie Wielkopolski w 2010 r., nastąpił wzrost liczby nowo - zarejestrowanych przedsiębiorstw. Dane te świadczą o tym, iż mieszkańcy wszystkich podregionów wykazują aktywność w otwieraniu nowych przedsiębiorstw, czego efektem jest m.in. równomierny rozwój całego regionu (tabela 6). 15
Tabela 6. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w podregionach Wielkopolski w latach 2009-2010 kaliski koniński leszczyński pilski poznański m. Poznań 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 liczba 5 776 6 591 5 197 6 154 5 020 5 635 3 379 4 023 6 087 7 117 7 921 8 662 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W województwie wielkopolskim, podobnie jak w całej Polsce zaobserwować można malejącą dynamikę wyrejestrowań podmiotów z rejestru REGON. Największą różnicę między liczbą wyrejestrowań na przestrzeni lat 2009-2010 odnotowano w sekcji G - handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych; włączając motocykle. Z tej sekcji w roku 2010 wyrejestrowało się o 4 248 podmiotów gospodarczych mniej niż w roku poprzednim. Analogiczna tendencja obowiązuje w całej Polsce (tabela 7). Dane te świadczą o tym, iż coraz mniej przedsiębiorstw zlokalizowanych w Wielkopolsce ma problemy z utrzymaniem się na rynku, tak więc na podstawie tego wskaźnika, sytuację gospodarczą w regionie można określić jako stabilną. Tabela 7. Liczba wyrejestrowanych podmiotów gospodarczych według sekcji PKD 2007 woj. wielkopolskie Dynamika zmian Polska Dynamika zmian 2009 2010 w latach 2009-2010 2009 2010 w latach 2009-2010 sekcja A 1 100 285-815 5 629 2 517-3 112 sekcja B 11 10-1 143 76-67 sekcja C 3 640 2 033-1 607 36 252 20 952-15 300 sekcja D 11 3-8 145 143-2 sekcja E 82 61-21 742 560-182 sekcja F 4 825 3 889-936 45 123 37 431-7 692 sekcja G 11 888 7 640-4 248 128 463 81 189-47 274 sekcja H 2 401 1 413-988 25 111 16 186-8 925 sekcja I 1 107 719-388 13 560 10 911-2 649 sekcja J 515 440-75 5 699 4 814-885 sekcja K 1 696 1 076-620 20 468 12 366-8 102 sekcja L 225 184-41 2 401 2 251-150 sekcja M 2 729 1 383-1 346 28 127 14 619-13 508 sekcja N 998 714-284 9 835 7 163-2 672 sekcja O 17 13-4 180 86-94 sekcja P 550 485-65 6 008 5 707-301 sekcja Q 806 477-329 8 932 5 140-3 792 sekcja R 543 280-263 5 228 3 206-2 022 sekcja S 1 642 1 273-369 15 479 12 366-3 113 sekcja T 0 0 0 2 4 2 sekcja U 0 0 0 3 6 3 Ogółem 34 786 22 378-12 408 357 530 237 693-119 837 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 16
Na przestrzeni lat 2009-2010 można zaobserwować również malejącą dynamikę wyrejestrowań podmiotów gospodarczych w podregionach województwa wielkopolskiego (tabela 8). Tabela 8. Liczba wyrejestrowanych podmiotów gospodarczych w podregionach Wielkopolski w latach 2009-2010 kaliski koniński leszczyński pilski poznański m. Poznań 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 2009 2010 liczba 5 430 3 770 7 525 3 667 6 181 4 264 3 890 2 329 6 317 3 594 5 443 4 754 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Jak wynika z analizy danych, mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią 99,9% wszystkich firm działających w Wielkopolsce, tak więc bez wątpienia rozwój sektora MSP ma znaczący wpływ na gospodarkę regionu, co przekłada się na to, że mają największy udział w zatrudnianiu pracowników, wytwarzaniu PKB, a także w działalności inwestycyjnej i innowacyjnej. Dlatego też niewątpliwie liczba aktywnych MSP jest jednym z ważniejszych wskaźników świadczących o przedsiębiorczości regionu. Województwem, w którym funkcjonuje najwięcej aktywnych MSP jest mazowieckie. W tym regionie na 100 mieszkańców przypada 5,7 aktywnych małych i średnich przedsiębiorstw. Ta sama wielkość charakteryzuje województwo zachodniopomorskie. Wielkopolska plasuje się na trzecim miejscu. Na 100 mieszkańców tego regionu przypada 5,2 aktywnych MSP. Biorąc pod uwagę dane dla całego kraju, należy zauważyć, iż na 100 mieszkańców Polski przypada 4,6 aktywnych MSP. Województwami, które przekraczają liczbę aktywnych MSP odpowiednią dla kraju są (wg kolejności, malejąco): mazowieckie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, pomorskie, dolnośląskie, małopolskie, łódzkie oraz lubuskie (tabela 9). Tabela 9. Liczba i odsetek aktywnych MSP w województwach i Polsce w 2009 r. odsetek w przeliczeniu na 100 liczba aktywnych MSP [%] mieszkańców zachodniopomorskie 96 253 5,4 5,7 mazowieckie 300 087 16,9 5,7 pomorskie 114 815 6,5 5,1 wielkopolskie 178 010 10,0 5,2 dolnośląskie 140 625 7,9 4,9 małopolskie 159 351 9,0 4,8 łódzkie 121 268 6,9 4,8 lubuskie 47 728 2,7 4,7 kujawsko-pomorskie 88 518 5,0 4,3 śląskie 192 244 10,8 4,1 warmińsko-mazurskie 56 536 3,2 3,9 podlaskie 45 493 2,6 3,8 opolskie 39 194 2,2 3,8 świętokrzyskie 46 520 2,6 3,7 lubelskie 77 583 4,4 3,6 podkarpackie 69 606 3,9 3,3 Polska 1 773 831 100 4,6 źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Olsztynie, Rola i znaczenie sektora małych średnich przedsiębiorstw w gospodarce woj. warmińsko-mazurskiego na tle kraju 17
Branże gospodarki stanowiące główną siłę napędową rozwoju regionu Wielkopolski Sektor, który generuje największe zatrudnienie w województwie wielkopolskim to sektor usługowy (w tym handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja oraz działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości oraz pozostałe usługi). W sektorze tym w 2008 roku zatrudnionych było 466 557 osób, natomiast w 2009 r. liczba pracujących w usługach wzrosła do 474 106 osób (o 1,6%). Kolejnym ważnym sektorem jest przemysł i budownictwo (2008 r. 354 953 osoby, 2009 r. 338 133 osoby), w którym jednak na przestrzeni lat 2008-2009 można zauważyć malejącą tendencję liczby osób pracujących (o 4,7%). W sektorze rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo w analizowanych latach również obserwuje się spadek liczby osób pracujących (rysunek 4). Rysunek 4. Liczba pracujących w poszczególnych sektorach w woj. wielkopolskim w latach 2008-2009 przemysł i budownictwo pozostałe usługi rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości 338 133 354 953 246 725 237 776 206 498 208 651 195 288 194 508 32 093 34 273 2009 2008 0 100 000 200 000 300 000 400 000 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Biorąc pod uwagę udział poszczególnych sektorów w liczbie pracujących w Wielkopolsce, największy odsetek osób jest zatrudniony w sektorze usługowym (46%), a następnie w sektorze przemysł i budownictwo (33%). Najmniejsze zatrudnienie w województwie wielkopolskim generuje sektor rolniczy (21%) (rysunek 5). 18
Rysunek 5. Udział poszczególnych sektorów w liczbie pracujących w województwie wielkopolskim w 2009 r. działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości 24,0% 33,0% handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja 3,0% rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 19,0% pozostałe usługi 21,0% przemysł i budownictwo źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analiza pozycji województwa wielkopolskiego wśród innych regionów pod względem generowanego zatrudnienia w poszczególnych sektorach wykazała że (tabela 10): Wielkopolska zajmuje trzecie miejsce pod względem liczby osób pracujących w sektorze rolniczym (2008 r. 208 651 osoby; 2009 r. 206 498 osoby); Wielkopolska zajmuje trzecie miejsce pod względem liczby osób pracujących w sektorze przemysłowym (2008 r. 354 953 osoby; 2009 r. 338 133 osoby); Wielkopolska zajmuje trzecie miejsce pod względem liczby osób pracujących w sektorze: handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja (2008 r. 194 508 osoby; 2009 r. 195 288 osoby); Wielkopolska zajmuje czwarte miejsce pod względem liczby osób pracujących w sektorze: działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości (2008 r. 34 273 osoby; 2009 r. 32 093 osoby); Wielkopolska zajmuje czwarte miejsce pod względem liczby osób pracujących w sektorze: pozostała działalność usługowa (2008 r. 237 776 osoby; 2009 r. 246 725 osoby); Wielkopolska zajmuje trzecie miejsce pod względem generowania dużej liczby osób pracujących (2008 r. 1 030 161 osoby; 2009 r. 1 018 737 osoby). 19
Tabela 10. Liczba pracujących w poszczególnych sektorach w województwach na tle Polski w latach 2008-2009 rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo przemysł i budownictwo handel; naprawa pojazdów samochodowych; transport i gospodarka magazynowa; zakwaterowanie i gastronomia; informacja i komunikacja działalność finansowa i ubezpieczeniowa; obsługa rynku nieruchomości pozostałe usługi 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 łódzkie 191 938 190 581 227 449 217 452 114 332 118 890 23 786 23 541 193 156 199 128 750 661 749 592 mazowieckie 320 165 318 320 361 128 343 424 437 924 425 072 127 324 120 795 530 878 542 512 1 777 419 1 750 123 małopolskie 183 379 182 142 237 358 228 403 164 254 167 744 25 522 27 762 254 149 260 536 864 662 866 587 śląskie 69 670 67 708 542 947 514 027 245 615 243 744 46 155 48 719 358 352 367 179 1 262 739 1 241 377 lubelskie 277 629 277 261 115 950 111 611 77 203 78 911 17 380 16 076 152 806 155 597 640 968 639 456 podkarpackie 157 423 157 150 168 550 156 326 86 072 82 944 12 606 12 087 144 727 148 733 569 378 557 240 podlaskie 137 935 137 663 67 806 63 971 49 270 49 046 8 925 8 439 82 382 84 372 346 318 343 491 świętokrzyskie 142 890 142 633 88 096 84 738 48 195 44 730 8 078 7 422 86 466 90 261 373 725 369 784 lubuskie 26 513 26 376 90 323 82 885 46 754 45 217 8 312 8 075 70 687 73 948 242 589 236 501 wielkopolskie 208 651 206 498 354 953 338 133 194 508 195 288 34 273 32 093 237 776 246 725 1 030 161 1 018 737 zachodniopomorskie 43 489 41 831 113 309 101 257 78 817 75 943 14 816 14 059 118 189 123 475 368 620 356 565 dolnośląskie 72 983 71 270 273 421 257 465 146 904 148 055 38 876 34 206 238 321 246 211 770 505 757 207 opolskie 49 061 48 367 81 309 78 869 39 480 38 130 7 107 6 571 70 056 71 533 247 013 243 470 kujawsko-pomorskie 117 230 116 477 178 194 169 012 89 967 93 030 20 190 19 850 146 221 148 340 551 802 546 709 pomorskie 59 784 58 468 183 240 176 215 120 442 120 949 26 171 25 460 161 919 167 392 551 556 548 484 warmińsko-mazurskie 66 284 65 301 106 009 99 387 56 171 52 998 11 614 10 394 96 113 99 303 336 191 327 383 Polska 2 125 024 2 108 046 3 190 042 3 023 175 1 995 908 1 980 691 431 135 415 549 2 942 198 3 025 245 10 684 307 10 552 706 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS ogółem 20
Branże gospodarki stanowiące główną siłę napędową rozwoju regionu Wielkopolski w badaniu CATI Podczas wywiadów telefonicznych CATI respondenci zostali poproszeni o wskazanie tych branż, które ich zdaniem stanowią główną siłę napędową regionu. Zdaniem większości ankietowanych są to nieruchomości i budownictwo, a następnie przemysł (rysunek 6). Rysunek 6. Branże stanowiące główną siłę napędową regionu w opinii respondentów badania CATI nieruchomości i budownictwo 29,5% 49,4% przemysł transport i logistyka telekomunikacja i informatyka finanse motoryzacja surowce i energetyka 19,1% 21,9% 9,5% 14,0% 10,4% 11,8% 7,8% 11,5% 6,7% 9,6% 4,3% 6,9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% II pomiar I pomiar źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Branże gospodarki stanowiące główną siłę napędową rozwoju regionu Wielkopolski w studium przypadku W ramach niniejszego projektu Wykonawca opracował również studium przypadku (SP) dla branż stanowiących główną siłę napędową regionu Wielkopolski. W badaniu SP objęto analizą 6 wybranych branż: samochodowa, spożywcza, meblarska, branża BPO, informatyczna, celulozowo - papiernicza. Kondycja branży samochodowej w Wielkopolsce jest zadowalająca, szczególnie na tle pozostałych rynków europejskich. Jest to o tyle istotne, że w przemyśle jedną z dominujących działalności jest produkcja samochodów, przyczep i naczep, którą zajmuje się ponad 15% wszystkich firm. Branża ta ma znaczny udział w poziomie sprzedaży regionu, który przekracza 18%. Daje to drugie miejsce pod względem uczestnictwa w strukturze przychodów przemysłu w Wielkopolsce. 21
Branża samochodowa stanowi jeden z ważniejszych i przyszłościowych obszarów aktywności gospodarczej dla Wielkopolski. Zajmuje ona czwarte miejsce pod względem wielkości zatrudnienia w regionie. W branży tej funkcjonuje blisko 300 firm i około 20 tysięcy miejsc pracy oraz dalszych 50 tysięcy osób pośrednio związanych z tą branżą. Branża samochodowa w Wielkopolsce podlega stosunkowo niewielkim zmianom strukturalnym. Powstaje nie dużo nowych przedsiębiorstw, ale też odnotowuje się niewielki spadek liczby tego typu firm na rynku. Oznacza to pewnego rodzaju stabilizację. W ramach branży samochodowej, w odniesieniu do innych gałęzi gospodarki, funkcjonuje większa liczba przedsiębiorstw dużych, zatrudniających większą liczbę osób. Województwo wielkopolskie to region o bogatych tradycjach rolniczych. Jednym z głównych filarów gospodarki regionu jest przemysł spożywczy. Branża spożywcza jest jednym z najszybciej rozwijających się obszarów gospodarki w Polsce. To zjawisko niewątpliwie związane jest z wejściem Polski do Unii Europejskiej i zdobyciem nowych europejskich rynków zbytu dla produktów żywnościowych. Można zaobserwować od kilku lat przyrost produkcji żywności średnio o 6% rocznie. Największy udział w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu Wielkopolski miała w 2010 roku produkcja artykułów spożywczych i napojów (około 40%). Stanowiło to około 17% produkcji ogólnokrajowej. Kryzys nie był łaskawy dla firm z branży spożywczej. Jego oddziaływanie było opóźnione. Popyt na żywność przez dłuższy czas nie był wrażliwy na wahania koniunktury. Jednak w drugiej połowie 2009 roku sytuacja branży zaczęła się pogarszać. Wynikało to w pierwszej fali z pogorszenia się zdolności płatniczych odbiorców, stąd pojawiły się zatory płatnicze. W dalszym ciągu pojawił się również spadek popytu, co wynikało ze spadku realnych dochodów gospodarstw domowych. W połowie 2010 roku ponad połowa producentów żywności znalazła się w niezadowalającej sytuacji finansowej. Polskie meble są jednym z najlepszych towarów eksportowych stanowią ok. 6% całego polskiego eksportu. W 2010 roku sprzedano za granicą meble za ok. 6,5 mld euro, z czego większość do Unii Europejskiej. Branża meblarska jest uważana za jedną z ważniejszych sił napędowych polskiego eksportu. Udział przemysłu meblarskiego w PKB jest ponad dwa razy większy niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Branża meblarska już od wielu lat wykazuje bardzo wysoką dynamikę produkcji, znacznie większą od średniej w przemyśle. Obecnie w regionie Wielkopolski funkcjonuje ponad 1,5 tys. zakładów produkujących meble i produkty dla meblarstwa o rocznej sprzedaży przekraczającej 1 mld euro. Są wśród nich zarówno małe, wyspecjalizowane warsztaty rzemieślnicze i pracownie artystyczne, jak i duże, nowoczesne fabryki. Szacuje się, że 80% ich produkcji stanowi eksport. Największe skupiska firm przemysłu meblarskiego w województwie wielkopolskim koncentrują się, Swarzędzu i Kostrzynie. Należy też zaznaczyć, że mali i średni producenci branży meblarskiej są relatywnie dobrze rozwinięci i mają ugruntowaną pozycję rynkową. Tradycyjnie jednak w regionie istnieje kilku dużych producentów, którzy stanowią siłę napędową sektora. Przedsiębiorstwa branży meblarskiej w 2010 roku z przychodami ponad 4,5 mld zł zajmowały czołową pozycję pod względem całkowitych przychodów netto ze sprzedaży w skali regionu. Przedsiębiorstwa sektora meblowego w Wielkopolsce należą do konkurencyjnych na tle podobnych firm w kraju. Wśród czynników warunkujących konkurencyjność przedsiębiorstw szczególne znaczenie odgrywają innowacje. Podstawowym atutem branży meblarskiej w Wielkopolsce w porównaniu z rynkami zagranicznymi są relatywnie niskie koszty produkcji (dostępność i niski koszt surowców oraz siły roboczej). Wielkopolska branża meblarska odczuła spadek popytu na rynkach światowych. Zaważyło to na jej wynikach w ostatnich latach (2009 2010). Skutki tego przeniosły się także na dostawców surowców, komponentów i opakowań. Branża meblarska pomimo, że przeżywa pewne spowolnienie rozwoju, to w dłuższym okresie czasu będzie w dalszym ciągu atrakcyjna, ze względu na duży potencjał innowacyjny. 22
Business Process Offshoring (BPO) to proces wydzielania i przenoszenia nieprodukcyjnych funkcji firm za granicę. Odnosi się to, do co najmniej pięciu rodzajów usług: zaplecza informatycznego, księgowości, badań i rozwoju nad technologią, logistyki oraz centrów telefonicznych. W Wielkopolsce istnieją korzystne warunki dla rozwoju tej branży. Przyczynia się do tego odpowiednia konfiguracja systemu transportowego, rozwinięty system oświaty, dostępność wykwalifikowanej kadry. Ważne są także stosunkowo niskie koszty działalności i dobry wizerunek Poznania za granicą. Branża informatyczna nie ucierpiała w wyniku kryzysu. Jednym z najbardziej rozwiniętych rynków lokalnych w zakresie usług informatycznych jest rynek poznański. Pojawia się coraz więcej firm działających w tym sektorze. Dodatkowo firmy te odnoszą coraz większe sukcesy w zakresie nowoczesnych technologii. Rozwój sektora IT związany jest głównie z tym, że informatyka wydaje się być dla młodszego pokolenia szansą do rozpoczęcia udanej kariery zawodowej. Takie spojrzenie sprawia, że informatyka jest jednym z najbardziej popularnych kierunków studiów, zaś Poznań najchętniej wybieranym miejscem, w którym młodzi ludzie chcą zdobywać ten zawód. Poza tym rozwijające się w tym regionie Polski inne sektory gospodarcze np.: sektor finansowy, wymagają obsługi informatycznej. Dziś niemalże każda firma posiada własną małą sieć informatyczną, a przynajmniej stronę www, którą ktoś musi stworzyć i obsługiwać. To właśnie na strony www jest w Wielkopolsce największy popyt. Kolejne miejsca zajmują sklepy internetowe, reklama internetowa oraz oprogramowanie na zamówienie. Branża celulozowo papiernicza jest jednym z prężniej rozwijających się sektorów w Polsce roczny przyrost produkcji papieru i wyrobów z papieru wynosi około 10%. Ze względu na lesistość terenu (ok. 34% przy średniej krajowej 28%), firmy z Wielkopolski wytwarzają około 17% w ogólnej produkcji papieru i wyrobów z papieru w Polsce. Rynek ma duży potencjał, co potwierdza ciągle rosnące zużycie papieru w Polsce w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosi on ok. 100 kg, podczas gdy w krajach zrzeszonych w CEPI (Europejskiej Konfederacji Przemysłu Papierniczego) wynosi prawie 200 kg. Szacuje się, że do 2020 roku zużycie papieru w Polsce wzrośnie prawie do 180 kg na 1 mieszkańca. Branża celulozowo-papiernicza, jak każda branża surowcowa posiada solidne podstawy stabilności ekonomiczno finansowej. Sytuacja finansowa przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski w analizie desk research Kolejnym czynnikiem wpływającym na stan gospodarki Wielkopolski jest sytuacja finansowa przedsiębiorstw, które prowadzą działalność na terenie województwa. W celu określenia sytuacji finansowej przedsiębiorstw, Wykonawca przeprowadził analizę dostępnych danych statystycznych dotyczących: wielkości zysków netto przedsiębiorstw, udziału kosztów w przychodach przedsiębiorstw oraz wyników finansowych przedsiębiorstw. Z analizy danych wynika, iż w 2008 i 2009 r. województwa: mazowieckie, wielkopolskie i śląskie znajdowały się w czołówce regionów, w których zyski netto przedsiębiorstw były najwyższe. Ponadto w tym czasie w województwach: mazowieckim i wielkopolskim obserwuje się najwyższy przyrost zysków netto przedsiębiorstw (tabela 11). Także w skali całej Polski można zaobserwować zdecydowaną tendencję zwyżkową w zakresie zysków netto osiąganych przez przedsiębiorstwa. Tendencja ta świadczy o pozytywnych zmianach rozwojowych zachodzących w gospodarce zarówno kraju, jak i Wielkopolski. Tabela 11. Wielkość zysków netto przedsiębiorstw w województwach w latach 2008-2009 [tys. zł] 2008 r. 2009 r. dynamika zmian w latach 2008-2009 mazowieckie 28 339 734 34 062 331 5722597 wielkopolskie 7 933 812 11 456 992 3523180 pomorskie 4 606 294 5 635 952 1029658 dolnośląskie 7 218 719 7 944 134 725415 23
śląskie 10 022 426 10 746 828 724402 łódzkie 4 583 375 5 263 800 680425 podkarpackie 2 108 910 2 618 658 509748 małopolskie 5 784 212 6 196 909 412697 zachodniopomorskie 1 367 517 1 672 959 305442 lubuskie 1 171 122 1 447 471 276349 podlaskie 941 451 1 169 193 227742 kujawsko-pomorskie 2 648 634 2 814 607 165973 warmińsko-mazurskie 872 683 935 481 62798 lubelskie 2 234 085 1 698 204-535881 opolskie 2 786 066 1 992 700-793366 świętokrzyskie 2 704 697 1 879 190-825507 Polska 85 323 737 97 535 409 12 211 672 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Rysunek 7 przedstawia sekcje PKD 2007, które generowały największe zyski w województwie wielkopolskim w latach 2008-2009. Wśród sekcji, które przynosiły największe zyski netto wyróżnić można: przetwórstwo przemysłowe, handel hurtowy, detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych. Na uwagę zasługuje w szczególności sekcja - wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, w której w 2009 r. odnotowano największy przyrost zysków w stosunku do roku poprzedniego (o ponad 300%). Jednocześnie największy wzrost zysku, liczony w miliardach polskich złotych, zanotowano w sekcji przetwórstwo przemysłowe (o 1 072 585 tys. zł). Rysunek 7. Wielkość zysków netto przedsiębiorstw wg sekcji PKD 2007 generujących największe zyski w woj. wielkopolskim w latach 2008-2009 [tys. zł] 2009 r. 2008 r. Przetwórstwo przemysłowe Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do Budownictwo Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości Informacja i komunikacja Transport i gospodarka magazynowa 2 854 174 1 728 241 1 407 927 442 356 697 504 490 613 287 820 184 097 268 452 255 748 226 012 211 335 5 451 568 4 378 983 0 1 000 0002 000 0003 000 0004 000 0005 000 0006 000 000 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 24
Analizując sytuację finansową przedsiębiorstw pod uwagę należy wziąć także udział kosztów w przychodach. Wskaźnik ten świadczy o rentowności działalności - im niższa jego wartość, tym większa rentowność. Na podstawie uzyskanych danych określono, że w latach 2008-2009 najniższy udział kosztów w przychodach osiąganych przez przedsiębiorstwa wykazały firmy z województwa opolskiego (2008 r. - 89,4%, 2009 r. 92,3%) (tabela 12). Analizując sytuację finansową przedsiębiorstw Wielkopolski, w 2008 r. w przychodach wielkopolskich firm koszty stanowiły 95,8%, natomiast w 2009 r. 94%. Wartości te znajdują się poniżej średniej dla kraju (2008 r. 96,8%, 2009 r. 95%) (tabela 12). Pod względem udziału kosztów w przychodach, województwo wielkopolskie znajduje się na 4 miejscu. W roku 2009 odnotowano spadek tego wskaźnika, co jest pozytywnym zjawiskiem, gdyż świadczy o tym, że firmy zlokalizowane w regionie osiągają coraz większe zyski. Tabela 12. Udział kosztów w przychodach przedsiębiorstw w województwach na tle Polski % udział kosztów w przychodach Dynamika zmian 2008 r. 2009 r. opolskie 89,4% 92,3% 2,9% łódzkie 92,7% 93,3% 0,6% dolnośląskie 94,8% 93,7% -1,1% wielkopolskie 95,8% 94,0% -1,8% podkarpackie 96,6% 94,6% -2,0% pomorskie 96,5% 94,8% -1,7% świętokrzyskie 92,2% 94,9% 2,7% mazowieckie 96,1% 95,1% -1,0% lubuskie 96,4% 95,3% -1,1% małopolskie 95,7% 95,4% -0,3% lubelskie 95,1% 95,6% 0,5% kujawsko-pomorskie 96,7% 95,7% -1,0% podlaskie 97,3% 96,3% -1,0% śląskie 96,0% 96,4% 0,4% warmińsko-mazurskie 97,7% 96,6% -1,1% zachodniopomorskie 98,4% 96,7% -1,7% Polska 96,8% 95,0% -1,8% źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wynik finansowy jest powszechnie stosowanym miernikiem oceny działalności przedsiębiorstwa. Z analizy danych statystycznych wynika, iż około 80% przedsiębiorstw zlokalizowanych w województwie wielkopolskim osiąga dodatni wynik finansowy, co świadczy o dobrej kondycji finansowej regionalnych firm (tabela 13). Zdecydowana większość regionów Polski w 2009 r. odznaczała się zmniejszonym odsetkiem firm o dodatnim wyniku finansowym. Największą tendencją spadkową przedsiębiorstw z dodatnim wynikiem finansowym odznaczyły się województwa: małopolskie i mazowieckie. Natomiast udział firm z dodatnim wynikiem finansowym w województwach: lubelskim, podkarpackim, warmińsko - mazurskim i lubuskim w 2009 r. w porównaniu do roku 2008r. zwiększył się. W Wielkopolsce odnotowano spadek liczby tych przedsiębiorstw o 0,4%. Zwiększony odsetek firm z ujemnym bądź zerowym wynikiem finansowym jest niewątpliwie wskaźnikiem kryzysu gospodarczego, jaki w analizowanych latach dotknął kraj. Dane zamieszczone w poniższej tabeli 13, wskazują na fakt, iż różne regiony odczuły kryzys w różnym natężeniu. 25
Niewątpliwie Wielkopolska należy do grupy tych regionów, na które kryzys ekonomiczny nie wpłynął tak znacząco, jak na pozostałe (np. mazowieckie). Tabela 13. Udział przedsiębiorstw z dodatnim wynikiem finansowym netto w latach 2008-2009 2008 r. 2009 r. dynamika zmian w latach 2008-2009 mazowieckie 77,7% 75,1% - 2,6% dolnośląskie 77,0% 76,5% - 0,5% lubuskie 71,5% 77,5% 6,0% zachodniopomorskie 78,4% 77,6% - 0,8% łódzkie 78,0% 77,9% - 0,1% śląskie 80,5% 78,7% - 1,8% małopolskie 82,3% 79,4% - 2,9% pomorskie 81,6% 79,4% - 2,2% lubelskie 79,7% 79,8% 0,1% wielkopolskie 80,4% 79,9% - 0,4% kujawsko-pomorskie 81,1% 80,3% - 0,8% warmińsko-mazurskie 78,9% 80,3% 1,4% opolskie 81,0% 80,5% - 0,5% podlaskie 81,5% 80,7% - 0,8% podkarpackie 80,9% 81,2% 0,3% świętokrzyskie 84,2% 81,7% - 2,5% źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędów Statystycznych poszczególnych województw Blisko 47% wszystkich firm funkcjonujących w ramach sektora działalności związanej z kulturą, rozrywką i rekreacją wykazało ujemny wynik finansowy na koniec roku 2009 w województwie wielkopolskim. Innymi sektorami w regionie, w których duży odsetek stanowiły firmy z ujemnymi wynikami finansowymi były: zakwaterowanie i gastronomia (31%) oraz transport i gospodarka magazynowa (29%). Wyjątek stanowi sektor edukacyjny, który nie zanotował ujemnych wyników finansowych placówek w 2009 roku (rysunek 8). 26
Rysunek 8. Odsetek przedsiębiorstw z ujemnym, dodatnim i zerowym wynikiem finansowym odsetek przedsiębiorstw z ujemnym wynikiem finansowym w % ogółu odsetek przedsiębiorstw z dodatnim wynikiem finansowym w % ogółu odsetek przedsiębiorstw z zerowym wynikiem finansowym w % ogółu działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 46,7% 53,3% zakwaterowanie i gastronomia 31,0% 69,0% transport i gospodarka magazynowa 29,0% 71,0% opieka zdrowotna i pomoc społeczna 23,7% 76,3% administrowanie i działalność wspierająca 21,1% 78,9% przemysł 20,8% 79,1% 0,1% informacja i komunikacja 20,7% 79,3% działalność profesjonalna, naukowa i techniczna handel; naprawa pojazdów samochodowych 18,9% 17,5% 80,1% 82,2% 1% 0,3% budownictwo 15,9% 83,9% 0,2% rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 13,9% 86,1% pozostała działalność usługowa 13,3% 86,7% obsługa rynku nieruchomości 12,0% 83,2% 4,8% edukacja 100% 0% 20% 40% 60% 80% 100% źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego Ocena sytuacji ekonomicznej firm w opinii respondentów badania CATI i IDI Przedstawiona powyżej analiza danych zastanych wskazuje na dobrą kondycję finansową wielkopolskich firm. Potwierdzeniem tego faktu, są wyniki badania CATI oraz IDI w dwóch pomiarach. Zdaniem większości respondentów sytuacja ekonomiczna ich firm była dobra. Ponadto badanie, które miało charakter panelowy (dwa badania w półrocznych odstępach czasowych), wykazało, iż respondenci podczas drugiego pomiaru lepiej ocenili sytuację ekonomiczną swoich firm, niż podczas pomiaru pierwszego. Ponadto zdecydowana większość badanych uważa, że ich firmy są stabilne na rynku - i w tym przypadku również obserwowany jest wzrost odsetka respondentów, którzy uznali swoją firmę jako stabilną (tabele 14 i 15). ( ) Sytuacja firmy w tym momencie jest coraz lepsza ( ) ( ) Myślę, że jest konkurencyjna. Przede wszystkim pod względem cenowym i jakościowym ( ) ( ) Na razie jest dobra, nie można narzekać ( ) 27
Tabela 14. Ocena sytuacji ekonomicznej badanych firm - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] raczej dobra 67,0 68,2 raczej zła 22,2 20,7 bardzo dobra 6,3 6,1 bardzo zła 4,5 5,0 ogółem 100 100 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Tabela 15. Ocena działalności firmy - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] firma jest stabilna na rynku 63,1 65,4 firma jest konkurencyjna na rynku 16,9 15,3 firma jest zagrożona zmniejszaniem zakresu prowadzonej działalności 13,8 14,1 firma jest zagrożona upadkiem/likwidacją 6,2 5,2 ogółem 100 100 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań W opinii badanych przedsiębiorców, sytuacja ich firm w przeciągu ostatnich 3 lat, nie uległa znacznym zmianom, choć część respondentów stwierdziła, iż przychody w 2010 roku są nawet wyższe niż w latach poprzednich. Można zatem przypuszczać, że na firmy te światowy kryzys nie miał aż tak dużego wpływu. Natomiast ci przedsiębiorcy, którzy zadeklarowali pogorszenie sytuacji finansowej, tłumaczyli to głównie kryzysem gospodarczym i realizowanymi inwestycjami. ( ) jesteśmy coraz bardziej konkurencyjni. Obecnie sytuacja trochę się ustabilizowała po tych dwóch latach kryzysowych. Na początku była bardzo duża walka cenowa, czyli wszyscy obniżali ceny, żeby tylko coś sprzedać bądź pozyskać zlecenia( ) ( ) kryzys był tu u nas momentami rozdmuchany, a w regionie tak źle nie było( ) Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w analizie desk research Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach, jest kolejnym analizowanym wskaźnikiem sytuacji gospodarczej regionu. Województwo wielkopolskie znajduje się po środku klasyfikacji regionów pod względem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto, które w 2008 r. wynosiło 2 868, 81 zł. W 2009 roku obserwuje się wzrost wartości średniej wysokości wynagrodzenia brutto o 107,47 zł (tabela 16). Na podstawie analizy uzyskanych danych można zaobserwować, iż we wszystkich województwach występuje tendencja zwyżkowa w zakresie wartości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw. 28
Tabela 16. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w przedsiębiorstwach 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian mazowieckie 4 036,26 4 179,63 143,37 śląskie 3 239,09 3 405,18 166,09 pomorskie 3 167,70 3 320,06 152,36 dolnośląskie 3 135,83 3 295,44 159,61 małopolskie 2 903,63 3 057,71 154,08 zachodniopomorskie 2 881,00 3 021,51 140,51 opolskie 2 873,22 2 987,87 114,65 wielkopolskie 2 868,81 2 976,28 107,47 podlaskie 2 781,21 2 884,68 103,47 lubelskie 2 771,99 2 891,30 119,31 świętokrzyskie 2 745,39 2 868,09 122,70 łódzkie 2 740,58 2 884,60 144,02 kujawsko-pomorskie 2 691,69 2 810,97 119,28 lubuskie 2 653,55 2 802,77 149,22 warmińsko-mazurskie 2 615,33 2 752,41 137,08 podkarpackie 2 614,12 2 740,89 126,77 Polska 3 158,48 3 315,38 156,90 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Struktura oraz sytuacja gospodarcza podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w regionie Wielkopolski w analizie desk research Następnie analizie desk research poddana została struktura oraz sytuacja gospodarcza podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego. W województwie wielkopolskim w 2008 r. funkcjonowały 1 923 firmy z udziałem kapitału zagranicznego różnego pochodzenia. W 2009 r. liczba przedsiębiorstw z udziałami zagranicznymi wzrosła o 39. Tendencja zwyżkowa liczebności firm z kapitałem zagranicznym jest właściwa dla większości województw, za wyjątkiem: lubelskiego i lubuskiego (dynamika zmian na poziomie ujemnym 11) oraz podlaskiego i opolskiego (dynamika zmian na poziomie ujemnym 1) (tabela 17). Największą dodatnią dynamikę zmian można zauważyć w liczebności firm mikro we wszystkich województwach za wyjątkiem lubelskiego. W przedsiębiorstwach według pozostałych klas wielkości zmiany te nie są istotnie duże. 29
Tabela 17. Liczba przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego (w tym MSP) w województwach na tle Polski w latach 2008-2009 mikro małe średnie duże Ogółem (0-9 pracowników) (10 49 pracowników) (50 249 pracowników) (250 999 pracowników) 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 łódzkie 437 492 213 213 156 150 61 60 867 915 48 mazowieckie 5 002 5 566 1 484 1 444 765 760 371 365 7 622 8 135 513 małopolskie 790 915 279 270 125 138 57 58 1 251 1 381 130 śląskie 1 037 1 122 443 479 264 267 138 134 1 882 2 002 120 lubelskie 204 201 51 47 53 50 21 20 329 318-11 podkarpackie 176 183 55 68 50 47 36 28 317 326 9 podlaskie 75 79 14 13 25 23 13 11 127 126-1 świętokrzyskie 78 92 38 33 25 31 23 21 164 177 13 lubuskie 465 471 188 168 95 99 28 27 776 765-11 wielkopolskie 1 005 1 058 492 491 289 289 137 124 1 923 1 962 39 zachodniopomorskie 778 829 263 270 143 137 32 28 1 216 1 264 48 dolnośląskie 1 237 1 358 470 455 283 279 122 118 2 112 2 210 98 opolskie 288 296 77 79 74 64 23 22 462 461-1 kujawsko-pomorskie 288 299 116 120 88 93 45 43 537 555 18 pomorskie 731 791 255 270 177 157 53 52 1 216 1 270 54 warmińsko-mazurskie 173 194 71 71 33 31 14 13 291 309 18 Polska 12 764 13 946 4 509 4 491 2 645 2 615 1 174 1 124 21 092 22 176 1084 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Dynamika zmian 30
Pod względem wartości kapitału firm niemieckich w województwach, Wielkopolska zajmowała trzecie miejsce, zarówno w roku 2008, jak i w 2009. Wartość kapitału firm niemieckich lokowanego w regionie wynosiła 4 797 mln zł w 2008 r., natomiast w roku 2009 wzrosła osiągając wartość 4 948,2 mln zł (tabela 18). Tabela 18. Wartość kapitału firm niemieckich w województwach w latach 2008-2009 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian mazowieckie 9 504,0 9 821,5 317,5 dolnośląskie 4 828,4 5 022,8 194,4 wielkopolskie 4 797,0 4 948,2 151,2 śląskie 1 817,5 2 630,6 813,1 pomorskie 966,0 1 004,8 38,8 małopolskie 814,1 1 443,2 629,1 opolskie 704,1 657,0-47,1 łódzkie 567,1 568,5 1,4 podkarpackie 493,7 495,5 1,8 zachodniopomorskie 490,2 660,8 170,6 kujawsko-pomorskie 416,9 501,5 84,6 lubuskie 297,3 309,2 11,9 warmińsko-mazurskie 100,2 143,9 43,7 świętokrzyskie 95,5 101,0 5,5 podlaskie 86,5 83,4 3,1 lubelskie 46,0 54,0 8,0 Polska 26 024,5 28 446,0 2421,5 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wartość kapitału zagranicznego lokowanego w Polsce wynosiła 115 891,8 mln zł w 2009 roku i w porównaniu do roku 2008 wzrosła o 8 162,7 mln zł (7,6%). Największy kapitał zagraniczny w Polsce lokują Niderlandy oraz Niemcy i Francja (tabela 19). Tabela 19. Wartość kapitału zagranicznego wg kraju pochodzenia w Polsce w latach 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian Niderlandy 35 403,5 34 869,4 534,1 Niemcy 26 024,5 28 446,0 2421,5 Francja 23 134,3 24 125,2 991,0 USA 5 578,8 5 303,2-275,6 Wielka Brytania 5 326,5 5 133,3-193,2 Belgia 4 353,5 - - Dania 4 237,4 - - Szwecja 3 670,6 - - Luksemburg - 7 000,2 - Szwajcaria - 5 615,1 - Hiszpania - 5 399,4 - Ogółem 107 729,1 115 891,8 8 162,7 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS *- oznacza brak szczegółowych danych dla krajów 31
Pod względem wielkości zatrudnienia osób w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego województwo wielkopolskie plasuje się na drugim miejscu. Oznacza to, iż firmy z zagranicznymi udziałami tworzą znaczną ilość miejsc pracy dla Wielkopolan (2008 r. 205 417, 2009 r. 190 871). Niepokojącym jest jednakże fakt największego wśród wszystkich województw zmniejszenia liczby osób zatrudnionych w tego rodzaju spółkach na przestrzeni dwóch analizowanych lat (tabela 20). Tabela 20. Liczba osób zatrudnionych w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian mazowieckie 535 589 526 545-9 044 wielkopolskie 205 417 190 871-14 546 śląskie 157 527 158 821 1 294 dolnośląskie 149 644 138 489-11 155 małopolskie 86 283 82 962-3 321 łódzkie 68 781 67 317-1 464 pomorskie 67 890 60 078-7 812 zachodniopomorskie 50 273 47 008-3 265 podkarpackie 44 569 34 292-10 277 kujawsko-pomorskie 38 376 37 206-1 170 lubuskie 37 455 35 432-2 023 opolskie 25 292 23 622-1 670 lubelskie 21 647 16 715-4 932 świętokrzyskie 17 571 18 366 795 warmińsko-mazurskie 15 224 14 011-1 213 podlaskie 10 130 8 915-1 215 Polska 1 531 668 1 460 650-71 018 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Alokacja i absorpcja środków unijnych w regionie Wielkopolski w analizie desk research Kolejnym elementem diagnozy stanu gospodarki wielkopolskiej oraz jej potencjału na tle innych regionów jest analiza absorpcji i alokacji środków unijnych. Biorąc pod uwagę liczbę dotacji unijnych przyznanych na przestrzeni lat 2007-2013 pod względem zróżnicowania terytorialnego, można wyróżnić przede wszystkim dwa województwa: śląskie, w którym do dnia 10.06.2011 r. przyznano 5 683 dotacje unijne oraz mazowieckie, w którym przyznano 5 391 dotacji unijnych (tabela 21). Biorąc zaś pod uwagę wartość dotacji unijnych, które zostały przyznane regionom, pod tym względem przoduje województwo mazowieckie, które zaabsorbowało aż 42 605 533 765,04 zł i zdecydowanie wyprzedziło pozostałe regiony. Województwo wielkopolskie znajduje się na trzecim miejscu w klasyfikacji regionów pod względem wysokości przyznanych środków. Dotacje unijne, które zostały przyznane Wielkopolsce stanowiły 7,1% wszystkich środków zaabsorbowanych przez Polskę (tabela 21). Należy nadmienić, iż największa wielkość wsparcia (określona, jako maksymalny udział środków publicznych w finansowaniu projektu inwestycyjnego realizowanego przez przedsiębiorstwo) jaka jest możliwa do uzyskania w ramach środków budżetowych i unijnych jest ściśle uzależniona od poziomu rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów. Punktem odniesienia jest średni poziom PKB na mieszkańca dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. Oznacza to, że im wyższy jest poziom rozwoju gospodarczego danego województwa, tym niższy jest możliwy udział środków publicznych w finansowaniu przedsięwzięć podejmowanych na jego terenie. Jednocześnie w województwach, 32
w których jest wyższy poziom rozwoju gospodarczego istnieje większy poziom przedsiębiorczości mieszkańców (więcej wniosków o dofinansowanie, większe inwestycje, popularniejsze inwestycje w innowacyjność) oraz posiadanie większego wkładu własnego w planowane inwestycje, co przekłada się na częstsze uzyskiwanie dotacji w tych regionach. Mowa tu w szczególności o regionach: śląskim, mazowieckim, wielkopolskim oraz małopolskim, które odznaczają się najwyższym poziomem rozwoju gospodarczego, a jednocześnie największą liczbą przyznanych dotacji. Tabela 21. Liczba i wartość dotacji unijnych na przestrzeni lat 2007-2013 w poszczególnych województwach liczba dotacji unijnych na odsetek podziału wartość w zł przestrzeni lat 2007-2013 środków unijnych [%] śląskie 5 683 27 402 481 857,96 zł 11,0 mazowieckie 5 391 42 605 533 765,04 zł 17,1 wielkopolskie 4 695 17 653 319 543,28 zł 7,1 małopolskie 4 303 24 123 718 797,39 zł 9,7 lubelskie 3 744 11 173 717 340,83 zł 4,5 łódzkie 3 362 14 160 008 442,06 zł 5,7 dolnośląskie 3 268 17 678 071 864,96 zł 7,1 podkarpackie 3 268 17 676 362 261,57 zł 7,1 warmińsko-mazurskie 3 020 11 640 013 399,46 zł 4,7 pomorskie 3 002 13 687 088 683,11 zł 5,5 kujawsko-pomorskie 2948 11 717 669 567,14 zł 4,7 zachodniopomorskie 2 217 10 419 271 574,67 zł 4,2 świętokrzyskie 2 206 8 414 835 851,96 zł 3,4 opolskie 1 993 6 541 852 281,34 zł 2,6 podlaskie 1 986 7 270 981 377,40 zł 2,9 lubuskie 1 764 6 593 749 367,14 zł 2,7 Ogółem 52 850 248 758 675 975,31 zł 100 źródło: opracowanie własne na podstawie danych z dnia 10.06.2011 r. zawartych na stronie www.mapadotacji.gov.pl Analizując liczbę i wartość dotacji przyznawanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (do 10.06.2011 r.) należy zauważyć, iż najwięcej dotacji przyznano w ramach Śląskiego Programu Regionalnego (2 649 dotacji o wartości całkowitej 7 316 869 562,97 zł). Województwo wielkopolskie jest drugim województwem pod względem ilości dotacji przyznanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych (1 876 dotacje) oraz pierwszym pod względem największej wartości przyznanych dotacji (8 092 966 087,17zł) (tabela 22). Tabela 22. Liczba i wartość dotacji przyznanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych w poszczególnych województwach liczba przyznanych dotacji wartość w zł śląskie 2 649 7 316 869 562,97 zł wielkopolskie 1 876 8 092 966 087,17 zł małopolskie 1 760 7 462 367 397,20 zł lubelskie 1 665 5 043 281 755,40 zł warmińsko - mazurskie 1 527 5 735 898 007,34 zł dolnośląskie 1 423 7 950 389 583,92 zł 33
podkarpackie 1 341 5 525 588 545,96 zł pomorskie 1 244 5 987 127 718,94 zł kujawsko - pomorskie 1 207 5 183 468 447,27 zł zachodniopomorskie 989 4 401 391 759,35 zł opolskie 938 2 963 358 948,16 zł łódzkie 930 5 292 589 214,01 zł świętokrzyskie 870 3 521 619 558,23 zł podlaskie 833 3 333 598 743,74 zł lubuskie 744 2 969 487 255,18 zł mazowieckie 742 4 601 517 742,14 zł Ogółem 20 738 85 381 520 326,98 zł źródło: opracowanie własne na podstawie danych z dnia 10.06.2011 r. zawartych na stronie www.mapadotacji.gov.pl Pod względem liczby dotacji w ramach PO KL na lata 2007-2013 (stan na dzień 10.06.2011 r.) województwo wielkopolskie plasuje się na 4 miejscu (2 004 dotacje). Jednocześnie pod względem wartości tych dotacji Wielkopolska zajmuje 8 miejsce (1 271 077 522,01 zł). Województwem, w którym przyznano najwięcej dotacji o najwyższej wartości w ramach PO KL jest mazowieckie (2 972 dotacje o wartości 2 334 081 949,69 zł), zaś województwem o najmniejszej liczbie dotacji szacowanych na najniższą wartość jest lubuskie (820 dotacji w ramach PO KL na lata 2007-2013 o wartości 511 415 390,53 zł) (tabela 23). Tabela 23. Liczba i wartość dotacji w ramach PO KL 2007-2013 w poszczególnych województwach liczba dotacji w ramach PO KL na lata 2007-2013 wartość w zł odsetek podziału środków w ramach PO KL [%] mazowieckie 2 972 2 334 081 949,69 zł 11,9 śląskie 2 360 1 844 035 711,47 zł 9,4 łódzkie 2 070 1 376 662 386,77 zł 7,0 wielkopolskie 2 004 1 271 077 522,01 zł 6,5 lubelskie 1 833 1 437 575 879,67 zł 7,3 małopolskie 1 653 1 877 887 579,67 zł 9,5 dolnośląskie 1 515 1 387 804 764,52 zł 7,1 podkarpackie 1 492 1 308 303 891,00 zł 6,7 kujawsko-pomorskie 1 465 1 185 180 720,27 zł 6,0 warmińsko-mazurskie 1 322 992 966 874,84 zł 5,0 pomorskie 1 239 1 049 008 397,37 zł 5,3 świętokrzyskie 1 172 931 166 523,44 zł 4,7 podlaskie 996 667 529 933,66 zł 3,4 zachodniopomorskie 996 951 468 181,72 zł 4,8 opolskie 897 545 931 118,84 zł 2,8 lubuskie 820 511 415 390,53 zł 2,6 Ogółem 24 806 19 672 096 825,47 zł 100 źródło: opracowanie własne na podstawie danych z dnia 10.06.2011 r. zawartych na stronie www.mapadotacji.gov.pl 34
Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych Samorząd Województwa Wielkopolskiego Analizując saldo migracji wewnętrznych dla Wielkopolski w latach 2008-2009 należy wziąć pod uwagę liczbę osób zameldowanych i wymeldowanych w województwie wielkopolskim. Z analizowanych danych wynika, iż saldo migracji wewnętrznych w województwie wielkopolskim w 2008 roku wynosiło 2 004, co oznacza, że liczba osób, które zameldowały się w regionie była o 2 004 osoby większa niż liczba osób wymeldowanych. Także w 2009 r. obserwuje się dodatnie saldo migracji wewnętrznych, które wynosiło 1 852 osoby. Jednocześnie na przestrzeni lat 2008-2009 obserwuje się obniżenie wartości salda migracji wewnętrznych o 152 (tabela 24). Tabela 24. Bilans liczby osób zameldowanych i wymeldowanych w województwie wielkopolskim w latach 2008-2009 migracje wewnętrzne w woj. wielkopolskim 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian zameldowani 42 104 42 023-81 wymeldowani 40 100 40 171 71 saldo migracji wewnętrznych 2 004 1 852-152 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z analizowanych danych wynika, iż saldo migracji zagranicznych w województwie wielkopolskim w 2008 roku wynosiło - 876, co oznacza, że liczba osób z zagranicy, które zameldowały się w regionie była o 876 osoby mniejsza niż liczba osób wymeldowanych z województwa i wyjeżdżających za granicę. Także w 2009 r. obserwuje się ujemne saldo migracji zagranicznych, które wynosiło - 284 osoby (tabela 25). Tabela 25. Bilans liczby osób zameldowanych z zagranicy i wymeldowanych za granicę migracje zagraniczne w woj. wielkopolskim 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian zameldowani (z zagranicy) 643 899 256 wymeldowani (za granicę) 1 519 1 183-336 saldo migracji zagranicznych -876-284 592 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując saldo migracji dla poszczególnych podregionów w 2009 roku należy stwierdzić, że najwyższe dodatnie saldo migracji wewnętrznych wykazał podregion poznański (6 116 osób), natomiast największe ujemne saldo migracji wewnętrznych odnotował podregion miasta Poznania (- 2 871 osób). Ponadto najwyższe dodatnie saldo migracji zagranicznych wykazał podregion leszczyński (o 21 osób), zaś największe ujemne - miasto Poznań (- 267). Jednocześnie saldo migracji zagranicznych w województwie wielkopolskim (- 284 osoby) przekraczało wartości sald migracji zagranicznych poszczególnych podregionów (tabela 26). Tabela 26. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych w podregionach woj. wielkopolskiego Migracje wewnętrzne i zagraniczne w 2009 r. napływ (zameldowania) w tym z zagranicy odpływ (wymeldowania) w tym za granicę saldo migracji wewnętrznych saldo migracji zagranicznych kaliski 6 401 246 6 810 227-409 19 koniński 7 001 158 7 598 149-579 9 leszczyński 6 522 134 6 632 113-110 21 pilski 4 418 132 4 979 192-561 - 60 35
poznański 13 320 94 7 204 100 6 116-6 m. Poznań 5 260 135 8 191 402-2 871-267 Wielkopolska 42 922 899 41 414 1 183 1 508-284 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Poznań W klasyfikacji województw pod względem wartości salda migracji zagranicznych w 2008 r. Wielkopolska znajdowała się w grupie pięciu regionów o najwyższych ujemnych saldach migracji zagranicznych (- 876). Jednocześnie należy podkreślić, iż w 2008 r. tylko województwo mazowieckie wykazało dodatnie saldo migracji zagranicznych (tabela 27). Analizując salda migracji zagranicznych dla poszczególnych województw w 2009 roku, zaobserwowano zwiększenie liczby województw wykazujących saldo dodatnie (małopolskie 765, mazowieckie 817, pomorskie - 200, podkarpackie 111, zachodniopomorskie 147, lubelskie -84, łódzkie 108 oraz świętokrzyskie - 65). Także w 2009 roku największe dodatnie saldo wykazało województwo mazowieckie, natomiast największe ujemne śląskie (-1 634). Województwo wielkopolskie w 2009 roku również posiadało ujemne saldo migracji zagranicznych (tabela 27). Tabela 27. Migracje zagraniczne w województwach na tle kraju w latach 2008-2009 zameldowani (z zagranicy) migracje zagraniczne w województwach na tle kraju wymeldowani (za granicę) saldo migracji zagranicznych saldo migracji zagranicznych 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. śląskie 2 351 2 715 6 591 4 349-4240 -1634 dolnośląskie 1 771 1 940 3 457 2 164-1686 -224 małopolskie 1 756 2 076 2 314 1 311-558 765 mazowieckie 1 394 1 453 1 068 636 326 817 pomorskie 1 280 1 453 2 115 1 253-835 200 podkarpackie 1 029 1 151 1 801 1 040-772 111 opolskie 889 1 010 3 785 2 117-2896 -1107 zachodniopomorskie 721 886 986 739-265 147 wielkopolskie 643 899 1 519 1 183-876 -284 kujawsko-pomorskie 588 663 1 210 745-622 -82 warmińskomazurskie 577 674 1 316 744-739 -70 lubelskie 524 576 839 492-315 84 lubuskie 520 561 983 584-463 -23 łódzkie 487 576 836 468-349 108 podlaskie 410 400 668 469-258 -69 świętokrzyskie 335 391 652 326-317 65 Polska 15 275 17 424 30 140 18 620-14 865-1 196 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W klasyfikacji województw pod względem wartości salda migracji międzywojewódzkich w 2008 r., Wielkopolska znalazła się na czwartym miejscu, wykazując dodatnie saldo migracji międzywojewódzkich na poziomie 2 004 osób. Sytuacja prezentuje się analogicznie w roku 2009 województwo wielkopolskie sklasyfikowane było na czwartym miejscu, jednakże dodatnie saldo migracji międzywojewódzkich jakie wykazało, było niższe w stosunku do poprzedniego roku o 152 (tabela 28). 36
Tabela 28. Migracje międzywojewódzkie w województwach na tle kraju w latach 2008-2009 migracje międzywojewódzkie w województwach na tle kraju saldo migracji saldo migracji zameldowani wymeldowani międzywojewódzkich międzywojewódzkich 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. mazowieckie 20 610 20 393 9 491 8 922 11119 11471 małopolskie 8 456 9 033 5 655 5 390 2801 3643 wielkopolskie 8 281 8 090 6 277 6 238 2004 1852 śląskie 8 079 7 926 10 996 11 089-2917 -3163 dolnośląskie 7 478 7 775 6 952 6 644 526 1131 pomorskie 7 385 7 375 5 234 4 793 2151 2582 łódzkie 4 959 4 872 6 302 6 244-1343 -1372 kujawsko-pomorskie 4 707 4 537 5 766 5 852-1059 -1315 zachodniopomorskie 4 664 4 512 5 815 5 502-1151 -990 warmińsko-mazurskie 4 040 3 596 6 400 6 310-2360 -2714 lubelskie 3 491 3 405 7 609 7 642-4118 -4237 lubuskie 3 433 3 270 3 652 3 720-219 -450 podkarpackie 3 354 3 220 4 893 5 206-1539 -1986 świętokrzyskie 2 853 2 765 4 869 4 949-2016 -2184 opolskie 2 630 2 794 3 069 3 410-439 -616 podlaskie 2 224 2 109 3 664 3 761-1440 -1652 Polska 96 644 95 672 96 644 95 672 - - Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wartość PKB w regionie w analizie desk research Wartość PKB per capita świadczy o możliwościach gospodarczych danego kraju i o poziomie życia społeczeństwa. Wysoki poziom PKB umożliwia rozwój gospodarczy i podniesienie poziomu życia ludności w regionach, dlatego tak ważne jest poznanie wartości PKB dla podregionów oraz całego województwa wielkopolskiego. Miasto Poznań odznacza się zdecydowanie największą wartością PKB przypadającą na 1 mieszkańca (37 509 zł). Wartość PKB Poznania przewyższa niemal dwukrotnie wartość produktu krajowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca w stosunku do drugiego w kolejności podregionu poznańskiego (21 430 zł), jest także większa od średniej dla województwa (rysunek 9). Rysunek 9. Wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca w podregionach woj. wielkopolskiego m. Poznań poznański kaliski koniński leszczyński pilski woj. wielkopolskie 10 615 17 336 16 392 15 189 21 430 34 934 37 509 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000 40 000 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 37
Analizując wartości PKB województw na tle kraju należy zauważyć, że województwo mazowieckie odznacza się zdecydowanie największą wartością PKB przypadającą na 1 mieszkańca tego regionu (52 770 zł). Wartość PKB mazowieckiego zdecydowanie przewyższa średnią krajową (33 462 zł), co stanowi o największym wkładzie tego regionu w tworzenie krajowego produktu brutto. W grupie czterech regionów, w których wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca przekracza średnią krajową znajduje się także województwo wielkopolskie (rysunek 10). Rysunek 10. Wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca w województwach na tle Polski w 2008 r. mazowieckie 52 770 śląskie dolnośląskie wielkopolskie pomorskie łódzkie zachodniopomorskie kujawsko-pomorskie małopolskie lubuskie opolskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie podlaskie lubelskie podkarpackie Polska 36 126 35 989 34 934 31 754 31 140 30 357 28 926 28 878 28 709 28 379 26 763 24 814 24 434 23 219 23 101 33 462 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 Ocena sytuacji gospodarki regionu Wielkopolski w opinii respondentów Podczas badań terenowych (CATI, IDI, FGI) przedsiębiorcy zostali poproszeni o ocenę sytuacji gospodarki regionu Wielkopolski. Zdaniem większości respondentów gospodarka regionu jest obecnie na stabilnym poziomie, mimo iż w ciągu ostatnich 3 lat uległa pogorszeniu. Osoby, które wzięły udział w badaniach w większości stwierdziły, iż niewątpliwie ogólnoświatowy kryzys gospodarczy wpłynął na sytuację ekonomiczną regionu, jednakże w porównaniu z innymi regionami, sytuacja w Wielkopolsce była znacznie lepsza. Mimo, iż respondenci zauważyli osłabienie gospodarcze są zdania, że sytuacja w województwie powoli się stabilizuje, co jest zasługą przede wszystkim dużej przedsiębiorczości Wielkopolan. Kryzys gospodarczy objawiał się w głównej mierze pogorszeniem kondycji ekonomicznej wielu przedsiębiorstw. Część z nich redukowała etaty, część minimalizowała wydatki, wzrosła niechęć do 38
podejmowania inwestycji. Jednocześnie respondenci wskazali na fakt, iż region w porównaniu do innych województw dobrze sobie poradził z kryzysem i mimo pogorszenia sytuacji na wielkopolskim rynku, aktualnie powraca do stanu sprzed kryzysu. Osoby biorące udział w badaniach podkreślały, że poprawa stanu gospodarki wiąże się przede wszystkim z dużą przedsiębiorczością społeczeństwa. Wielkopolscy przedsiębiorcy nie koncentrowali się tylko na negatywnych skutkach kryzysu, ich działania zaradcze nie polegały tylko na minimalizacji kosztów i redukcji miejsc pracy, poszukiwali także innych rozwiązań. Między innymi szukali dofinansowań do swoich inwestycji czy działalności innowacyjnej. Niektórzy współpracowali z firmami zagranicznymi (choć był to niewielki odsetek). Upatrywali także mechanizmów rozwiązania problemów finansowych w rozszerzeniu działalności, by dotrzeć do większych i bardziej zróżnicowanych grup klientów, czy też poszerzeniu rynku zbytu o zasięg ponadlokalny. Tabela 29. Ocena obecnej sytuacji gospodarki regionu Wielkopolski - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Sytuacja gospodarki regionu jest: I pomiar [%] II pomiar [%] raczej dobra 64,9 66,3 raczej zła 28,6 27,7 bardzo dobra 3,8 3,6 bardzo zła 2,7 2,4 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Tabela 30. Ocena sytuacji gospodarki regionu na przestrzeni lat 2008-2010 - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Sytuacja gospodarki regionu na przestrzeni lat 2008-2010 uległa: I pomiar [%] II pomiar [%] pogorszeniu 50,1 52,1 nie uległa zmianie 30,2 32,5 polepszeniu 19,7 15,4 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ( ) w połowie roku 2009 była widoczna sytuacja, w której wszystkie firmy oszczędzały na kosztach. Były też jakieś redukcje etatów i upadki przedsiębiorstw( ) ( ) myślę, że region się broni, że w Wielkopolsce widać te inwestycje, miasto się rozwija. W porównaniu do innych regionów to chyba jest tu dużo lepiej. Dużo inwestycji dróg, poprawa wizerunku, powstają nowe obiekty, także na pewno kryzys coś pogorszył, ale region ma się nieźle( ) ( ) kryzys gospodarczy, moim zdaniem jest trochę przerysowany. Nie zaobserwowałem tego zjawiska patrząc z pozycji inwestora ( ) ( ) kryzys dotknął Wielkopolskę w sposób łagodniejszy, ale dostrzegalny ( ) z różną intensywnością ( ) Zdaniem respondentów region Wielkopolski cechuje się dość dużym potencjałem gospodarczym ze względu na dogodne położenie geograficzne (trasa Moskwa - kraje Europy Zachodniej) oraz bliskość granicy z Niemcami. Ponadto Wielkopolska cechuje się wysoką jakością zasobów pracy dzięki temu, iż Poznań jest jednym z największych ośrodków akademickich w kraju. Należy także zwrócić uwagę na atrakcyjność turystyczną, która powinna być lepiej wykorzystywana przez twórców oferty turystycznej regionu. Rozbudowa bazy noclegowej, a także poczynienie inwestycji w zakresie turystyki, niewątpliwie wpłynie na atrakcyjność inwestycyjną regionu. 39
Podsumowanie Przedstawiona powyżej analiza danych wtórnych i pierwotnych miała na celu ukazanie stanu gospodarki regionu oraz jego potencjału na tle innych regionów i kraju. W świetle wyników niniejszej diagnozy, należy stwierdzić, iż województwo wielkopolskie znajduje się w czołówce regionów mających największy wpływ na kreowanie i rozwój polskiej gospodarki. Obecnie w województwie wielkopolskim (jak również w całej Polsce) odnotowuje się systematyczny wzrost liczby przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON. Dotyczy to zwłaszcza klasy mikro przedsiębiorstw, co wskazuje na zwiększanie poziomu przedsiębiorczości Wielkopolan. Przyczyną jest m.in. zwiększająca się z roku na rok liczba dotacji przyznawanych w regionie na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Na przestrzeni lat 2005-2010 liczba dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej przekazanych za pośrednictwem Powiatowych Urzędów Pracy wzrosła o 183% (2005 r. 2 504 dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej; 2010 r. 7 100 dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej). Analiza danych wykazała także, że odsetek wyrejestrowań firm zmniejsza się. Znaczący wpływ na gospodarkę regionu ma rozwój sektora MSP, gdyż stanowią one w Wielkopolsce 99,9% wszystkich podmiotów gospodarczych. W związku z tym mają największy udział w zatrudnianiu pracowników, wytwarzaniu PKB, a także w działalności inwestycyjnej i innowacyjnej. Pod względem liczby aktywnych MSP województwo wielkopolskie w 2009 r. uplasowało się na trzecim miejscu. Pierwsze oraz drugie miejsce osiągnęły odpowiednio województwa śląskie oraz mazowieckie, które odznaczają się niezwykle dynamicznym rozwojem gospodarczym na tle pozostałych regionów w kraju. Sytuacja ta również świadczy o dobrej kondycji regionalnej gospodarki. Powyższe wnioski potwierdzają również wyniki badań pierwotnych przeprowadzonych wśród pracodawców, którzy w większości sytuację ekonomiczną swoich firm ocenili jako dobrą. Jednocześnie badani przedsiębiorcy byli zdania, że ich firmy posiadają ugruntowaną pozycję na rynku i w dużej mierze są konkurencyjne. Podobnie przedstawiały się zdania respondentów dotyczące przychodów ich firm. Na przestrzeni ostatnich trzech lat wielkość przychodów znacznej części firm nie uległa istotnym zmianom. W ocenie osób, które wzięły udział w badaniu sytuacja gospodarki regionalnej również jest dobra, choć uległa ona pogorszeniu w stosunku do lat poprzednich. Przyczyną tego zjawiska był ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. Badania pierwotne wykazały, iż Wielkopolscy przedsiębiorcy odczuli skutki kryzysu gospodarczego w działalności swoich firm. Objawił się on pogorszeniem kondycji ekonomicznej wielu przedsiębiorstw. Jednocześnie respondenci wskazali na fakt, iż region w porównaniu do innych województw dobrze poradził sobie z kryzysem i mimo pogorszenia sytuacji na wielkopolskim rynku, aktualnie powraca on do stanu sprzed kryzysu, co niewątpliwie w głównej mierze jest zasługą dużej przedsiębiorczości Wielkopolan. Główną siłę napędową regionu Wielkopolski stanowią branże: nieruchomości i budownictwo oraz przemysł (w szczególności przetwórstwo przemysłowe). Badania wykazały, iż branże te, są uznane przez respondentów, jako kluczowe dla rozwoju regionu. Ponadto analiza danych statystycznych wykazała, iż branże takie jak budownictwo i przemysł zatrudniają największą liczbę pracowników, a przetwórstwo przemysłowe przynosi największe zyski netto. Istotnym wskaźnikiem mówiącym o stanie kondycji gospodarczej regionu, jest sytuacja finansowa przedsiębiorstw prowadzących działalność na terenie Wielkopolski. Analiza istniejących danych statystycznych wykazała, iż region pod względem wysokości zysku netto przedsiębiorstw jest na drugiej pozycji w kraju, zaraz po województwie mazowieckim. O rentowności działalności świadczy również wskaźnik, jakim jest udział kosztów w przychodach (im niższy, tym wyższa rentowność). Według pozyskanych danych Wielkopolska pod względem udziału kosztów w przychodach zajmuje 4 miejsce w kraju. Ponadto w roku 2009 w porównaniu z rokiem poprzednim odnotowała spadek tego wskaźnika o 1,8% (2008 r. 96,8%, 2009 r. 95%). Wartości te znajdują się poniżej średniej dla kraju. Niewątpliwie świadczy to o tym, że firmy zlokalizowane w regionie ponoszą coraz większe zyski. Powszechnie stosowanym miernikiem oceny działalności przedsiębiorstwa, jest jego wynik finansowy. Z analizy danych statystycznych wynika, iż około 80% przedsiębiorstw zlokalizowanych 40
w województwie wielkopolskim osiąga dodatni wynik finansowy, co świadczy o dobrej kondycji finansowej regionalnych firm. Mimo to w porównaniu z rokiem 2008, w roku 2009 zwiększył się odsetek firm z ujemnym bądź zerowym wynikiem finansowym. Jest to niewątpliwie efektem kryzysu gospodarczego, jaki w analizowanych latach dotknął kraj. Województwo wielkopolskie znajduje się po środku klasyfikacji regionów pod względem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto. Na podstawie analizy uzyskanych danych można zaobserwować, iż we wszystkich województwach, a także w Polsce występuje tendencja zwyżkowa w zakresie wartości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw. Na podstawie wyników badania można stwierdzić także, iż przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w wielkopolskich przedsiębiorstwach znajduje się poniżej średniej krajowej. Województwo wielkopolskie jest trzecim regionem pod względem liczby funkcjonujących na jego terenie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. Oznacza to, że region stanowi atrakcyjne miejsce dla lokowania kapitału inwestorów zagranicznych. W województwie wielkopolskim w 2009 r. zatrudnionych było 190 871 osób w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego. Wielkopolska zajęła drugie miejsce w klasyfikacji regionów pod względem wielkości zatrudnienia w tego rodzaju spółkach. Wielkopolska odznacza się bardzo dobrą absorpcją środków unijnych. Biorąc pod uwagę ogół dotacji jakie były przyznawane we wszystkich regionach w kraju od 2007 r., Wielkopolska zajmuje trzecią pozycję. Pod względem liczby dotacji przyznanych w ramach WRPO, region osiągnął 2 pozycję, natomiast w ramach PO KL 2007-2013 - czwartą. Od 2007 roku Wielkopolska zajmuje 6 pozycję pod względem wartości przyznanych dotacji unijnych. Region ten zaabsorbował 7,1% funduszy unijnych dotychczas przeznaczonych dla Polski. W Wielkopolsce w latach 2008-2009 odnotowano ujemne saldo migracji zagranicznych. Oznacza to, że więcej osób wyjeżdża z regionu za granicę, niż przyjeżdża do województwa z zagranicy. Z tego wynika, iż migracje zarobkowe są w regionie ciągle popularnym sposobem na zapewnienie bytu. Biorąc pod uwagę migracje międzywojewódzkie, Wielkopolska jest trzecim pod względem popularności miejscem docelowych migracji w obrębie granic Polski. W latach 2008-2009 region odnotował dodatnie salda migracji międzywojewódzkich co oznacza, że każdego roku więcej osób melduje się w województwie, niż z niego wymeldowuje. Województwo wielkopolskie posiada także duży udział w tworzeniu krajowego produktu brutto. Według danych GUS z 2008 roku, Wielkopolska zajmowała czwartą pozycję pod względem wartości PKB wytwarzanego w regionie w przeliczeniu na 1 mieszkańca. PKB regionu wynosiło 34 934 zł i było większe od średniej wartości PKB przypadającej na 1 mieszkańca kraju (33 462 tys. zł). Wyniki badania stanu gospodarki regionu wykazały, iż Wielkopolska cechuje się dość dobrą sytuacją ekonomiczną oraz należy do czołówki najlepiej rozwijających się regionów w kraju. 41
Przedsiębiorczość w regionie Przedsiębiorczość to gotowość i zdolność podejmowania i rozwiązywania, w sposób twórczy i nowatorski, nowych problemów, umiejętność wykorzystywania pojawiających się szans i okazji oraz elastyczne przystosowanie się do zmieniających się warunków funkcjonowania. W celu zdiagnozowania przedsiębiorczości w regionie Wielkopolski Wykonawca przeprowadził analizę desk research biorąc pod uwagę następujące wskaźniki: liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, nowe podmioty zarejestrowane w rejestrze REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, dynamika liczby podmiotów zarejestrowanych w REGON, średnioroczna dynamika pracujących, średnioroczna dynamika inwestycji firm. Przeprowadzona analiza przedsiębiorczości w regionie Wielkopolski miała na celu znalezienie odpowiedzi na ogólne pytanie badawcze: Jak przedstawia się aktywność podmiotów gospodarczych w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? Liczba podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON w analizie desk research Województwo wielkopolskie, pod względem liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, w ciągu ostatnich trzech lat zajmowało piąte miejsce w kraju, zaraz po województwach: zachodniopomorskim, mazowieckim, pomorskim i dolnośląskim. Ponadto Wielkopolska zalicza się do 6 regionów, w których średnia liczba firm przypadająca na 1000 mieszkańców jest wyższa niż średnia dla kraju (rysunek 11). Rysunek 11. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON zachodniopomorskie mazowieckie pomorskie dolnośląskie wielkopolskie lubuskie małopolskie opolskie śląskie łódzkie kujawsko-pomorskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie podlaskie lubelskie podkarpackie Polska 126 125 108 110 106 101 92 93 92 95 93 85 81 76 71 69 98 112 110 105 100 95 93 93 87 88 83 80 75 72 69 98 127 124 105 100 96 97 91 90 86 83 77 76 77 102 117 115 110 130 130 2008 r. 2009 r. 2010 r. 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 42
Biorąc pod uwagę liczbę podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON, najwięcej firm przypada na 1000 mieszkańców miasta Poznania, a następnie podregionu poznańskiego. Liczba firm w obu tych podregionach istotnie przekracza średnią liczbę przedsiębiorstw dla całego województwa wielkopolskiego, a także i Polski. Pozostałe podregiony cechują się mniejszą liczbą funkcjonujących podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Mimo to, liczba przedsiębiorstw w tych podregionach jest większa bądź zbliżona do liczby firm przypadających na 1000 mieszkańców niektórych województw (podkarpackiego, lubelskiego, podlaskiego i warmińsko - mazurskiego) (rysunek 12). Rysunek 12. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON m. Poznań 167 171 177 poznański 118 117 125 leszczyński 100 98 100 kaliski koniński 86 86 86 82 90 86 2008 r. 2009 r. 2010 r. pilski 80 78 83 woj. wielkopolskie 106 105 110 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Liczba podmiotów nowo - zarejestrowanych w systemie REGON w analizie desk research Województwo wielkopolskie znajduje się w czołówce regionów pod względem liczby nowo zarejestrowanych firm przypadających na 1000 mieszkańców. Największa liczba nowo powstałych przedsiębiorstw przypada na 1000 mieszkańców województwa zachodniopomorskiego (2008 r. - 11 firm, 2009 r. - 12 firm, 2010 r. - 12 firm) oraz województwa pomorskiego (2008 r. - 11 firm, 2009 r. - 11 firm, 2010 r. 12 firm). Województwo wielkopolskie znajduje się na piątym miejscu. W tym regionie na 1000 mieszkańców w roku 2008 przypadało 9 nowo zarejestrowanych firm, w 2009 r. - 10, natomiast w 2010 r. - 11 nowych firm. Wartości odpowiadające Wielkopolsce przekraczały średnią dla kraju (rysunek 13). 43
Rysunek 13. Liczba podmiotów nowo zarejestrowanych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców zachodniopomorskie pomorskie mazowieckie dolnośląskie lubuskie wielkopolskie małopolskie łódzkie warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie śląskie podlaskie opolskie świętokrzyskie lubelskie podkarpackie Polska 11 11 9 9 9 9 8 8 8 8 7 7 7 6 6 6 8 8 7 7 7 7 7 10 10 10 10 9 9 9 9 9 12 11 13 12 12 11 11 10 10 9 10 9 8 8 8 8 11 12 12 2008 r. 2009 r. 2010 r. źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Największy potencjał przedsiębiorczości w województwie wielkopolskim występuje. Przejawia się to między innymi w największej liczbie nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (2008 r. 13 nowo zarejestrowanych firm, 2009 r. 14 nowo zarejestrowanych firm, 2010 r. 16 nowo zarejestrowanych firm). W podregionie poznańskim, tak jak, liczba nowo zarejestrowanych firm w przeliczeniu na 1000 mieszkańców przekraczała średnią dla województwa (2008 r. 10 nowo zarejestrowanych firm, 2009 r. 11 nowo zarejestrowanych firm, 2010 r. 12 nowo zarejestrowanych firm) (rysunek 14). Rysunek 14. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w podregionach woj. wielkopolskiego w latach 2008-2010 m. Poznań 13 14 16 poznański 10 11 12 leszczyński pilski kaliski koniński 9 9 8 8 9 8 9 8 10 10 10 9 2008 r. 2009 r. 2010 r. woj. wielkopolskie 9 10 11 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 44
Analizując dynamikę zmian w liczbie nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w podregionach województwa wielkopolskiego można zaobserwować, iż na przestrzeni lat 2008-2010 wszystkie podregiony, za wyjątkiem pilskiego, wykazywały tendencję zwyżkową. Tylko w podregionie pilskim w 2009 roku zarejestrowano o 154 przedsiębiorstw mniej w stosunku do roku poprzedniego (tabela 31). Tabela 31. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w podregionach Wielkopolski w latach 2008-2010 wraz z dynamiką zmian 2008 r. 2009 r. 2010 r. Dynamika zmian m. Poznań 7 287 7 921 8 662 1 375 poznański 5 630 6 087 7 117 1 487 kaliski 5 361 5 776 6 591 1 230 koniński 5 091 5 197 6 154 1 063 leszczyński 4 696 5 020 5 635 939 pilski 3 533 3 379 4 023 490 woj. wielkopolskie (ogółem) 31 598 33 380 38 182 6 584 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z obserwacji dynamiki zmian w liczbie nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w województwach na tle Polski wynika, iż na przestrzeni lat 2008-2010 wszystkie województwa wykazywały tendencję zwyżkową w liczbie nowo zarejestrowanych firm. Pod względem liczby nowo zarejestrowanych podmiotów przez ostatnie trzy lata województwo wielkopolskie zajmowało 3 pozycję. Natomiast pod względem dynamiki zmian na przestrzeni lat 2008-2010 - pozycję 4 (liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w tym regionie wzrosła o 20,8%) (tabela 32). Tabela 32. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w województwach na tle Polski w latach 2008-2010 wraz z dynamiką zmian 2008 r. 2009 r. 2010 r. Dynamika zmian mazowieckie 50 070 51 916 66 405 16 335 śląskie 33 176 39 646 46 390 13 214 wielkopolskie 31 598 33 380 38 182 6 584 małopolskie 27 059 31 388 36 383 9 324 dolnośląskie 27 454 29 410 33 382 5 928 pomorskie 24 480 25 099 27 486 3 006 łódzkie 19 530 22 316 25 165 5 635 zachodniopomorskie 18 873 19 911 20 824 1 951 kujawsko-pomorskie 16 701 18 295 19 482 2 781 lubelskie 13 652 15 006 17 729 4 077 podkarpackie 11 769 14 203 15 855 4 086 warmińsko-mazurskie 11 334 12 763 13 660 2 326 lubuskie 9 267 10 521 11 779 2 512 świętokrzyskie 8 084 9 035 10 548 2 464 podlaskie 7 952 8 946 10 193 2 241 opolskie 6 955 7 821 8 542 1 587 Polska 317 954 349 656 402 005 84 051 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 45
Dynamika pracujących w regionie w analizie desk research W województwie wielkopolskim można aktualnie zaobserwować zmniejszanie liczby osób zatrudnianych i zwalnianych, co świadczy o malejącej dynamice zmian w liczbie pracujących. Na przestrzeni lat 2008-2009 liczba zatrudnianych zmalała o 29%, natomiast liczba zwalnianych o 13% (tabela 33). Taka sytuacja może wskazywać na zachodzące negatywne zmiany na wielkopolskim rynku pracy, m.in. na stagnację w sektorze przedsiębiorstw. Dane zamieszczone w tabeli 33 wskazują na fakt, iż w 2008 r. wielkopolskie przedsiębiorstwa więcej osób zatrudniały, niż zwalniały (liczba zatrudnionych osób była większa o 5,6% niż liczba osób zwolnionych). Natomiast w roku 2009 r. sytuacja przedstawiała się odwrotnie - więcej osób było zwalnianych, niż zatrudnianych (liczba osób zwolnionych była o 13,5% większa niż liczba osób zatrudnionych). Niewątpliwie dane te są odzwierciedleniem sytuacji gospodarczej, jaka miała miejsce w 2009 r. w związku z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym. Tabela 33. Liczba zatrudnianych i zwalnianych pracowników w województwie wielkopolskim Liczba zatrudnianych Liczba zwalnianych Dynamika zmian pracowników pracowników 2008 r. 208 249 196 573 11 676 2009 r. 147 909 171 076-23 167 Dynamika zmian -60 340-25 497 - źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Dynamika inwestycji firm w regionie w analizie desk research Analizując dane odnośnie wielkości środków finansowych przeznaczonych na inwestycje w przeliczeniu na 1 mieszkańca w podregionach Wielkopolski można zauważyć, iż pod tym względem Poznań oraz podregion poznański górują nad innymi podregionami. Średnia wartość inwestycji przypadająca na 1 mieszkańca Poznania zarówno w 2008 r. jak i w 2009 r. przekraczała ponad dwukrotnie wartość inwestycji w przeliczeniu na 1 mieszkańca województwa wielkopolskiego (2008 r. 7 367 zł, 2009 r. 5 696 zł). Niepokojącym jest fakt zmniejszenia wartości inwestycji w przeliczeniu na 1 mieszkańca, obserwowany w roku 2009 w stosunku do roku poprzedniego. Ta prawidłowość zachodzi w przypadku wszystkich podregionów (rysunek 15). Rysunek 15. Środki finansowe przeznaczone na inwestycje przez przedsiębiorstwa m. Poznań 7 367 5 696 poznański 5 549 3 075 leszczyński 2 071 2 206 koniński 2 591 1 607 2008 r. pilski 2 349 1 540 2009 r. kaliski 2 166 1 746 woj. wielkopolskie 3 675 2 637 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 46
Analogiczna tendencja występowała także w większości województw. Wyjątkiem są województwa: pomorskie, kujawsko-pomorskie oraz opolskie, w których zaobserwowano wzrastającą dynamikę inwestycji. Choć w kujawsko-pomorskim i opolskim wzrost w przeliczeniu na 1 mieszkańca regionu był stosunkowo niewielki (kujawsko - pomorskie - przyrost o 77 zł; opolskie - o 393 zł), to w pomorskim przyrost ten był już znaczny - o 1038 zł (rysunek 16). Wzrastająca dynamika inwestycji w tych regionach może wskazywać m.in. na lepsze dofinansowanie tych regionów w 2009 roku w stosunku do pozostałych regionów. Dofinansowania mają na celu przede wszystkim wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, a zwłaszcza w regionach (w Polsce: w województwach) państw członkowskich. Rysunek 16. Środki finansowe przeznaczone na inwestycje przez przedsiębiorstwa mazowieckie 6 005 5 190 dolnośląskie 4 053 3 669 pomorskie 3 999 5 037 łódzkie 3 947 3 224 śląskie 3 898 3 490 wielkopolskie 3 675 2 637 kujawsko-pomorskie 3 049 3 126 świętokrzyskie 2 884 2 552 zachodniopomorskie 2 849 2 254 2008 r. małopolskie 2645 2 032 2009 r. lubuskie 2 420 2303 opolskie 2 240 2 633 warmińsko-mazurskie 2 156 1 782 podkarpackie 2 028 1 712 podlaskie 1 916 1 407 lubelskie 1 791 1 768 Polska 3 518 3 122 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 47
Podsumowanie Na podstawie wyników badania można stwierdzić, iż Wielkopolska cechuje się wysokim poziomem przedsiębiorczości. Województwo w 2009 roku zajęło piąte miejsce w klasyfikacji regionów pod względem liczby przedsiębiorstw (w tym nowo zarejestrowanych) przypadających na 1000 mieszkańców oraz szóstą pozycję pod względem wielkości nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca tego regionu. Jak wynika z analizy danych dotyczących przedsiębiorczości w województwie wielkopolskim, Poznań zdecydowanie wyróżnia się na tle pozostałych podregionów pod względem liczby podmiotów gospodarczych. W 2009 roku na 1000 mieszkańców Poznania przypadało 171 firm, podczas gdy w podregionie o najniższej liczbie przedsiębiorstw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, przypadało zaledwie 78 podmiotów gospodarczych (podregion pilski). Miasto Poznań zdecydowanie wyprzedziło pozostałe podregiony także pod względem liczby nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych oraz wielkości nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Drugi w kolejności był podregion poznański, który także odznaczał się wysokim poziomem przedsiębiorczości mierzonym liczbą podmiotów gospodarczych przypadających na 1000 mieszkańców, liczbą nowo zarejestrowanych firm oraz wielkością nakładów inwestycyjnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca tego podregionu. Duża przedsiębiorczość tego obszaru wynika m.in. z położenia w sąsiedztwie Poznania, jako głównego ośrodka gospodarczego regionu. Podregion poznański jest także jednym z największych podregionów w Polsce. Jest atrakcyjny turystycznie, a co za tym idzie inwestycyjnie, toteż przyciąga potencjalnych inwestorów. Z analizy danych wynika, że jest to podregion, który jest na znacznie wyższym etapie rozwoju i dostępności do infrastruktury społecznej niż inne podregiony w województwie, a także w całym kraju. Z racji położenia w otoczeniu Poznania, jako jednego z najsilniejszych ośrodków akademickich w Polsce, podregion poznański posiada także bogate i wykwalifikowane zasoby rynku pracy. W podregionie zlokalizowanych jest wiele przedsiębiorstw z sektora zaawansowanych technologii oraz działalności usługowej, toteż podregion ten stanowi swoistą bazę naukowo-technologiczną i usługową. Podsumowując, podregion poznański posiada wysoki poziom przedsiębiorczości przede wszystkim z racji zaawansowanego rozwoju infrastruktury gospodarczej o krajowym, a także międzynarodowym znaczeniu. Jak wynika z przeprowadzonej analizy wielkopolskie społeczeństwo jak najbardziej można nazwać społeczeństwem przedsiębiorczym oraz aktywnym biznesowo. Mimo pogarszającej się sytuacji ekonomicznej kraju, związanej z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, przedsiębiorcy w regionie w sposób twórczy starali się walczyć ze złą sytuacją w kraju i na świecie. Mimo, iż dane wskazują na fakt redukcji miejsc pracy w celu zminimalizowania kosztów, przedsiębiorcy starali się podejmować działania zaradcze np. poprzez działalność inwestycyjną czy dywersyfikację działalności. Ponadto o przedsiębiorczości regionu świadczy również (opisana we wcześniejszym podrozdziale) aktywność sektora MSP, który cechuje się elastycznością i szybkością w dostosowywaniu się do zmiennych warunków w gospodarce. 48
Innowacyjność przedsiębiorstw W celu zdiagnozowania innowacyjności w regionie Wielkopolski Wykonawca przeprowadził analizę desk research (badania wtórne) oraz badania pierwotne (jakościowe IDI, FGI oraz ilościowe CATI). Przeprowadzona analiza innowacyjności przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski miała na celu znalezienie odpowiedzi na ogólne pytanie badawcze: Jak przedstawiają się wartości wskaźników dotyczących innowacyjności przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? W ramach niniejszego zadania badawczego analizie poddano następujące wskaźniki dotyczące innowacyjności: Innowacyjność wielkopolskich firm z uwzględnieniem wielkości przedsiębiorstw, Działalność badawczo-rozwojowa wielkopolskich przedsiębiorstw, Wysokość nakładów ponoszonych przez wielkopolskie przedsiębiorstwa na innowacje, w tym na działalność badawczo-rozwojową, Główne kierunki (obszary) innowacyjności przedsiębiorstw wielkopolskich, Źródła innowacyjności w wielkopolskich przedsiębiorstwach, Źródła finansowania innowacyjności, Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania współpracy w procesie innowacyjnym, Główne bariery wdrażania innowacji. W celu diagnozy innowacyjności w regionie Wielkopolski w pierwszej kolejności została przeprowadzona analiza danych zastanych dotyczących odsetka firm innowacyjnych i prowadzących prace B+R, środków finansowych przeznaczonych na działania innowacyjne w przedsiębiorstwach, środków finansowych przeznaczonych na działalność badawczo-rozwojową w przedsiębiorstwach oraz źródeł finansowania działalności innowacyjnej. Wyniki analizy desk research zostały uzupełnione o informacje pochodzące z zebranego podczas badań pierwotnych materiału badawczego (CATI, IDI, FGI). Innowacyjność wielkopolskich firm w analizie desk research Analiza desk research dotycząca wskaźników innowacyjności wykazała, iż w województwie wielkopolskim w 2009 r. 6,35% przemysłowych firm małych, 24,11% średnich oraz 47,16% przemysłowych firm dużych ponosiło nakłady na innowacje (tabela 34). Wartości te znajdują się poniżej średnich wartości dla kraju. Na przestrzeni lat 2008-2009 zauważyć można spadek odsetka liczby firm, które ponosiły nakłady na innowacje, we wszystkich klasach wielkości. Zmniejszenie odsetka firm ponoszących nakłady na innowacje miało miejsce także w pozostałych województwach w 2009 roku, za wyjątkiem województwa lubuskiego oraz podkarpackiego. Tabela 34. Odsetek przedsiębiorstw przemysłowych ponoszących nakłady na innowacje wg klas wielkości w województwach na tle Polski w latach 2008-2009 [%] 10-49 50-249 250 i więcej Ogółem 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. mazowieckie 14,26 6,43 29,51 27,30 57,27 54,59 19,81 13,72 podlaskie 13,47 9,49 23,75 22,01 73,76 62,50 19,66 15,24 dolnośląskie 12,20 10,32 30,11 26,46 58,95 59,59 19,48 17,49 pomorskie 15,75 10,34 24,51 23,27 44,64 50,62 19,12 15,51 śląskie 11,23 10,10 30,24 25,69 62,10 56,56 19,05 16,92 49
małopolskie 13,03 10,35 28,51 25,08 54,70 48,25 18,25 15,87 podkarpackie 10,73 11,54 28,82 30,60 63,39 59,34 18,03 18,93 lubelskie 10,99 7,83 28,59 25,10 53,06 50,00 17,63 14,10 kujawsko-pomorskie 10,78 5,71 26,96 27,00 57,85 52,22 17,09 13,79 opolskie 9,90 6,58 27,42 28,72 48,80 48,84 17,04 14,62 świętokrzyskie 9,16 6,71 29,82 23,57 38,46 38,30 15,91 12,60 wielkopolskie 8,54 6,35 27,34 24,11 53,43 47,16 15,86 12,77 zachodniopomorskie 9,97 6,53 26,63 22,69 48,28 34,88 14,87 11,14 warmińsko-mazurskie 10,16 8,61 22,35 21,64 40,83 35,85 14,65 13,34 łódzkie 4,46 5,64 22,83 20,87 55,06 46,36 11,15 10,65 lubuskie 5,29 6,85 20,48 16,37 31,69 45,65 9,85 10,97 Polska 10,84 8,05 27,30 24,81 55,08 51,34 17,07 14,38 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Innowacyjność wielkopolskich firm w opinii respondentów badania CATI Jak wynika z analizy danych w II pomiarze badania CATI, jedynie 35,1% respondentów deklarowało, iż ich przedsiębiorstwa są innowacyjne. Pozostały odsetek stanowiły firmy, które nie wdrażały innowacji (tabela 35). W I pomiarze badania CATI odsetek firm innowacyjnych stanowił 40%. Tabela 35. Innowacyjność badanych firm - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Czy Pana/i firma jest firmą innowacyjną: I pomiar [%] II pomiar [%] nie 60,0 64,9 tak 40,0 35,1 Ogółem 100 100 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Ponad połowa ankietowanych firm małych (53,2%) oraz podobny odsetek firm średnich (52,6%) w II pomiarze badania CATI prowadziło działania innowacyjne. Jeśli zaś chodzi o firmy duże, to połowa przedsiębiorców zatrudniających powyżej 250 pracowników zadeklarowała, że prowadzi działania innowacyjne. Wśród przedsiębiorstw zatrudniających do 9 pracowników odsetek firm innowacyjnych wyniósł zaledwie 21,7%, co oznacza, że mikro przedsiębiorstwa są najmniej skłonne do wdrażania projektów innowacyjnych. Przyczyną mniejszej skłonności mikro firm do wdrażania innowacji jest przede wszystkim mniejsza możliwość finansowania tego rodzaju inwestycji. Tej wielkości firmy mają zwykle niewielki (w porównaniu do średnich czy dużych przedsiębiorstw) kapitał własny, a tym samym mniejszą zdolność kredytową, co stanowi poważną barierę podczas prób uzyskania kredytu na finansowanie inwestycji w innowacje. W trakcie badań jakościowych przedstawiciele najmniejszych firm mówili także o niewielkiej rentowności przedsiębiorstw z tej klasy wielkości, co nie pozwala na podejmowanie inwestycji, w tym również na podejmowanie inwestycji w innowacje. Firmy duże mają często również bogatsze zaplecze badawcze (a nierzadko własną komórkę odpowiedzialną za wdrażanie innowacji) oraz wykwalifikowaną kadrę, z której mogą skorzystać przy realizacji inwestycji w innowacje. Te czynniki wpływają na fakt, iż przedsiębiorstwa małe i mikro nie są w stanie konkurować z innowacyjnymi firmami dużymi, a są zmuszone poszukiwać niszowych obszarów, w których mogłyby wprowadzać innowacje. Jednakże sukces innowacji wprowadzanych przez mikro firmy może być zagwarantowany przez lepsze zrozumienie potrzeb klienta oraz inicjatywie kierownictwa i personelu. Wyniki w pierwszym i drugim pomiarze badania w tym aspekcie były zbieżne (rysunek 17 i 18). 50
Rysunek 17. Prowadzenie działalności innowacyjnej przez badane firmy pod względem wielkości zatrudnienia pomiar II [N=806] do 9 osób 21,7% 78,3% od 10 do 49 osób od 50 do 249 osób 53,2% 52,6% 46,8% 47,4% tak nie powyżej 250 osób 50,0% 50,0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Rysunek 18. Prowadzenie działalności innowacyjnej przez badane firmy pod względem wielkości zatrudnienia pomiar I [N=1000] Powyżej 250 osób 50,0% 50,0% Od 50 do 249 osób 55,6% 44,4% Od 10 osób do 49 osób 52,2% 47,8% Tak Nie Do 9 osób 23,2% 76,8% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Innowacyjność wielkopolskich firm w opinii respondentów badania IDI Przedsiębiorstwa z terenu Wielkopolski w I i II pomiarze badania IDI wyraziły opinię, iż raczej niechętnie inwestują w innowacje. Jedynie niewielki odsetek respondentów prowadził w ostatnich latach tego rodzaju inwestycje. Powodami, dla których nie wdrażano innowacji w wielkopolskich firmach były przede wszystkim: deficyt środków finansowych, które można byłoby przeznaczyć na innowacje oraz poczucie zagrożenia kolejną falą kryzysu gospodarczego. Znaczna część przedsiębiorców nie widziała potrzeby wdrażania innowacji w swoich firmach. Były to zazwyczaj małe przedsiębiorstwa, niepodejmujące żadnych inwestycji, nastawione na doraźną działalność, bez aspiracji na rozwój w szerszym zakresie. Jednocześnie ta część badanych podkreślała, że w swojej działalności korzystają z produktów czy urządzeń, które są już sprawdzone, a to pozwala im zachować poczucie bezpieczeństwa podejmowanych działań na mało stabilnym rynku. ( )Nie zajmujemy się czymś takim jak innowacje tylko korzystamy z urządzeń, które są dostępne na rynku i sprawdzone( ) 51
Działalność badawczo-rozwojowa w analizie desk research Działalność badawczo-rozwojowa jest traktowana jako jedno z działań innowacyjnych. Jak wynika z analizy desk research, pod względem liczby jednostek prowadzących prace B+R województwo wielkopolskie plasuje się na trzecim miejscu zarówno w roku 2008 112 jednostek B+R, jak i w 2009 r. 120 jednostek B+R (tabela 36). W porównaniu do roku 2008 w regionie ilość jednostek B+R wzrosła o 8 nowych jednostek. Tabela 36. Liczba jednostek prowadzących prace B+R w województwach na tle Polski w latach 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian mazowieckie 335 352 17 śląskie 130 171 41 wielkopolskie 112 120 8 dolnośląskie 99 111 12 małopolskie 94 112 18 łódzkie 76 87 11 pomorskie 58 64 8 podkarpackie 49 53 4 kujawsko-pomorskie 43 54 11 lubelskie 39 44 5 podlaskie 26 24-2 zachodniopomorskie 20 25 5 lubuskie 19 17-2 świętokrzyskie 18 23 5 opolskie 16 19 3 warmińsko-mazurskie 23 22-1 Polska (ogółem) 1 157 1 298 141 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Działalność badawczo-rozwojowa w opinii respondentów badania CATI Działalność badawczo-rozwojowa jest wskaźnikiem otwartości firm na innowacje. W II pomiarze badania CATI tylko 11% przedsiębiorstw zadeklarowało, iż prowadziło tego typu działania (tabela 37). Podobnie sytuacja przedstawiała się w I pomiarze badania CATI. Tabela 37. Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych przez badane firmy - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Czy Pana/i firma prowadzi własne prace badawczo-rozwojowe: I pomiar [%] II pomiar [%] nie 89,4 89,0 tak 10,6 11,0 Ogółem 100 100 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Rysunek 19 i 20 prezentuje odsetek przedsiębiorstw według poszczególnych wielkości, które podejmowały prace badawczo-rozwojowe. Z uzyskanych danych wynika, iż spośród ogółu firm podejmujących działania B+R największy odsetek stanowiły przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 250 pracowników (66,7%). Zauważyć również można, że im mniejsza firma tym rzadziej prowadzi ona 52
własne prace badawczo - rozwojowe. Powody takiego stanu rzeczy są analogiczne jak w przypadku inwestycji w innowacje. Zbliżone wyniki uzyskano w I pomiarze badania CATI. Rysunek 19. Prowadzenie własnych prac badawczo rozwojowych przez badane firmy pod względem wielkości zatrudnienia pomiar II [N=806] do 9 osób 10,1% 89,9% od 10 do 49 osób od 50 do 249 osób 16,8% 21,3% 83,2% 78,7% tak nie powyżej 250 osób 66,7% 33,3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Rysunek 20. Prowadzenie własnych prac badawczo rozwojowych przez badane firmy pod względem wielkości zatrudnienia pomiar I [N=1000] Powyżej 250 osób 66,7% 33,3% Od 50 do 249 osób Od 10 osób do 49 osób 22,2% 17,4% 77,7% 82,6% Tak Nie Do 9 osób 9,8% 90,2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Z analizy danych w II pomiarze CATI wynikło, iż jedynie nieco ponad 7% przedsiębiorstw posiadało w swoich strukturach wyodrębniony dział, którego zadaniem było projektowanie i rozwój nowych produktów bądź usług (tabela 38). Niemal identyczne wyniki uzyskano w I pomiarze badania telefonicznego. Tabela 38. Działy zajmujące się projektowaniem i rozwojem nowych produktów, bądź usług w badanych firmach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Czy w Pana/i firmie jest wyodrębniony dział zajmujący się I pomiar [%] II pomiar [%] projektowaniem i rozwojem nowych produktów, bądź usług: nie 93,4 92,6 tak 6,6 7,4 Ogółem 100 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 53
Działalność badawczo-rozwojowa w opinii respondentów badania IDI Jak wynika zarówno z I, jak i II pomiaru badania IDI, Wielkopolskie przedsiębiorstwa są w niewielkim stopniu zaangażowane w działalność badawczo-rozwojową. Taki stan rzeczy wynika przede wszystkim z deficytu w budżetach wielu firm. Respondenci podkreślali również, że taka działalność nie jest potrzebna w ich jednostce. Z uwagi na brak zainteresowania aktywnością inwestycyjną, prowadzenie działalności badawczo rozwojowej uznawali za bezzasadne. Wśród firm, prowadzących taką komórkę, przeważają firmy średnie i duże. ( ) działu badawczo-rozwojowego nie posiadamy. Mieliśmy inne priorytety. Nie mamy po prostu takich potrzeb ( ) ( ) firmy takie jak my nie potrzebują takich jednostek, a nawet jeśli, to są one skąpe ( ) Wysokość nakładów ponoszonych przez wielkopolskie przedsiębiorstwa na innowacje, w tym na działalność badawczo-rozwojową w analizie desk research Województwo wielkopolskie w 2009 r. zajmowało szóste miejsce, jeśli chodzi o środki przeznaczone na innowacje w firmach z sektora usług oraz miejsce siódme, jeśli chodzi o środki przeznaczone na innowacje w firmach przemysłowych. W roku 2009 nastąpił w regionie duży spadek środków finansowych przeznaczonych na działalność innowacyjną zarówno w firmach z sektora usług, jak i przemysłowych (przedsiębiorstwa z sektora usług spadek o 419 879 tys. zł, przedsiębiorstwa przemysłowe spadek o 626 907 tys. zł) (tabela 39). Tabela 39. Środki finansowe przeznaczone na działania innowacyjne w przedsiębiorstwach przedsiębiorstwa z sektora usług Dynamika zmian w latach 2008-2009 przedsiębiorstwa przemysłowe 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian w latach 2008-2009 mazowieckie 7 905 619 5 929 840-1 975 779 5 100 826 5 151 695 50 869 wielkopolskie 555 556 135 677-419 879 1 615 262 988 355-626 907 śląskie 396 391 403 897 7 506 4 310 866 3 518 640-792 226 pomorskie 346 537 279 010-67 527 2 261 533 łódzkie 345 319 25 638-319 681 2 395 180 2 099 413-295 767 małopolskie 244 575 384 249 139 674 1 294 657 1 085 726-208 931 dolnośląskie 224 483 588 122 363 639 1 813 527 1 569 862-243 665 kujawsko-pomorskie 191 343 - - 1 836 421 871 985-964 436 podkarpackie 107 464 40 344-67 120 978 447 1 000 322 21 875 lubelskie 100 980 61 248-39 732 826 087 515 470-310 617 zachodniopomorskie 71 055 68 837-2 218 395 361 300 748-94 613 lubuskie 68 645 12 244-56 401 357 711 331 661-26 050 opolskie 54 551 19 827-34 724 291 959 389 514 97 555 warmińsko-mazurskie 23 253 - - 310 524 - - świętokrzyskie 16 705 28 042 11 337 450 166 351 199-98 967 podlaskie 12 361 10 379-1 982 445 458 290 955-154 503 Polska 10 664 837 8 260 053-2 404 784 24 683 985 22 652 079-2 031 906 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS *- oznacza brak szczegółowych danych dla województw Województwo wielkopolskie plasuje się na czwartym miejscu wśród regionów pod względem wielkości nakładów przeznaczanych na działalność badawczo-rozwojową. Największe nakłady na B+R w Wielkopolsce są ponoszone w sekcjach poza przemysłowych (2009 r. - 748 053,7 tys. zł) 54
(tabela 40). Warto zaznaczyć, że w porównaniu do roku 2008 w Wielkopolsce obserwuje się zwiększenie nakładów na działalność badawczo-rozwojową o 38,3%. Tabela 40. Nakłady wewnętrzne poniesione na działalność badawczo-rozwojową Przemysł - sekcje PKD 2007: B, C, D, E Sekcje poza przemysłem Ogółem 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. mazowieckie 345 769,6 411 062,4 2 976 282,4 3 087 025,5 3 322 052,0 3 498 087,9 małopolskie 131 867,1 122 332,6 763 436,6 800 296,1 895 303,7 922 628,7 wielkopolskie 103 692,4 97 800,5 507 792,5 748 053,7 611 484,9 845 854,2 śląskie 113 754,4 368 958,0 495 405,6 587 562,1 609 160,0 956 520,1 dolnośląskie 108 166,4 _ 349 191,7 482 345,4 457 358,1 _ łódzkie 56 728,4 55 862,3 367 957,3 437 001,2 424 685,7 492 863,5 pomorskie 86 408,0 84 130,2 311 758,7 313 222,7 398 166,7 397 352,9 lubelskie 40 132,3 29 612,3 199 794,2 266 308,1 239 926,5 295 920,4 podkarpackie 115 226,6 108 306,8 62 156,1 80 730,9 177 382,7 189 037,7 kujawsko-pomorskie 33 557,1 43 923,9 95 833,8 302 856,8 129 390,9 346 780,7 zachodniopomorskie 5 440,9 5 654,4 119 730,3 112 179,1 125 171,2 117 833,5 świętokrzyskie 22 693,5 56 526,0 69 516,0 90 142,8 92 209,5 146 668,8 warmińsko-mazurskie 2 250,7 3 472,5 78 298,8 112 065,8 80 549,5 115 538,3 podlaskie 23 982,1 14 334,9 50 724,0 51 917,0 74 706,1 66 251,9 opolskie 7 323,3 _ 33 112,0 39 228,4 40 435,3 _ lubuskie 12 861,2 9 251,1 15 378,9 19 710,6 28 240,1 28 961,7 Polska 1 209 854,0 1 539 319,4 6 496 368,9 7 530 646,2 7 706 222,9 9 069 965,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS *- oznacza brak szczegółowych danych dla województw Pod względem środków finansowych przeznaczonych na 1 firmę prowadzącą działalność badawczo-rozwojową Wielkopolska uplasowała się na piątym miejscu (2009 r. 7 mln zł) (tabela 41). Wartym podkreślenia jest fakt, iż województwo wielkopolskie wraz z warmińskomazurskim oraz kujawsko-pomorskim odnotowały w 2009 r. największy wzrost środków finansowych przeznaczonych na 1 firmę prowadzącą działalność badawczo-rozwojową. Tabela 41. Środki finansowe przeznaczone na 1 firmę prowadzącą działalność gospodarczą 2008 r. 2009 r. Dynamika zmian mazowieckie 9,9 9,9 0,0 małopolskie 9,5 8,2-1,3 pomorskie 6,8 6,2-0,6 lubelskie 6,1 6,7 0,6 wielkopolskie 5,4 7,0 1,6 łódzkie 5,6 5,6 0,0 świętokrzyskie 5,1 6,4 1,3 zachodniopomorskie 6,3 4,7-1,6 śląskie 4,7 5,6 0,9 dolnośląskie 4,6 5,2 0,6 podkarpackie 3,6 3,5-0,1 55
warmińsko-mazurskie 3,5 5,3 1,8 kujawsko-pomorskie 3,0 6,4 3,4 podlaskie 2,9 2,7-0,2 opolskie 2,5 3,6 1,1 lubuskie 1,5 1,7 0,2 Polska 6,7 7,0 0,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wysokość nakładów ponoszonych przez wielkopolskie przedsiębiorstwa na innowacje, w tym na działalność badawczo-rozwojową w opinii respondentów badania CATI Jak wynika z danych zawartych w tabeli 42 odsetek firm, które ponosiły nakłady na innowacje w II pomiarze badania CATI kształtował się na poziomie 31,1% - 34,1%. W 2009 roku można było zaobserwować spadek skłonności przedsiębiorstw do ponoszenia nakładów na innowacje, jednakże w 2010 r. odnotowano ponowny wzrost odsetka firm, które były skłonne wdrażać innowacje. Wzrost tendencji do inwestowania w innowacje może być związany z zakończeniem kryzysu gospodarczego i polepszeniem kondycji ekonomicznej wielu firm. Wyniki I pomiaru badania CATI pod tym względem były zbieżne. Tabela 42. Ponoszenie nakładów finansowych na innowacje w badanych firmach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Czy Pana/i firma ponosiła nakłady 2008 2009 2010 finansowe na innowacje: I pomiar II pomiar I pomiar II pomiar I pomiar II pomiar [%] [%] [%] [%] [%] [%] nie 66,0 66,7 66,0 68,9 65,4 65,9 tak 34,0 33,3 34,0 31,1 34,6 34,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Zarówno w I, jak i w II pomiarze badania, z ogółu firm, które ponosiły nakłady na innowacje, największy odsetek stanowiły firmy, których nakłady na ten rodzaj inwestycji nie przekraczały 500 000 zł (tabela 43). Tabela 43. Wysokość środków finansowych, które są/były ponoszone na innowacje w badanych firmach w poszczególnych latach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] 2008 2009 2010 I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] poniżej 500 000 zł 89,4 91,1 90,2 92,0 88,1 90,5 500 001 zł 1 000 000 zł 6,8 5,6 6,8 5,6 8,7 6,5 1 000 001 zł 2 000 000 zł 2,6 2,2 1,8 1,2 2,0 1,8 2 000 001 zł 3 000 000 zł 0,6 0,7 0,3 0,4 0,3 0,4 powyżej 5 000 001 zł 0,6 0,4 0,6 0,4 0,6 0,4 3 000 001 zł 5 000 000 zł - - 0,3 0,4 0,3 0,4 Ogółem 100 100 100 100 100 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Większość przedsiębiorstw zarówno w I, jak w II pomiarze badania CATI, zadeklarowało, iż na działalność B+R z wewnętrznych środków finansowych przeznaczyło poniżej 500 000 zł. Żadna 56
z ankietowanych firm nie przeznaczyła w analizowanych latach powyżej 2 000 000 zł na działalność badawczo-rozwojową (tabela 44). Tabela 44. Wysokość środków finansowych (wewnętrznych) przeznaczona na działalność badawczo-rozwojową w badanych firmach w poszczególnych latach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] 2008 2009 2010 I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] poniżej 500 000 zł 93,4 95,6 93,4 94,9 93,4 95,5 500 001 zł 1 000 000 zł 4,7 3,3 4,7 3,8 4,7 3,4 1 000 001 zł 2 000 000 zł 1,9 1,1 1,9 1,3 1,9 1,1 2 000 001 zł 3 000 000 zł - - - - - - powyżej 5 000 001 zł - - - - - - 3 000 001 zł 5 000 000 zł - - - - - - Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Wysokość nakładów ponoszonych przez wielkopolskie przedsiębiorstwa na innowacje, w tym na działalność badawczo-rozwojową w opinii respondentów badania IDI Działalność badawczo rozwojowa w przedsiębiorstwie to nie tylko źródło prestiżu, ale przede wszystkim jeden z najważniejszych czynników rozwoju oraz budowania przewagi konkurencyjnej. Podmioty w Wielkopolsce charakteryzowały się niskimi nakładami na innowacje, w tym na działalność B+R. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy są ograniczone możliwości finansowania działalności badawczej. Wśród firm prowadzących komórkę badań i rozwoju przeważają firmy średnie i duże. Szacują one nakłady na poziomie kilkuset tysięcy złotych rocznie, jednak poziom ten jest mocno skorelowany z indywidualnymi uwarunkowaniami jednostki. Główne kierunki (obszary) innowacyjności przedsiębiorstw wielkopolskich w opinii respondentów badania CATI Badane firmy najczęściej realizowały innowacje w zakresie wprowadzania innowacyjnych usług (16,8%), nowoczesnych rozwiązań technologicznych (15,2%) oraz zastosowania nowoczesnych maszyn i urządzeń (14,4%) (tabela 45). Wyniki badania CATI dotyczące głównych obszarów innowacyjności wielkopolskich firm były zbieżne w obu pomiarach badania. Tabela 45. Główne obszary (kierunki) innowacyjności w badanych firmach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] innowacyjne usługi 14,8 16,8 nowoczesne technologie 12,0 15,2 nowoczesne maszyny i urządzenia 11,8 14,4 IT 10,0 12,0 innowacyjna linia produkcyjna 4,3 8,6 innowacyjne techniki sprzedaży 9,8 7,5 nowoczesny park maszynowy 2,0 6,3 innowacyjne produkty 8,0 4,5 nowoczesne metody nauczania 4,5 3,4 nowoczesne metody produkcji 4,3 3,4 57
innowacyjne materiały produkcyjne 0,8 3,1 nowoczesne metody leczenia 0,3 2,7 innowacje w zakresie automatyki 0,8 0,3 innowacje w zakresie elektroniki 0,5 0,3 innowacje w zakresie logistyki 0,5 0,3 innowacje w zakresie mechaniki 0,5 0,3 innowacje w zakresie robotyki 0,5 0,3 innowacje w zakresie aerodynamiki 0,3 0,3 innowacje w zakresie chemii 0,3 0,3 Ogółem 86 100 *procent odpowiedzi w I pomiarze nie sumuje się do 100, gdyż nie wszystkie odpowiedzi, które padły w I pomiarze, znalazły się także w pomiarze II Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Główne kierunki (obszary) innowacyjności przedsiębiorstw wielkopolskich w opinii respondentów badania IDI Realizacja inwestycji w innowacje zarówno w I, jak i w II pomiarze badania IDI dotyczyła przede wszystkim nowych technologii wykorzystanych w prowadzonej działalności. Innowacyjność przedsiębiorstw to również zakup nowoczesnego sprzętu komputerowego oraz wyspecjalizowanego oprogramowania. Ponadto firmy starały się tworzyć także innowacyjne produkty i usługi, zwiększając tym samym swą konkurencyjność, nie tylko w regionie czy w kraju, ale także poza jego granicami. Wśród nielicznych innowacyjnych produktów wdrażanych przez przedsiębiorców zaliczyć można nowoczesną zintegrowaną salę operacyjną, elektroniczny standard sprawozdawczości finansowej i biznesowej, wysoko wyspecjalizowane urządzenia elektroniczne służące informatyce śledczej, zintegrowaną platformę do wymiany informacji i dokumentów dla dużych i średnich firm czy też oprogramowanie geodezyjne dedykowane dla urzędów administracji państwowej. Główne kierunki (obszary) innowacyjności przedsiębiorstw wielkopolskich w opinii respondentów badania FGI Wdrażane przez badane przedsiębiorstwa innowacje, związane są z działalnością firm - udoskonalane są zarówno produkty, usługi, jak i sam proces tworzenia owych produktów i usług oraz zakupywany jest nowszy sprzęt, niezbędny do podnoszenia jakości oferty firm. W głównej mierze chodzi o wszelkie działania, które sprawią, że firma będzie zwiększać swą konkurencyjność na rynku. ( ) wdrażane innowacje są sposobem na skuteczne konkurowanie na rynku ( ) Źródła innowacyjności w wielkopolskich przedsiębiorstwach w opinii respondentów badania CATI Główną przyczyną podejmowania inwestycji w innowacje w obu pomiarach badania CATI była chęć rozwoju wielkopolskich przedsiębiorstw. Taką opinię wyraziło niecałe 40% ankietowanych. Do działań innowacyjnych w znacznym stopniu skłaniały respondentów także opinie klientów (27,6%) czy też chęć zbudowania przewagi konkurencyjnej (22,3%). W I pomiarze badania telefonicznego stosunkowo często wymieniano również dział B+R, jako główne źródło innowacyjności firmy (tabela 46). 58
Tabela 46. Główne źródła innowacyjności w badanych firmach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] chęć rozwoju 39,5 39,8 opinie klientów 15,8 27,6 konkurencja 13,3 22,3 zmiany w prawie 5,3 7,1 inwencja pracowników 15,0 3,2 Ogółem 88,9 100,0 * procent odpowiedzi w I pomiarze nie sumuje się do 100, gdyż nie wszystkie odpowiedzi, które padły w I pomiarze, znalazły si ę także w pomiarze II Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Źródła innowacyjności w wielkopolskich przedsiębiorstwach w opinii respondentów badania IDI Najważniejszym czynnikiem motywującym jednostki do wdrażania rozwiązań, technologii czy produktów innowacyjnych był rynek oraz konkurencja. Mimo, że stosunkowo niewielki odsetek firm w regionie realizuje inwestycje w tym zakresie, zdecydowana większość doskonale potrafi wskazać źródła innowacyjności. Na pytanie dotyczące dostępności do informacji o innowacjach w zakresie prowadzonej działalności, niemal wszyscy respondenci wskazywali Internet. Ponadto wymieniane były: informacje przesyłane drogą pocztową (broszury, informatory, ulotki, oferty handlowe), szkolenia, specjalistyczna prasa, kontakty z ośrodkami badawczymi. Wśród badanych firm były też takie, których usługi były innowacyjne na rynku, tym samym były one źródłem innowacyjności dla potencjalnych klientów. Źródła innowacyjności w wielkopolskich przedsiębiorstwach w opinii respondentów badania FGI Głównym źródłem innowacyjności w przedsiębiorstwach jest chęć uczynienia go konkurencyjnym. W związku z tym źródła innowacji związane są zarówno z popytem na innowację (czyli z zapotrzebowaniem na rynku), jak i z podażą (tzn. że wprowadzono najpierw innowację, a potem poszukiwano jej zastosowania). Przedsiębiorstwa planując innowacje biorą pod uwagę zapotrzebowanie rynku na dany produkt, bądź usługę. ( ) patrzy się na to, czego oczekują klienci ( ) Z drugiej strony źródłem innowacji jest także podaż innowacji, czyli dążenie do zwiększenia konkurencyjności poprzez ulepszanie oferty firm. ( ) musimy podążać za tym co dzieje się wokół nas, musimy kontrolować obecną sytuację, a chcąc być lepszym od konkurencji wychodzimy z czymś od siebie, nie czekając na zapotrzebowanie klienta ( ) ( ) abyśmy mogli istnieć na rynku, musimy oferować takie produkty, które są inne na rynku, a żeby były inne musimy ciągle poszukiwać ( ) Źródła finansowania innowacyjności w analizie desk research Pod względem źródeł finansowania innowacji w wielkopolskich przedsiębiorstwach usługowych, w 2009 roku dominowały środki własne (2009 r. 82 549 tys. zł) oraz kredyty bankowe (2009 r. 40 494 tys. zł). W przypadku Polski występowała analogiczna dominacja środków własnych, jako głównego źródła finansowania innowacji w przedsiębiorstwach usługowych (tabela 47). 59
Tabela 47. Środki finansowe przeznaczone na działania innowacyjne wg źródeł finansowania środki własne Przedsiębiorstwa z sektora usług środki budżetowe środki pozyskane z zagranicy kredyty bankowe 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. mazowieckie 7 323 165 5 067 586 64 129 22 072 54 226 6 637 360 436 832 572 śląskie 286 716 364 279 20 120 9 856 10 417 12 820 45 369 15 336 łódzkie 222 760 23 791 38 _ 120 346 286 małopolskie 215 861 309 311 730 17 495 715 17 345 19 476 38 141 dolnośląskie 208 466 515 688 _ 215 0 158 5 486 72 034 pomorskie 192 768 251 935 1 513 5 016 340 _ 12 504 20 818 kujawsko-pomorskie 136 145 _ 14 794 3 922 3 _ 37 093 _ wielkopolskie 131 483 82 549 641 1 121 722 3 298 410 298 40 494 lubelskie 97 270 32 676 _ 413 773 28 056 podkarpackie 68 780 35 174 3 618 20 1 102 2 998 29 729 2 152 zachodniopomorskie 66 679 57 911 146 2 691 369 7 970 lubuskie 61 920 9 588 240 64 280 2 468 5 537 124 opolskie 40 476 15 272 _ 116 _ 642 13 418 3 433 świętokrzyskie 16 277 28 042 137 _ podlaskie 10 598 5 094 13 _ 450 807 _ 1 917 warmińskomazurskie 8 879 _ Polska 9 088 243 6 798 896 105 836 59 897 70 180 50 277 1 066 099 1 063 333 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS *- oznacza brak szczegółowych danych dla województw Pod względem źródeł finansowania innowacji w wielkopolskich przedsiębiorstwach przemysłowych, w 2009 roku dominowały środki własne (2009 r. 716 018 tys. zł). W przypadku Polski występowała analogiczna tendencja dominacji środków własnych, jako głównego źródła finansowania innowacji w przedsiębiorstwach przemysłowych (tabela 48). Tabela 48. Środki finansowe przeznaczone na działania innowacyjne wg źródeł finansowania środki własne 1 642 Przedsiębiorstwa przemysłowe środki budżetowe _ środki pozyskane z zagranicy 5 265 _ kredyty bankowe 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. 2008 r. 2009 r. mazowieckie 4 537 061 4 545 270 42 733 46 778 46 067 85 451 242 754 397 233 śląskie 3 400 383 3 018 569 48 441 24 048 48 179 53 764 604 762 381 640 łódzkie 1 511 376 1 650 751 13 982 11 846 11 866 46 285 832 251 382 588 kujawsko-pomorskie 1 413 684 649 705 24 418 7 851 102 328 149 833 182 659 52 369 dolnośląskie 1 376 527 1 173 343 7 024 3 857 5 744 77 384 298 324 265 148 wielkopolskie 1 064 635 716 018 30 258 11 897 30 081 46 533 348 830 181 886 małopolskie 961 342 863 082 39 517 17 813 22 988 35 516 197 809 122 579 podkarpackie 695 150 806 268 20 260 39 276 30 395 34 615 180 381 116 303 lubelskie 663 673 445 855 34 849 7 751 8 323 17 764 111 616 35 565 60
pomorskie 511 434 _ 9 206 _ 17 700 _ 1 684 289 _ świętokrzyskie 321 220 155 235 17 692 55 634 1 388 14 672 70 087 125 385 podlaskie 314 577 226 162 13 296 2 888 44 110 15 842 69 163 45 934 opolskie 241 458 200 160 5 890 _ 8 119 38 602 28 776 150 521 warmińskomazurskie 193 911 _ 3 523 _ 5 492 _ 84 622 lubuskie 152 543 280 265 2 027 2 037 479 9 811 179 482 38 063 zachodniopomorskie 144 322 135 636 2 417 1 905 19 398 36 147 76 148 125 980 Polska 17 503 295 14 866 319 315 533 233 581 402 657 662 219 5 191 953 2 421 194 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS *- oznacza brak szczegółowych danych dla województw Źródła finansowania innowacyjności w opinii respondentów badania CATI Podstawą finansowania działalności innowacyjnej w wielkopolskich przedsiębiorstwach w obu pomiarach badania CATI były środki własne. Jednocześnie na przestrzeni lat odnotowano niewielką tendencję spadkową odsetka firm, które finansowały działalność innowacyjną ze środków własnych na rzecz środków unijnych. Znaczny odsetek przedsiębiorców pokrywał koszty wdrażania innowacji za pomocą kredytów bankowych. W tym przypadku także odnotowano niewielką tendencją spadkową w liczbie respondentów, którzy byli skłonni finansować innowacje za pomocą zaciągania kredytów bankowych. W porównaniu do I pomiaru badania CATI, w II pomiarze wzrosła rola środków własnych, jako źródła finansowania działalności innowacyjnej (tabela 49). Tabela 49. Źródła finansowania działalności innowacyjnej w badanych firmach 2008 2009 2010 I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] środki własne 67,2 73,9 67,4 73,1 67,3 72,3 kredyty bankowe 20,0 17,7 19,7 16,9 19,5 16,7 budżet państwa 2,3 1,7 2,6 2,1 2,4 1,9 jednostki samorządu terytorialnego 1,5 1,2 1,7 1,2 1,7 1,6 Unia Europejska 6,4 3,2 5,8 4,6 6,5 5,3 środki z funduszu kapitału ryzyka - - - - - - inne/jakie? (kapitał zagraniczny, leasing, zagraniczne kredyty) 2,6 2,3 2,8 2,1 2,6 2,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Źródła finansowania innowacyjności w opinii respondentów badania IDI Przedsiębiorcy chcący realizować inwestycje poszukiwali różnych sposobów pozyskania środków finansowych. Wielokrotnie respondenci podkreślali, iż dostęp do źródeł finansowania jest bardzo słaby, przede wszystkim brakuje informacji o możliwości dofinansowania projektów inwestycyjnych. Ponadto pojawiały się głosy, iż próby pozyskania funduszy unijnych na cele innowacyjne kończyły się niepowodzeniem często już na etapie rozpatrywania wniosku (np. ze względu na mało innowacyjny projekt). Przedsiębiorcy wskazywali także na ryzyko, jakie musieliby ponieść podczas realizacji inwestycji z udziałem finansowania zewnętrznego oraz na nadmierną biurokrację w tym zakresie. Niektórzy właściciele firm nie potrafili wskazać na potencjalne źródła pozyskania kapitałów. _ 61
Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania współpracy w procesie innowacyjnym w opinii respondentów badania CATI W pierwszym i drugim pomiarze badania CATI przedsiębiorcy wykazali niewielką skłonność do współpracy w procesie innowacyjnym z większością (podanych w kwestionariuszu wywiadu) instytucji. Z analizy danych wynika, iż instytucjami, z jakimi respondenci byliby skłonni podjąć współpracę, choć w niewielkim stopniu, są głównie: inne przedsiębiorstwa w kraju oraz zewnętrzne jednostki B+R (tabela 50 i rysunek 21). Tabela 50. Skłonność badanych firm do współpracy w procesie innowacyjnym CATI [II pomiar N=806] zdecydowanie tak raczej tak zdecydowanie nie raczej nie trudno powiedzieć N % N % N % N % N % zewnętrzne jednostki B + R 58 14,0 121 29,2 33 8,0 105 25,4 97 23,4 przedsiębiorstwa w kraju 98 18,4 202 37,9 42 7,9 126 23,6 65 12,2 przedsiębiorstwa zagraniczne 81 13,4 152 25,2 85 14,1 216 35,8 69 11,4 inkubatory przedsiębiorczości w kraju 48 8,6 121 21,6 79 14,1 198 35,3 115 20,5 inkubatory przedsiębiorczości zagraniczne 43 7,9 78 14,4 96 17,7 217 40,0 108 19,9 parki przemysłowe w kraju 38 7,4 89 17,2 92 17,8 209 40,4 89 17,2 parki przemysłowe zagraniczne 31 5,9 81 15,4 96 18,3 225 42,8 93 17,7 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Rysunek 21. Skłonność badanych firm do współpracy w procesie innowacyjnym CATI [I pomiar N=1000] parki przemysłowe zagraniczne 21,3% 61,8% 16,9% parki przemysłowe w kraju 28,3% 54,7% 17,0% inkubatory przedsiębiorczości zagraniczne 21,0% 60,5% 18,5% inkubatory przedsiębiorczości w kraju 29,8% 51,3% 18,9% przedsiębiorstwa zagraniczne 38,5% 49,1% 12,4% przedsiębiorstwa w kraju 58,1% 27,6% 14,3% zewnętrzne jednostki B+R 40,8% 37,2% 22,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% zdecydowanie tak bądź raczej tak zdecydowanie nie bądź raczej nie nie wiem/trudno powiedzieć 62
Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania współpracy w procesie innowacyjnym w opinii respondentów badania IDI Przedsiębiorcy mają mieszane uczucia odnośnie wpływu nawiązania relacji z instytucjami otoczenia biznesu na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. Postrzegają jednakże inne pozytywne skutki, jakie mogą wynikać pośrednio ze współpracy z tego typu instytucjami. ( ) trudno powiedzieć czy przekłada się to na konkurencyjność. Można wyczuć natomiast, że zwiększa to postrzeganie firmy, że istnieje ona na rynku ( ) ( ) jaki to ma wpływ to my takich badań nie przeprowadzamy, ale przypuszczam, że to na pewno pozytywny wpływ wywiera( ) ( ) uczestniczenie w różnych konferencjach, które organizują czy to są banki, czy Izby Gospodarcze podnosi kwalifikacje pracowników firmy, a więc wpływa pozytywnie( ) Skłonność przedsiębiorstw do podejmowania współpracy w procesie innowacyjnym w opinii respondentów badania FGI Wprowadzanie na rynek nowych produktów, usług i technologii to efekt współpracy świata nauki i biznesu. Tak więc, o potencjale innowacyjności świadczy także współpraca firm z ośrodkami naukowymi, instytutami badawczymi czy uczelniami. Badani przedstawiciele firm deklarowali, że ich przedsiębiorstwa współpracują z wyżej wymienionymi instytucjami, a współpraca ta świadczy właśnie o stopniu ich innowacyjności. Przedsiębiorcy współpracują z naukowcami przede wszystkim w zakresie wdrażania nowoczesnych (innowacyjnych) rozwiązań, co wpływa na konkurencyjność firmy, ale i obniżenie kosztów działalności firmy. ( ) bez współpracy z naukowcem nie można niekiedy przeskoczyć jakiegoś problemu ( ) Wielkopolskie firmy w głównej mierze współpracują z Politechniką Poznańską, a także z Uniwersytetem Przyrodniczym (Akademia Rolnicza) i Uniwersytetem Medycznym (Akademia Medyczna). Przedsiębiorcy doceniają współpracę z uczelniami i oceniają ją bardzo dobrze. Główne bariery wdrażania innowacji w opinii respondentów badania IDI i FGI W obu pomiarach badania IDI respondenci wskazywali na trudności w uzyskaniu dofinansowania do projektu innowacyjnego, który nierzadko już na etapie rozpatrzenia wniosku był odrzucany, jako mało innowacyjny. Inną barierą stojącą na drodze wdrażania innowacji były urzędnicze przepisy, czyli biurokracja. Respondenci w badaniu FGI w głównej mierze podkreślali fakt, iż wszelkie związane z innowacjami działania są czasochłonne, co spowodowane jest uciążliwą biurokratyzacją, czyli zbyt skomplikowanymi procedurami związanymi z wszelkiego rodzaju zaświadczeniami czy pozwoleniami. Ponadto istotną barierą jest również trudność w uzyskaniu konkretnych informacji, dotyczących procesu wdrażania innowacji. Respondenci zwracali uwagę na fakt, iż innowacyjność firm, czy to tych w Wielkopolsce, czy w całym kraju, powinna iść w parze z innowacyjnością urzędów, gdyż: ( ) ta przepaść między jednymi a drugimi, musi być jak najmniejsza, a nie jak największa ( ) Podobnie sytuacja kształtowała się, jeśli chodzi o fundusze unijne i procedury związane z ich pozyskiwaniem, które dla zwykłego przedsiębiorcy zdaniem respondentów są zbyt skomplikowane. Wówczas wiąże się to z wynajęciem firmy, która pomoże przejść przez wszystkie procedury związane z aplikowaniem o środki unijne oraz sporządzi kompletną dokumentację konkursową. Kolejną barierą jest brak środków finansowych, co z kolei wiąże się znów z wszelką biurokratyzacją i utrudnionym dostępem do kapitału na innowacje zarówno, jeśli chodzi o kredyty bankowe, jak i środki unijne. 63
Podsumowanie Przedstawiona powyżej analiza danych wtórnych i pierwotnych miała na celu omówienie wskaźników dotyczących innowacyjności przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz ukazanie pod tym względem województwa na tle innych regionów i kraju. Analiza desk research wykazała, iż województwo wielkopolskie posiada jeden z niższych w kraju odsetek przedsiębiorstw przemysłowych, które ponoszą nakłady na innowacje. W analizowanych latach odnotowano spadek odsetka firm innowacyjnych w prawie wszystkich regionach w kraju (za wyjątkiem podkarpackiego). Jednocześnie Wielkopolska plasuje się na drugim miejscu pod względem wartości środków finansowych przeznaczonych na innowacje. Oznacza to, że istniejące przedsiębiorstwa innowacyjne, choć nie stanowią dużego odsetka wszystkich działających na terenie Wielkopolski przedsiębiorstw, przeznaczają wysokie (w porównaniu z innymi regionami) nakłady na innowacje, które znacznie przekraczają nakłady na innowacje przedsiębiorstw w innych regionach Polski. Analiza danych wtórnych wykazała również, że Wielkopolska znajduje się w czołówce regionów pod względem liczby funkcjonujących na jej terenie firm badawczo-rozwojowych oraz ponoszonych przez te firmy nakładów na tego rodzaju działalność. Z tego wynika, że w województwie wielkopolskim działalność badawczo-rozwojowa rozwija się prężnie i stanowi filar tego rodzaju działań w skali całej Polski. Badania ilościowe oraz jakościowe pozwoliły na wyciągnięcie wniosku, iż niewielki odsetek wielkopolskich przedsiębiorstw jest innowacyjnych. Największy odsetek, wśród przedsiębiorstw innowacyjnych stanowiły firmy małe i średnie. Firmy te inwestują zazwyczaj w innowacyjne usługi oraz nowoczesne rozwiązania technologiczne. Nakłady na innowacje w większości firm nie przekraczają 500 000 zł (analogicznie na działalność badawczo-rozwojową), a podstawą finansowania działalności innowacyjnej są przede wszystkim środki własne przedsiębiorstw, rzadziej kredyty bankowe. Przedsiębiorcy mówili o trudności w uzyskaniu dofinansowania unijnego na działalność innowacyjną. Ponadto wielkopolskie przedsiębiorstwa wykazują niewielką skłonność do podejmowania współpracy z innymi firmami, krajowymi bądź zagranicznymi, w zakresie wdrażania innowacji. 64
Inwestycje przedsiębiorstw W celu zdiagnozowania inwestycji w regionie Wielkopolski Wykonawca przeprowadził analizę desk research (badania wtórne) oraz badania pierwotne (jakościowe IDI, FGI oraz ilościowe CATI). Przeprowadzona analiza inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwa w regionie Wielkopolski miała na celu znalezienie odpowiedzi na ogólne pytanie badawcze: Jak przedstawiają się wydatki inwestycyjne oraz plany inwestycyjne przedsiębiorstw w regionie Wielkopolski oraz na tle innych regionów i kraju? W ramach niniejszego pytania badawczego analizie poddano następujące wskaźniki dotyczące inwestycyjności: Atrakcyjność inwestycyjna województwa, Nakłady inwestycyjne (w tym z udziałem kapitału zagranicznego) i wartość brutto środków trwałych, Źródła finansowania inwestycji, Bariery inwestycyjne, Plany przedsiębiorców odnośnie inwestycji. W celu diagnozy inwestycji w regionie Wielkopolski w pierwszej kolejności została przeprowadzona analiza danych zastanych dotyczących nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw (w tym udział kapitału zagranicznego) oraz wartość brutto środków trwałych na 1 mieszkańca regionu. Wyniki analizy desk research zostały uzupełnione o informacje pochodzące z zebranego podczas badań pierwotnych materiału badawczego (CATI, IDI, FGI). Atrakcyjność inwestycyjna województwa w analizie desk research Województwo wielkopolskie posiada duży potencjał gospodarczy. W 2010 r. w województwie funkcjonowało 375 482 podmiotów gospodarczych, co stanowiło 9,6% spośród wszystkich przedsiębiorstw w kraju. Główną siłą napędową regionu są m.in. branże zaliczane do wysokiej techniki - produkcja sprzętu RTV i informatyka oraz przemysł samochodowy, elektryczny, metalowy, meblarski, drzewny, papierniczy 1. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową co roku ocenia regiony pod względem przestrzennego zróżnicowania atrakcyjności inwestycyjnej Polski dla potencjalnych inwestorów. W tej ocenie województwo wielkopolskie w latach 2005-2010 zajmowało średnio 5 miejsce (tabela 51). Pod względem atrakcyjności inwestycyjnej Wielkopolskę wyprzedza Śląsk, Dolny Śląsk oraz Mazowsze i Małopolska. Tabela 51. Atrakcyjność inwestycyjna województw w latach 2005-2010 Pozycja w rankingu 2005 Pozycja w rankingu 2006 Pozycja w rankingu 2007 Pozycja w rankingu 2008 Pozycja w rankingu 2009 Pozycja w rankingu 2010 Zmiana pozycji 2010-2000 śląskie 1 1 1 1 1 1 0 dolnośląskie 4 3 2 3 2 2 0 mazowieckie 2 2 3 2 3 3 0 małopolskie 3 4 4 5 5 4 +1 1 Dynamika i kierunki zmian gospodarczych w województwie wielkopolskim, ich przewidywany wpływ na profil działalności przedsiębiorstw oraz kształt regionalnego rynku pracy, Konsorcjum: Doradztwo Gospodarcze DGA S.A. oraz PBS DGA Sp. z o.o., 2009 65
wielkopolskie 5 5 5 4 4 5-1 zachodniopomorskie 8 8 8 8 6 6 0 łódzkie 6 7 6 7 8 7 +1 pomorskie 7 6 7 6 7 8-1 opolskie 9 9 9 10 10 9 +1 lubuskie 10 10 10 9 9 10-1 kujawsko - pomorskie 12 11 11 11 11 11 0 podkarpackie 11 13 12 12 13 12 +1 warmińsko - mazurskie 13 12 13 13 12 13-1 świętokrzyskie 14 14 14 14 14 14 0 lubelskie 15 15 15 15 16 15 +1 podlaskie 16 16 16 16 15 16-1 Źródło: opracowanie IBnGR Atrakcyjność inwestycyjną analizuje się biorąc pod uwagę następujące czynniki: dostępność transportową, zasoby i koszty pracy, rynek zbytu, infrastrukturę gospodarczą, infrastrukturę społeczną, bezpieczeństwo powszechne, aktywność województwa wobec inwestorów. 2 Najbardziej atrakcyjnymi regionami dla potencjalnych inwestorów są województwa: śląskie, dolnośląskie i mazowieckie. Najmniej zaś podlaskie, lubelskie i świętokrzyskie. Województwo wielkopolskie, rozpatrując wyżej wymienione czynniki, zajęło w 2010 r. 5 miejsce. Region najlepiej oceniany jest za dostępność transportową (2 miejsce na 16 województw, zaraz po woj. dolnośląskim). Analizując atrakcyjność inwestycyjną pod względem dostępności transportowej bierze się pod uwagę następujące wskaźniki: Położenie względem granicy zachodniej, Położenie województwa jak i podregionów względem stolicy, Położenie podregionów względem ośrodków regionalnych, Położenie względem międzynarodowych portów lotniczych (podregiony) z uwzględnieniem ich rangi, Położenie względem dużych portów morskich. Następnie najlepiej ocenione zostały zasoby i koszty pracy w województwie. Wielkopolska pod tym względem zajęła w 2010 r. 3 miejsce (wyżej niż woj. dolnośląskie i mazowieckie). Ten czynnik analizuje się biorąc pod uwagę: liczbę pracujących oraz bezrobotnych, liczbę wolnych miejsc pracy, napływ absolwentów szkół średnich i wyższych, a także wysokość wynagrodzeń. Wielkopolska wysoko została oceniona również pod względem aktywności województwa wobec inwestorów. Pod tym względem w 2010 r. zajęła 4 miejsce (wyższe niż woj. śląskie, które ocenia się jako najbardziej atrakcyjne oraz małopolskie). Czynnik ten rozpatruje się biorąc pod uwagę następujące wskaźniki: Stopień przygotowania ofert inwestycyjnych, Działalność informacyjno-promocyjną wobec inwestorów z kraju pochodzenia kapitału, realizowaną przy pomocy stosownego wsparcia, udzielanego województwom przez polskie placówki za granicą Wydziały Promocji Handlu i Inwestycji Ambasad RP, Odsetek gmin będących laureatami konkursu Gmina Fair Play. 2 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2009. 66
Dostępność transportowa Zasoby i koszty pracy Rynek zbytu Infrastruktura gospodarcza Infrastruktura społeczna Bezpieczeństwo powszechne Aktywność województw wobec inwestorów Atrakcyjność inwestycyjna województwa Samorząd Województwa Wielkopolskiego Najsłabiej (10 miejsce) woj. wielkopolskie zostało ocenione pod względem infrastruktury społecznej, którą rozpatruje się w kontekście liczby i aktywności instytucji edukacyjnych, ochrony zdrowia, kultury, a także nasycenia infrastrukturą hotelową i gastronomiczną. Równie nisko (miejsce 8) oceniony został rynek zbytu (wielkość rynku zbytu, zamożność gospodarstw domowych, wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw i pozostałych instytucji). Tabela 52. Atrakcyjność inwestycyjna województwa wielkopolskiego w 2010 r. ranga ranga ranga ranga ranga ranga ranga ranga 1 śląskie 4 1 2 2 1 16 6 1 2 dolnośląskie 1 5 4 1 3 15 1 2 3 mazowieckie 3 13 1 3 4 13 3 3 4 małopolskie 7 2 5 5 2 10 5 4 5 wielkopolskie 2 3 8 6 10 7 4 5 6 zachodniopomorskie 6 8 6 9 6 12 2 6 7 łódzkie 9 4 11 7 7 9 8 7 8 pomorskie 11 10 3 11 5 14 7 8 9 opolskie 8 12 9 4 14 5 9 9 10 lubuskie 5 11 7 12 8 11 10 10 11 kujawsko-pomorskie 10 5 10 14 9 8 14 11 12 podkarpackie 14 7 14 8 12 1 13 12 13 warmińsko-mazurskie 13 14 12 16 11 6 11 13 14 świętokrzyskie 12 9 15 15 13 2 16 14 15 lubelskie 15 15 16 10 16 3 12 15 16 podlaskie 16 16 13 13 15 4 15 16 Źródło: opracowanie IBnGR Na poniżej zamieszczonych mapkach (rysunek 22) ukazana została atrakcyjność inwestycyjna poszczególnych podregionów województwa wielkopolskiego. Badania Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR) wykazały, że podregion poznański cieszy się najwyższą atrakcyjnością inwestycyjną pod względem zarówno działalności przemysłowej, usługowej, jak i zaawansowanej technologicznie. Najmniej atrakcyjnym regionem jest region pilski. 67
Rysunek 22. Atrakcyjność inwestycyjna pod określone działalności w 2010 r. DZIAŁALNOŚĆ PRZEMYSŁOWA DZIAŁALNOŚĆ USŁUGOWA DZIAŁALNOŚĆ ZAAWANSOWANA TECHNOLOGICZNIE Źródło: opracowanie IBnGR Wyżej przedstawione wyniki badań Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową wykazały, że Wielkopolska jest regionem atrakcyjnym inwestycyjnie. Województwo oferuje wiele terenów inwestycyjnych w różnych częściach regionu: w Kaliszu, Lesznie, Mikstacie, Ostrzeszowie, Śremie, w gminach powiatu gnieźnieńskiego i poznańskiego. 3 Nakłady inwestycyjne (w tym z udziałem kapitału zagranicznego) i wartość brutto środków trwałych w analizie desk research Podstawowym wyznacznikiem rozwoju przedsiębiorstw jest ich działalność inwestycyjna, która powinna stanowić nieodłączny element procesu zarządzania firmą. Aktywność inwestycyjna firm wiąże się z ponoszeniem dodatkowych kosztów, które gdy są zbyt wysokie jak na możliwości firmy przyczyniają się do zahamowania procesów inwestycyjnych. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach zlokalizowanych na terenie województwa wielkopolskiego według danych GUS z 2009 r. wyniosły 8975,9 mln zł. (co stanowi 7% wszystkich nakładów poniesionych przez przedsiębiorstwa w kraju). Wysokość środków finansowych przeznaczonych na inwestycje w 2009 r. zmalała w porównaniu z rokiem 2008 o około 28%. Pod względem wielkości nakładów w 2009 r. województwo zajęło 5 miejsce. Więcej inwestowali przedsiębiorcy na Mazowszu, Śląsku, Pomorzu i na Dolnym Śląsku (tabela 53). Tabela 53. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach w kraju i w poszczególnych województwach 2008 2009 Polska 134 091,2 119 100,0 mazowieckie 31 198,4 27 058,9 śląskie 18 121,1 16 203,5 pomorskie 8 857,9 11 206,3 dolnośląskie 11 659,2 10 555,2 wielkopolskie 12 463,0 8 975,9 3 http://www.wielkopolska-region.pl/index.php?aid=110413442341cfc11724a0c 68
łódzkie 10 070,5 8 205,9 małopolskie 8 681,1 6 691,8 kujawsko-pomorskie 6 299,8 6 466,2 lubelskie 3 873,7 3 817,5 zachodniopomorskie 4 821,6 3 816,0 podkarpackie 4 253,8 3 596,6 świętokrzyskie 3 673,6 3 243,5 opolskie 2 317,4 2 717,1 warmińsko-mazurskie 3 075,6 2 544,8 lubuskie 2 440,9 2 325,0 podlaskie 2 283,6 1 675,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując wielkość nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach w poszczególnych podregionach Wielkopolski, można zauważyć, iż najwięcej inwestują firmy zlokalizowane (3167,8 mln) oraz w podregionie poznańskim (1763,6 mln). Niewątpliwie związane jest to z faktem, iż na tych terenach zlokalizowanych jest najwięcej przedsiębiorstw (tabela 54). Tabela 54. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach w poszczególnych podregionach województwa Wielkopolskiego w latach 2008-2009 [mln] 2008 2009 podregion m. Poznań 4 121,8 3 167,8 podregion poznański 3 129,5 1 763,6 podregion leszczyński 1 122,3 1 200,5 podregion kaliski 1 445,8 1 166,5 podregion koniński 1 686,3 1 047,8 podregion pilski 957,3 629,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Nakłady inwestycyjne w 2009 r. w większości (ponad 53%) zostały przeznaczone na przemysł, a w dalszej kolejności - 13,8% - na handel oraz naprawę pojazdów samochodowych (rysunek 23). Rysunek 23. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach wg wybranych sekcji PKD w 2009 r. 1238,9 730,7 488,0 222,3 przemysł budownictwo 392,2 handel, napraw pojazdów samochodowych transport i gospodarka magazynowa 4793,1 informacja i komunikacja obsługa rynku, nieruchomości Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 69
Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw działających w województwie wielkopolskim w przeliczeniu na jednego pracownika wyniosły 6849,45 zł - czyli o 26,2% mniej niż w kraju. Jest to dość duży spadek, gdyż w 2008 r. nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jednego pracującego w Wielkopolsce były mniejsze niż w kraju jedynie o 2% (rysunek 24). Rysunek 24. Nakłady inwestycyjne w przeliczeniu na jednego pracującego [zł] 2009 2008 6849,45 8641,55 9356,91 9552,55 Wielkopolska Polska 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wartość brutto środków trwałych w wielkopolskich przedsiębiorstwach według danych GUS z 2009 roku wynosiła 214 411,3 tys. zł, co stanowiło 9% wartości brutto środków trwałych dla całego kraju. Wartość ta w porównaniu z rokiem poprzednim zwiększyła się o 6,6%. Do środków trwałych zalicza się rzeczowy majątek trwały (m.in. budynki, lokale, maszyny, urządzenia, środki transportu). Pod względem wartości brutto środków trwałych Wielkopolska w 2009 r. zajmowała 3 miejsce w kraju (tabela 55). Tabela 55. Wartość brutto środków trwałych [tys. zł] 2008 2009 mazowieckie 477 820 458 513 452 249 śląskie 268 710 995 288 895 697 wielkopolskie 200 267 672 214 411 310 dolnośląskie 179 798 261 190 463 254 małopolskie 160 457 677 173 531 079 łódzkie 133 524 339 142 653 101 pomorskie 122 736 050 129 361 897 podkarpackie 97 132 836 102 677 901 lubelskie 99 212 700 102 579 037 kujawsko-pomorskie 93 852 776 102 237 972 zachodniopomorskie 93 466 768 100 331 600 warmińsko-mazurskie 67 546 145 69 448 825 podlaskie 59 876 593 63 068 962 opolskie 59 139 688 62 700 494 świętokrzyskie 59 153 866 62 652 669 lubuskie 54 709 280 58 442 325 Polska 2 227 406 104 2 376 908 372 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W przedstawionej poniżej tabeli 56 zaprezentowana została wysokość nakładów inwestycyjnych oraz wartość brutto środków trwałych przedsiębiorstw funkcjonujących w województwie wielkopolskim, w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Z analizy danych wynika, iż w roku 70
2009 kwota jaką wielkopolskie firmy przeznaczyły na inwestycje w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosi 2637 zł. W porównaniu z rokiem poprzednim wielkość tejże kwoty spadła o 28,3%. Porównując nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w Wielkopolsce i w kraju, można zauważyć, że w roku 2008 w przeliczeniu na 1 mieszkańca wartość nakładów w województwie była zbliżona do wartości nakładów w kraju, natomiast w roku 2009 obserwuje się znaczne zwiększenie różnicy między sumą środków finansowych przeznaczonych na inwestycje w regionie i kraju (wartość nakładów inwestycyjnych w Wielkopolsce w 2009 r. była mniejsza o 15,5% niż wartość nakładów inwestycyjnych w kraju). Jeśli chodzi o wartość brutto środków trwałych, to wielkopolskie przedsiębiorstwa w przeliczeniu na jednego mieszkańca w 2009 r. dysponowały kwotą 34 207 zł. Wartość ta w porównaniu z rokiem 2008 wzrosła o 6,5%. Tabela 56. Wartość brutto środków trwałych oraz nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw nakłady inwestycyjne wartość brutto środków trwałych 2008 2009 2008 2009 Polska 3 518 3 122 32 314 34 338 Wielkopolska 3 675 2 637 32 116 34 207 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Według danych Urzędu Statystycznego ( Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie wielkopolskim w 2009 r.) województwo wielkopolskie pod względem liczby podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału zagranicznego zajmowało w 2009 r. 4 miejsce w Polsce. Spośród wszystkich tego typu przedsiębiorstw 8,8% zlokalizowanych było w Wielkopolsce. Województwem, które cieszy się największym udziałem tych podmiotów (36,7% spośród ogółu) jest województwo mazowieckie (rysunek 25). 71
Rysunek 25. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w poszczególnych województwach mazowieckie dolnośląskie śląskie wielkopolskie małopolskie pomorskie zachodniopomorskie łódzkie lubuskie kujawsko-pomorskie opolskie podkarpackie lubelskie warmińsko-mazurskie świętokszyskie podlaskie 10,0% 9,0% 8,8% 6,2% 5,7% 5,7% 4,1% 3,4% 2,5% 2,1% 1,5% 1,4% 1,4% 0,8% 0,6% 36,7% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego W województwie wielkopolskim w 2009 r. działalność gospodarczą prowadziły 1962 podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Zdecydowana większość tych przedsiębiorstw, zaliczana jest do firm mikro, czyli zatrudniających poniżej 9 pracowników (53,9%) (rysunek 26 i 27). Rysunek 26. Firmy z udziałem kapitału zagranicznego wg wielkości zatrudnienia Wielkopolska 124 289 491 1058 0 200 400 600 800 1000 1200 powyżej 250 od 50 do 249 od 10 do 49 do 9 pracowników Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego Rysunek 27. Liczba osób pracujących w przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym 1,4% 6,1% 17,1% 75,4% do 9 pracowników od 10 do 49 od 50 do 249 powyżej 250 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego 72
W 2009 r. Urząd Statystyczny opublikował artykuł dotyczący działalności gospodarczej podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie wielkopolskim. Jednym z analizowanych wskaźników były wydatki inwestycyjne. W badaniu udział wzięły wszystkie przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego (N=1 926). Spośród firm, które zostały objęte obserwacją, wydatki inwestycyjne poniosły 1 102 jednostki (57,2%), które na inwestycje przeznaczyły 6 160,8 mln zł. Kwota ta stanowiła 9,2% wydatków inwestycyjnych w kraju (druga wielkość po województwie mazowieckim 47,2%). W porównaniu z rokiem 2008 wartość inwestycji w Wielkopolsce zmniejszyła się o 23,4%, przy średnim spadku w kraju o 18%. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w 2009 r., w przeliczeniu na 1 pracownika wyniosły 32 277,3 zł. 4 (rysunek 28). Rysunek 28. Struktura podmiotów i zaangażowanego w nich kapitału zagranicznego wg sekcji PKD 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% podmioty kapitał zagraniczny Źródło: dane Urzędu Statystycznego Nakłady inwestycyjne (w tym z udziałem kapitału zagranicznego) i wartość brutto środków trwałych w opinii respondentów badania CATI Z analizy danych zebranych podczas I i II pomiaru badania CATI wynika, iż na przestrzeni analizowanych lat około 90% firm lokowało środki finansowe w różnego rodzaju przedsięwzięcia gospodarcze w celu zwielokrotnienia posiadanego kapitału (tabela 57). Niepokojącym wydaje się fakt malejącego odsetka firm, które realizowały inwestycje, na co niewątpliwie wpłynął kryzys gospodarczy. Ponoszenie nakładów na inwestycje wiązało się 4 Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie wielkopolskim w 2009 r., Urząd Statystyczny 73
z ryzykiem strat oraz niezrealizowania inwestycji. W związku z tym, ze względu na nierentowność, bądź brak środków finansowych plany inwestycyjne musiały zostać przeniesione w czasie. Tabela 57. Inwestycje w przedsięwzięcia w badanych firmach w latach 2008-2010 - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] Czy Pana/i firma w ciągu lat 2008-2008 2009 2010 2010 inwestowała w jakieś przedsięwzięcia: I pomiar II pomiar I pomiar II pomiar I pomiar II pomiar tak 89,1% 90,3% 89,0% 89,6% 88,6% 89,2% nie 10,9% 9,7% 11,0% 10,4% 11,4% 10,8% Ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Przedsiębiorstwa, które w analizowanych latach ponosiły nakłady na inwestycje, w zdecydowanej większości przeznaczały na ten cel poniżej 500 000 zł (tabela 58). Tabela 58. Wysokości środków finansowych przeznaczonych przez badane firmy na inwestycje w poszczególnych latach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] 2008 2009 2010 I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] poniżej 500 000 zł 91,5 91,8 91,4 92,5 91,1 91,7 500 001 zł 1 000 000 zł 5,4 5,1 5,6 5,0 5,7 5,4 1 000 001 zł 2 000 000 zł 1,8 1,8 1,5 1,4 1,6 1,4 2 000 001 zł 3 000 000 zł 0,4 0,7 0,6 0,4 0,6 0,6 powyżej 5 000 001 zł 0,7 0,5 0,7 0,6 0,2 0,3 3 000 001 zł 5 000 000 zł 0,2 0,1 0,2 0,1 0,8 0,6 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Co trzecia firma ponosiła nakłady na inwestycje z udziałem kapitału zagranicznego (tabela 59). Tabela 59. Środki finansowe z udziałem kapitału zagranicznego przeznaczane przez badane firmy na inwestycje - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] nie 82,0 70,2 tak 18,0 29,8 Ogółem 100,0 100,0 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Większość spośród ogółu firm, które inwestując w przedsięwzięcia, korzystały w tym celu z kapitału zagranicznego, najczęściej deklarowały, że środki finansowe przeznaczone na te inwestycje nie przekraczają 500 tys. zł (tabela 60). 74
Tabela 60. Wysokość środków finansowych (z uwzględnieniem kapitału zagranicznego) przeznaczanych przez badane firmy na inwestycje - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] 2008 2009 2010 I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] poniżej 500 000 zł 93,2 95,6 91,2 95,1 91,9 94,5 500 001 zł 1 000 000 zł 3,4 2,0 5,0 2,5 4,4 2,5 1 000 001 zł 2 000 000 zł 1,7 1,2 1,6 1,2 1,6 1,3 2 000 001 zł 3 000 000 zł 1,1 0,8 1,6 0,8 1,6 1,3 powyżej 5 000 001 zł 0,6 0,4 0,6 0,4 0,5 0,4 3 000 001 zł 5 000 000 zł - - - - - - Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Nakłady inwestycyjne (w tym z udziałem kapitału zagranicznego) i wartość brutto środków trwałych w opinii respondentów badań IDI Nakłady poniesione na inwestycje w przedsiębiorstwach mają służyć tworzeniu nowych środków trwałych lub ulepszaniu już istniejących obiektów majątku trwałego, co z założenia oznacza rozwój i poprawę sposobu funkcjonowania firmy. Inwestowanie leży więc w szeroko pojętym interesie wszystkich przedsiębiorstw działających na rynku, które planują rozwijać się i stawać bardziej dochodowe. Wielkopolscy przedsiębiorcy, reprezentujący kluczowe branże w regionie, w I i II pomiarze wskazywali jednakże na ograniczenia w inwestowaniu, wynikające przede wszystkim z małych możliwości finansowania inwestycji ze środków własnych oraz dużej biurokracji. ( ) w Polsce jest bardzo duża biurokracja jeżeli chodzi o papiery, dokumenty, a czasami podpisy, przecinki i kropki. To na pewno są problemy z biurokracją, które utrudniają podejmowanie i realizację inwestycji ( ) Jednocześnie pomimo tych ograniczeń w ostatnich dwóch latach stosunkowo często podejmowano inwestycje, szczególnie w większych przedsiębiorstwach. Dotyczyły one w głównej mierze wymiany parku maszynowego na bardziej nowoczesny, wybudowania lub zakupu nieruchomości, zakupu nowych sprzętów czy maszyn oraz wdrażania nowoczesnych technologii. Realizacją inwestycji w większości firm, które je podejmują, zajmują się zazwyczaj osoby decyzyjne jak np. szef, prezes, a w większych przedsiębiorstwach specjalnie wyznaczone do tego zadania osoby, np. dyrektorzy/kierownicy do spraw rozwoju, a w firmach z rozwiniętą linią produkcyjną - główni mechanicy. Zdecydowana większość respondentów podczas przeprowadzania wywiadów, nie realizowała żadnych inwestycji. Kolejna część przedsiębiorców była na końcowym etapie realizacji inwestycji, które rozpoczęła w latach ubiegłych i z tego względu nie planowała realizacji kolejnych przedsięwzięć w najbliższym czasie. ( ) teraz mamy ograniczone wydatki z tego względu, że dopiero skończyliśmy jedną inwestycję ( ) może w przyszłym roku( ). Część przedsiębiorców planuje realizację inwestycji w najbliższych latach. Dotyczyć one będą w głównej mierze rozbudowy bądź budowy nieruchomości czy też modernizacji maszyn i sprzętów. Plany te w większości nie były sprecyzowane przez przedsiębiorców i charakteryzowały się swobodą, oznacza to, że przedsiębiorstwa w głównej mierze opierają się na bieżących doświadczeniach, potrzebach w planowaniu oraz wdrażaniu inwestycji. ( ) to się odbywa na bieżąco wszystko ( ) ale inwestycji w sensie park maszynowy, czy nowe obiekty to nie ( ) 75
Wielkopolscy przedsiębiorcy w dużej mierze zdają sobie sprawę z konieczności podejmowania inwestycji jako elementu zapewniającego dynamiczny i zgodny z trendami rynkowymi rozwój firmy, ale także z ograniczeń możliwości finansowych własnych firm. Z tego względu niewielu planuje realizować inwestycje w najbliższych latach. Taka postawa wynika także z obawy przed kolejną falą kryzysu gospodarczego, podczas której wszelkie inwestycje mogą okazać się nierentowne. Źródła finansowania inwestycji w opinii respondentów badania CATI Podstawą finansowania działalności inwestycyjnej w wielkopolskich przedsiębiorstwach, jak wynika z danych zebranych podczas I i II pomiaru badań CATI, były środki własne. Znaczny odsetek przedsiębiorców pokrywał koszty realizacji inwestycji za pomocą kredytów bankowych. W tym przypadku odnotowano niewielką tendencją spadkową w liczbie respondentów, którzy byli skłonni finansować inwestycje za pomocą zaciągania kredytów bankowych (tabela 61). Tabela 61. Źródła finansowania inwestycji w badanych firmach - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] 2008 2009 2010 II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] I pomiar [%] II pomiar [%] środki własne 61,4 65,6 61,6 65,8 61,4 66,8 kredyty bankowe 18,9 23,5 19,0 22,1 18,4 21,1 budżet państwa 13,3 1,8 13,3 2,5 13,7 2,3 jednostki samorządu terytorialnego 2,9 2,4 2,8 2,7 3,0 2,8 Unia Europejska 2,5 6,2 2,3 6,0 2,4 6,3 środki z funduszu kapitału ryzyka 0,2 0,1 0,2 0,2 0,2 0,2 inne/jakie? (Wielkopolskie Agencje Rozwoju Przedsiębiorczości, sponsorzy) 0,8 0,4 0,8 0,7 0,9 0,5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Źródła finansowania inwestycji w opinii respondentów badania IDI Inwestycje podejmowane przez wielkopolskich przedsiębiorców w trakcie trwania I i II pomiaru badania IDI, były zazwyczaj finansowane ze środków własnych przedsiębiorstw oraz współfinansowane ze środków unijnych. Przedsiębiorcy rzadziej wykorzystywali kredyt oraz leasing jako formy finansowania inwestycji. Współpraca z innymi firmami podczas realizacji inwestycji odbywała się najczęściej jeszcze na etapie podejmowania decyzji o realizacji danej inwestycji i dotyczyła głównie firm konsultingowych. ( ) korzystamy czasami z usług firm zewnętrznych, które pomagają nam przy wstępnej realizacji inwestycji bądź tworzeniu wniosków ( ) W wielkopolskich firmach znacznie rzadsze było podejmowanie współpracy z partnerami zagranicznymi, którzy dysponowali odpowiednim kapitałem i byli zainteresowani lokowaniem go w Wielkopolsce. 76
Bariery inwestycyjne w opinii respondentów badania CATI Brak środków finansowych, postrzegany był przez ⅓ respondentów jako największa bariera w realizacji inwestycji, które planują podjąć do 2013 roku (zarówno w I, jak i w II pomiarze). Ponad 20% przedsiębiorców wskazało na brak zainteresowania produktem bądź usługą tworzoną przez firmę, natomiast ponad 15% respondentów obawia się inwestowania ze względu na brak stabilności prawa w tym zakresie (tabela 62). Tabela 62. Bariery inwestycyjne, na jakie mogą napotkać badane przedsiębiorstwa do 2013 r. - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] do 2013 I pomiar [%] II pomiar [%] brak środków finansowych 28,8 30,3 brak popytu na produkty/usługi 23,6 22,4 brak stabilności prawa 15,7 16,2 recesja w branży 11,7 15,5 brak barier 6,7 7,7 niekorzystny kurs złotówki 7,5 4,9 brak partnerów 6,0 3,0 Ogółem 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Największą przeszkodą w pozyskiwaniu kapitału inwestycyjnego był brak dogodnych form kredytowych. Taką opinię wyraziło 35,6% w I oraz 21,4% respondentów w II pomiarze badania CATI. Innymi istotnymi przeszkodami były: biurokracja, brak jakichkolwiek środków finansowych koniecznych do podjęcia inwestycji, brak możliwości pozyskania dotacji unijnej, czy liczne bariery prawne stojące na drodze pozyskania kapitału inwestycyjnego (tabela 63). Tabela 63. Przeszkody w pozyskiwaniu kapitału inwestycyjnego w opinii badanych przedsiębiorców - CATI [I pomiar N=1000, II pomiar N=806] I pomiar [%] II pomiar [%] brak dogodnych form kredytowych 35,6 21,4 duża biurokracja 11,5 19,2 brak środków finansowych 14,2 15,0 brak możliwości pozyskania dotacji z UE 11,1 13,1 bariery prawne 8,5 11,7 małe obroty 4,3 7,8 brak środków własnych 4,0 6,8 brak doświadczenia 0,4 2,4 brak partnerów do współpracy 0,4 1,6 brak gwarancji bankowej 0,2 1,0 Ogółem 90,2 100 * procent odpowiedzi w I pomiarze nie sumuje się do 100%, gdyż nie wszystkie odpowiedzi z pomiaru I padły w pomiarze II Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań 77
Bariery inwestycyjne w opinii respondentów badania FGI Głównymi barierami, zdaniem respondentów biorących udział w badaniu FGI, w realizacji planowanych inwestycji są przede wszystkim trudności związane z brakiem środków finansowych, a co za tym idzie także z pozyskaniem kredytów czy środków unijnych oraz wszelkie trudności związane z uciążliwą biurokratyzacją. Plany inwestycyjne przedsiębiorstw do roku 2013 Przedsiębiorcy, którzy brali udział w badaniach zdają sobie sprawę, że aby przedsiębiorstwo mogło się rozwijać musi inwestować. Zdecydowana większość właścicieli firm deklaruje realizację inwestycji, z tym że będą to inwestycje małe, które wiążą się z ponoszeniem niskich nakładów finansowych. Takie inwestycje podejmowane są bardzo często, gdyż wpływają na konkurencyjność przedsiębiorstwa na rynku. Inwestycje duże, kapitałochłonne odkładane są w czasie. Związane jest to z jednej strony z obawami przedsiębiorców dotyczącymi niestabilnej sytuacji gospodarczej w kraju i na świecie. Z drugiej zaś strony część przedsiębiorców zadeklarowała, iż aktualnie realizują jakieś inwestycje, są na końcowym etapie realizacji, bądź niedawno zakończyli to przedsięwzięcie. 78
Podsumowanie Ponoszone przez przedsiębiorstwa nakłady inwestycyjne świadczą o potencjale przedsiębiorstwa, odzwierciedlają perspektywy rozwojowe, a także szanse utrzymania się na rynku. Przeprowadzona analiza danych zastanych i pierwotnych, której wyniki zaprezentowano powyżej, wskazuje, iż w województwie wielkopolskim wartość nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach jest wysoka - Wielkopolska pod tym względem zajmuje 5 miejsce w kraju. Dane te świadczą o tym, że wielkopolskie przedsiębiorstwa starają się sprostać wymogom konkurencji poprzez modernizację bądź wymianę majątku, a także poprzez pozyskiwanie nowych środków trwałych. Należy jednak zaznaczyć, że wartość środków finansowych przeznaczonych na inwestycje w porównaniu z rokiem 2008 zmniejszyła się o 28%. Skoro więc firmy z regionu w 2009 r. przeznaczyły na inwestycje mniej środków niż dotychczas należy stwierdzić, iż światowy kryzys jaki miał miejsce w ostatnich latach, znacznie wpłynął na przedsiębiorczość w regionie. Diagnoza aktywności inwestycyjnej wielkopolskich przedsiębiorstw miała na celu znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak przedstawiają się wydatki inwestycyjne oraz plany inwestycyjne przedsiębiorstw, które prowadzą działalność gospodarczą w Wielkopolsce. Analiza zebranego materiału badawczego wykazała, iż większość regionalnych firm podejmuje różnorakie inwestycje, jednakże nie przeznacza na nie zbyt dużych środków finansowych. Jeśli zaś chodzi o plany inwestycyjne, to można zauważyć, iż wielkopolscy przedsiębiorcy są nadal ostrożni i nie będą w najbliższym czasie podejmować kapitałochłonnych inwestycji. Ponadto część z nich zadeklarowała, iż w momencie przeprowadzania wywiadów są w trakcie realizacji różnego rodzaju inwestycji, bądź działalność ta została niedawno zakończona, tak więc w najbliższym czasie w Wielkopolsce zaobserwować będzie można spadek realizowanych inwestycji. 79
Sytuacja finansowa oraz plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego Badanie przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego miało na celu znalezienie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: Jak przedstawia się sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce oraz perspektywy tej sytuacji na najbliższe lata oraz do 2020? Jak przedstawiają się aktualne plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego w Wielkopolsce oraz plany na najbliższe lata oraz do 2020? W celu zdiagnozowania sytuacji finansowej i planów inwestycyjnych JST, Wykonawca przeprowadził analizę desk research oraz indywidualne wywiady pogłębione z wójtami, burmistrzami i prezydentami miast, bądź ich reprezentantami. Realizując niniejsze badanie brane pod uwagę były następujące wskaźniki: wysokość i struktura dochodów JST, wysokość i struktura wydatków JST, absorpcja środków unijnych, zwolnienia podatkowe przez JST, deficyt budżetowy, plany inwestycyjne JST. Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego w analizie desk research Największe dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego w 2009 r. odnotowano w województwie mazowieckim. Wielkopolska pod względem wysokości dochodów sektora samorządowego w 2009 r. uplasowała się na miejscu 3 (udział dochodów budżetowych województwa wynosi 8,7% w skali kraju) (rysunek 29). Rysunek 29. Dochody budżetów jednostek samorządu terytorialnego w poszczególnych województwach w roku 2009 mazowieckie śląskie wielkopolskie małopolskie dolnośląskie łódzkie pomorskie podkarpackie kujawsko-pomorskie lubelskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie podlaskie lubuskie opolskie 8,7% 8,3% 7,7% 6,4% 6,0% 5,3% 5,2% 5,0% 4,6% 3,8% 3,4% 3,1% 2,8% 2,5% 10,9% 16,3% 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 80
Miliony Samorząd Województwa Wielkopolskiego W 2009 r. do budżetów jednostek samorządu terytorialnego Wielkopolski wpłynęło łącznie ponad 13 507 mln. W porównaniu z rokiem 2008 wartość dochodów wzrosła o 10,3%, natomiast w porównaniu z 2000 r. dochody te wzrosły o 124,6% (tabela 64). Tabela 64. Wartość dochodów jednostek samorządu terytorialnego ogółem [zł] 2000 2008 2009 dochody województwa 274 233 632 914 496 904 1 913 289 686 dochody powiatów 1 141 868 340 1 760 026 942 1 890 346 215 dochody miast na prawach powiatu 1 660 243 108 3 276 287 562 3 304 222 475 dochody gminy 2 938 446 627 6 294 340 849 6 399 975 955 Ogółem 6 014 791 707 12 245 152 257 13 507 834 330 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W roku 2009 największy udział w wysokości dochodów sektora samorządowego miały gminy województwa wielkopolskiego (47,4%), następnie miasta na prawach powiatu (24,5%), samorząd województwa (14,2%) oraz powiaty (14%) (rysunek 30). Rysunek 30. Dochody jednostek samorządu terytorialnego w 2000 oraz 2008 i 2009 r. 7 000 6 400 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 1 913 1 890 1 760 3 276 3 304 274 914 1 142 1 660 2 938 dochody województwa dochody powiatów ziemskich dochody miast na prawach powiatu 6 294 dochody gminy 2000 2008 2009 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując dochody jednostek samorządu terytorialnego należy wziąć pod uwagę ich źródła. Udział dochodów własnych w dochodach sektora samorządowego w województwie w 2009 r. wynosił 48,5%, natomiast udział dochodów pochodzących z dotacji 22,6%, a z subwencji ogólnej z budżetu państwa 28,9%. Dane zamieszczone na rysunku 31 ukazują, że większa część środków finansowych gmin pochodzi z dochodów własnych (49,5%), a następnie z subwencji ogólnych z budżetu państwa (33,1%). Dochody miast na prawach powiatu w 67,4% pochodzą z dochodów własnych oraz w 23,6% z subwencji ogólnych z budżetu państwa, a dochody powiatów ziemskich w 48% z subwencji, 31,7% z dochodów własnych i 20,4% z dotacji. Natomiast samorząd województwa najwięcej dochodów pozyskuje z dotacji (66,2%) oraz dochodów własnych (28,9%). 81
Rysunek 31. Dochody budżetowe JST wg rodzajów Samorząd Województwa Wielkopolskiego dochody własne dotacje subwencja ogólna z budżetu państwa ogółem 48,5% 22,6% 28,9% województwo 28,9% 66,2% 4,9% powiaty 31,6% 20,4% 48,0% miasta na prawach powiatu 67,4% 9,0% 23,6% gminy 49,5% 17,4% 33,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego Głównym źródłem dochodów budżetowych jednostek samorządu terytorialnego są wpływy z podatków od osób prawnych (CIT) i osób fizycznych (PIT). Pozostałe źródła finansowania jednostek samorządu terytorialnego przedstawia tabela 65. Tabela 65. Źródła dochodów budżetowych JST (ogółem) ogółem [zł] udział w podatkach od osób prawnych i osób fizycznych 5 139 932,6 pomoc społeczna i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej 1 303 863,7 transport i łączność 394 008,5 gospodarka mieszkaniowa 378 378,8 bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa 177 167,0 rolnictwo i łowiectwo 168 111,0 kultura fizyczna i sport 150 159,8 gospodarka komunalna i ochrona środowiska 140 812,3 oświata i wychowanie 138 796,7 ochrona zdrowia 73 039,8 administracja publiczna 70 125,8 edukacyjna opieka wychowawcza 67 178,7 działalność usługowa 24 655,4 wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 19 262,2 kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 8 764,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Statystycznego Największe wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego w 2009 r. odnotowano w województwie mazowieckim. Wielkopolska pod względem wysokości wydatków sektora samorządowego w 2009 r. uplasowała się na miejscu 3 (udział dochodów budżetowych województwa wynosi 8,6% w skali kraju) (rysunek 32). 82
Rysunek 32. Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego w poszczególnych województwach w roku 2009 mazowieckie śląskie wielkopolskie małopolskie dolnośląskie łódzkie pomorskie podkarpackie kujawsko-pomorskie lubelskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie podlaskie lubuskie opolskie 6,4% 6,1% 5,2% 5,0% 4,9% 4,6% 3,8% 3,3% 3,0% 2,8% 2,5% 8,6% 8,2% 8,1% 11,0% 16,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2009 r. jednostki samorządu terytorialnego wydatkowały 14 440 mln zł. W porównaniu z rokiem poprzednim wartość wydatków wzrosła o 17,1%, natomiast w porównaniu z 2000 r. wydatki te wzrosły o 130,5% (tabela 66). Tabela 66. Wartość wydatków jednostek samorządu terytorialnego ogółem [zł] 2000 2008 2009 wydatki gmin 3 107 851 886 6 323 439 667 6 892 012 599 wydatki miast na prawach powiatu 1 740 215 785 3 297 834 958 3 722 265 780 wydatki powiatów ziemskich 1 147 962 697 1 750 616 437 1 944 122 380 wydatki województwa 269 988 733 962 739 129 1 882 476 264 Ogółem 6 266 019 101 12 334 630 191 14 440 877 023 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% W roku 2009 największy udział w wysokości wydatków sektora samorządowego miały gminy województwa wielkopolskiego (47,7%), następnie miasta na prawach powiatu (25,8%), powiaty (13,5%) oraz samorząd województwa (13%) (rysunek 33). 83
Miliony Samorząd Województwa Wielkopolskiego Rysunek 33. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w 2000 oraz 2008 i 2009 r. 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 6 892 6 323 1 944 1 882 3 108 3 298 1 740 1 1481 751 270 963 wydatki gmin 3 722 wydatki miast na prawach powiatu wydatki powiatów ziemskich wydatki województwa 2000 2008 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując wydatki jednostek samorządu terytorialnego należy wziąć pod uwagę ich rodzaje. Sektor samorządowy w 2009 r. przeznaczył zdecydowaną większość budżetu na wydatki bieżące, czyli związane z funkcjonowaniem poszczególnych jednostek. Jedynie samorząd województwa swe dochody w większości przeznacza na wydatki majątkowe (rysunek 34). Rysunek 34. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego wg rodzaju w 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2009 r., jak wynika z danych zawartych w tabeli 67, największy udział wydatków sektora samorządowego przeznaczony został na oświatę i wychowanie (59,2% - gminy, 24,2% miasta na prawach powiatu), a następnie na transport i łączność (gminy - 35,4%, miasta na prawach powiatu - 37,8%). Tabela 67. Wysokość wydatków wg rodzaju 2009 r. Oświata i wychowanie 4 234 861,2 Transport i łączność 2 196 429,8 Pomoc społeczna i pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej 2 002 541,0 Administracja publiczna 1 214 773,2 Kultura fizyczna i sport 798 327,9 Gospodarka komunalna i ochrona środowiska 664 209,7 Gospodarka mieszkaniowa 524 898,5 84
2 452,84 2 547,44 3 890,30 3 967,84 7 14,28 6 82,22 7 88,57 7 28,04 3 32,15 2 69,66 5 12,36 5 62,21 2 439,80 2 464,87 4 037,84 4 095,96 Samorząd Województwa Wielkopolskiego Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 446 703,9 Rolnictwo i łowiectwo 315 814,8 Ochrona zdrowia 302 995,3 Bezpieczeństwo publiczne i ochrona 294 926,9 Edukacyjna opieka wychowawcza 293 863,1 Obsługa długu publicznego 107 771,1 Działalność usługowa 83 223,2 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię 25 150,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Rysunek 35 przedstawia wartość dochodów budżetów poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w latach 2008 i 2009. Analizując te dane, można zauważyć, że wartość środków finansowych jakimi dysponuje samorząd terytorialny nieznacznie różni się w Wielkopolsce w porównaniu do kraju. Sytuacja ta świadczy o tym, iż kondycja finansowa sektora samorządowego w regionie nie odbiega znacznie od kondycji finansowej tego typu jednostek w kraju. Ponadto można zaobserwować, iż w roku 2009 w porównaniu do 2008 nie zaszły znaczne zmiany w wysokości dochodów JST. Rysunek 35. Dochody samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca Polska Wielkopolska 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 gminy miasta na prawach powiatu powiaty województwo Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Rysunek 36 przedstawia wartość wydatków budżetów poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w latach 2008 i 2009. Analizując te dane, można zauważyć, że podobnie jak dochody, tak i wydatki samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Wielkopolsce nie różnią się znacznie w porównaniu do kraju. Podobnie sytuacja przedstawia się jeśli chodzi o zmiany w wydatkach w latach 2008-2009 - z wykresu wynika, iż w ciągu tych dwóch analizowanych lat struktura wydatków sektora samorządowego pozostała prawie na tym samym poziomie. 85
Miliardy 2 475,47 2 748,48 4 026,30 4 430,92 713,00 678,57 830,63 748,76 341,14 283,89 536,48 553,15 2 451,08 2 654,38 4 064,40 4 614,18 Samorząd Województwa Wielkopolskiego Rysunek 36. Wydatki samorządu terytorialnego w przeliczeniu na 1 mieszkańca Polska Wielkopolska 5 000 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 2008 2009 2008 2009 2008 2009 2008 2009 gminy miasta na prawach powiatu powiaty województwo Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Deficyt budżetowy w analizie desk research Analizując stan dochodów i wydatków jednostek samorządu terytorialnego można zauważyć, iż różnica między nimi jest ujemna, a tzn. że w województwie występuje deficyt budżetowy. Z przedstawionej poniżej tabeli 68 i rysunku 37 wynika, iż wartość deficytu w 2009 w porównaniu do 2008 r. zwiększyła się dziesięciokrotnie. Tabela 68. Deficyt budżetowy 2008 2009 dochody 12 245 151 900 13 507 834 400 wydatki 12 334 630 300 14 440 877 000 deficyt -89 478 400-933 042 600 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Rysunek 37. Dochody i wydatki samorządu terytorialnego 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 13,51 12,25 6,01 6,27 12,33 14,44 2000 2008 2009 dochody wydatki Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 86
Pod względem deficytu budżetowego Wielkopolska zajmuje 4 miejsce w kraju. Analizując sytuację finansową JST należy wziąć pod uwagę fakt, że największy deficyt budżetowy występuje w tych województwach, które są zaliczane do najbardziej atrakcyjnych inwestycyjnie (rysunek 38). Rysunek 38. Deficyt budżetowy JST w poszczególnych województwach w 2009 r. podlaskie opolskie świętokrzyskie lubuskie warmińsko-mazurskie lubelskie zachodniopomorskie kujawsko-pomorskie podkarpackie łódzkie pomorskie małopolskie WIELKOPOLSKIE dolnośląskie śląskie mazowieckie -3-2,5-2 -1,5-1 -0,5 0 Miliardy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Deficyt budżetowy w opinii respondentów badania IDI Kwestia deficytu budżetowego poruszona została również podczas indywidualnych wywiadów pogłębionych z reprezentantami jednostek samorządu terytorialnego. Zdecydowana większość przebadanych jednostek zadeklarowała, że wielkość deficytu budżetowego nie stanowi zagrożenia dla bieżącej działalności. Mimo, iż skala deficytu wahała się od kilku do kilkudziesięciu procent, w opinii respondentów wynika to z działalności samorządu i jest poziomem naturalnym. Samorządowcy uważają, że reprezentowane przez nich instytucje, są w stanie utrzymać zrównoważony budżet na takim poziomie, aby wydatki nie przekraczały przychodów, choć wiązałoby się to z małą liczbą realizowanych inwestycji. W związku z tym, że dostęp do źródeł dofinansowania przeróżnych inwestycji, a w szczególności do środków unijnych, stwarza możliwości rozwojowe dla gmin, władze samorządowe decydują się na zwiększenie deficytu budżetowego. Realizacja coraz szerszego zakresu zadań współfinansowanych z funduszy unijnych, wymaga odpowiedniego zaangażowania środków własnych, co wiąże się z tym, że JST coraz częściej sięgają po zwrotne źródła finansowania. Wzrost deficytu budżetowego wiąże się zatem z koniecznością posiadania środków na wkład własny. Dostęp do środków unijnych, stwarza możliwości rozwojowe dla gmin, dlatego też władze samorządowe decydują się na zwiększenie deficytu budżetowego. 87
( ) gminę byłoby stać żeby utrzymać budżet zrównoważony, tak aby kwota wydatków nie przekraczała dochodów ( ) to nie są przejadane pieniądze, to są wydatki inwestycyjne. Ale skoro gmina ma się rozwijać, musi inwestować ( ) ( ) w 2010 r. deficyt wyniósł 17 mln zł, ale nie jest to wykonanie budżetu, a plan ( ) ( ) deficyt budżetowy wynosi około 4 milionów złotych, a wynika to z tego, że składamy wnioski unijne, które powodują, że te samorządy, które nie mają dochodów własnych muszą zaciągać kredyty na wkład własny, po to żeby mogły skorzystać z tych unijnych środków ( ) Współpraca samorządu terytorialnego z lokalnymi/regionalnymi przedsiębiorcami w opinii respondentów badania IDI Z pozyskanych z badań IDI informacji wynika, że tylko niewielki odsetek gmin współpracuje z przedsiębiorstwami. Te gminy, które deklarowały taką współpracę, wymieniały, iż w głównej mierze dotyczy ona pomocy finansowej dla przedsiębiorstw w postaci ulg i zwolnień podatkowych. Inną deklarowaną przez respondentów współpracą jest zlecanie przez samorządy różnego rodzaju usług przedsiębiorcom, w toku postępowania o udzielenie zamówienia publicznego (np. dowóz dzieci do szkoły, budowa bądź modernizacja budynków, itp.). Ograniczona współpraca z lokalnymi bądź regionalnymi przedsiębiorcami wynika z tego, iż zdaniem respondentów przedsiębiorstwa nie są chętne do współpracy z samorządem. ( ) przedsiębiorstwa idą tak jakby z boku ( ) próbowałem stworzyć coś na kształt Business Center Club, niestety biznesmeni specjalnie nie byli tym zainteresowani ( ) Jednym, i zarazem najważniejszym przejawem współpracy samorządu terytorialnego i przedsiębiorców, jak zostało wyżej wspomniane, jest stosowanie ulg i zwolnień podatkowych. Owe ulgi i zwolnienia mogą przybierać dwie formy: pierwsza obejmuje ulgi o charakterze inwestycyjnym (opiera się na aktywności jednostek samorządu terytorialnego wobec potencjalnych inwestorów, oferowane zwolnienia bądź odroczenia w zakresie podatków lokalnych wynikają z chęci pozyskania większej ilości inwestorów na terenie gminy). Druga forma dotyczy stosowania ulg i zwolnień w sytuacjach nadzwyczajnych, niekorzystnych dla firm. ( ) warunkami do udzielania ulg na terenie naszej gminy są albo tworzenie nowych miejsc pracy, albo indywidualna, chwilowo trudna sytuacja ( ) W większości przypadków stosowanie ulg i zwolnień przez wielkopolskie jednostki samorządu terytorialnego, miało charakter stymulujący lokalną przedsiębiorczość. Chcąc uniknąć straty dotychczasowych miejsc pracy, czy dochodów budżetu gminy w formie podatków, samorządy gminy, które są zainteresowane rozwojem gospodarki, starają się pomóc przedsiębiorcom w kryzysowych sytuacjach, w celu utrzymania i rozwoju lokalnych firm. ( ) firmy, które inwestują w swój rozwój, inwestują w rozwój gminy ( ) ( ) jeżeli zakład ma jakieś trudności finansowe, to rozważane są możliwości umarzania przede wszystkim podatku od nieruchomości, bo innych nie mamy możliwości i mimo że jest to ze stratą dla samorządu, bo to są nasze dochody, no ale mając na uwadze rozwój firmy i jej istnienie podejmuję takie decyzje i umarzam ( ) w tych przedsiębiorstwach, w których istnieje jakieś zagrożenie upadku czy chwilowej destabilizacji ( ) Innym celem udzielania ulg i zwolnień jest zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej gmin, powiatów oraz regionu. Jednak w tym przypadku aktywność władz samorządowych jest dość niska. Podczas wywiadów pojawiały się wypowiedzi, że stosowanie ulg i zwolnień w stosunku do napływających inwestorów byłoby niesprawiedliwe w stosunku do firm rodzimych. Wskazywano również, że w wielu przypadkach, zabiegi te nie wpływały na wzrost inwestycji w gminie, a to z kolei przełożyło się na rezygnację z takich rozwiązań. 88
Zdecydowana większość samorządów nie posiada odpowiednich przepisów regulujących politykę w zakresie ulg i zwolnień. Ulgi stosowane są tylko w sposób doraźny. Wówczas stosowane są one indywidualnie i po szczegółowej analizie sytuacji danego przedsiębiorstwa, tak więc odnoszą się do konkretnego przypadku. ( ) stosuje się ulgi, umorzenia czy przesunięcia terminu płatności tylko w sytuacjach takich, które wynikają z nieprzewidzianych zdarzeń ( ) np. trudności finansowe firmy, pożar ( ) ( ) w naszej gminie nie ma podjętej uchwały w sprawie udzielania ulg i zwolnień dla przedsiębiorców. Do tej pory nie było takiej uchwały, bo nie było takiej potrzeby ( ) ( ) gmina nie wypracowała sobie uchwały, nie podjęła uchwały w zakresie udzielania ulg nowo powstałym przedsiębiorcom. Ulgi ewentualnie, z których by mogli korzystać przedsiębiorcy polegają na przepisach podatkowych ogólnych ( ) Pozostałe jednostki samorządu terytorialnego politykę ulg i zwolnień stosowały w oparciu o wypracowane przepisy, które regulowały i systematyzowały ową politykę. Przyznając przedsiębiorcom ulgę, bądź zwolnienie podatkowe, kierowały się szeregiem złożonych kryteriów, które każde przedsiębiorstwo powinno spełniać. ( ) stosowane są uchwały Rady Gminy, które precyzują konkretne warunki, na podstawie których przedsiębiorcy mogą ubiegać się o ulgi bądź zwolnienia od podatku od nieruchomości ( ) ( ) mamy podjętą uchwałę, że nowo powstałe przedsiębiorstwo, jeśli zatrudnia dwóch pracowników na obszarze wiejskim, a czterech pracowników na obszarze miejskim, to wtedy następują zwolnienia z podatków ( ) Absorpcja środków unijnych w analizie desk research Zadaniem funduszy strukturalnych jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajów UE, tak aby zwiększyć spójność ekonomiczną i społeczną krajów członkowskich Unii. Fundusze kierowane są do tych sektorów gospodarki i regionów, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać do średniego poziomu ekonomicznego w UE. Polityka strukturalna i fundusze mają pomóc władzom centralnym i regionalnym słabiej rozwiniętych regionów w rozwiązaniu ich najważniejszych problemów gospodarczych. W powiatach województwa wielkopolskiego najwięcej projektów realizowanych jest w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (73% wszystkich projektów). Celem programu jest poprawa konkurencyjności oraz zwiększenie spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej regionu, a środki z niego pochodzące przeznaczone są na wsparcie regionu w dziedzinach: transport, energia, innowacja i przedsiębiorczość, infrastruktura społeczna, ochrona środowiska, społeczeństwo informacyjne, rewitalizacja (rozwój regionów), turystyka, kultura, energia oraz potencjał instytucji i administracji (tabela 69). Tabela 69. Programy UE, z jakich korzystają powiaty Całkowita wartość projektów Wartość wkładu UE Liczba realizowanych projektów Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny (EFRR) 563 216 695,30 326 026 063,80 116 PO KL 2007-2013 (EFS) 15 807 030,47 13 435 975,89 34 Infrastruktura i środowisko 2007-2013 (EFRR) 11 433 146,43 9 491 973,64 4 Infrastruktura i środowisko 2007-2013 (FS) 11 203 813,08 5 392 482,00 1 Innowacyjna gospodarka 2007-2013 (EFRR) 400 000,00 340 000,00 1 Ogółem 602 060 685,28 354 686 495,33 156 Źródło: http://www.mapadotacji.gov.pl/; z dn. 10.06.2011 89
Powiatem, który zrealizował najwięcej projektów unijnych jest powiat kościański (łącznie 12 projektów), a całkowita wartość realizowanych projektów do dnia 10.06.2011 r. dla tego powiatu wynosi ponad 33,2 mln, z czego ok. 59% stanowi wkład środków Unii Europejskiej. Kolejnymi aktywnymi w realizacji projektów współfinansowanych z Unii Europejskiej powiatami są: wągrowiecki, jarociński, turecki oraz wrzesiński. Powiat pilski, mimo małej liczby projektów, cechuje się najwyższą całkowitą wartością realizowanych projektów oraz największą wartością wkładu UE. Kolejnym powiatem o wysokich wartościach realizowanych projektów jest pleszewski, a następnie kościański (tabela 70). Tabela 70. Liczba i wartość projektów unijnych realizowanych przez powiaty Całkowita wartość projektów Wartość wkładu UE Liczba realizowanych projektów powiat kościański 33 235 577,07 19 742 731,98 12 powiat wągrowiecki 13 347 082,50 6 391 357,30 10 powiat jarociński 27 830 572,31 16 720 542,29 9 powiat turecki 14 139 658,47 9 881 190,63 9 powiat wrzesiński 15 988 034,78 10 786 903,91 9 powiat gnieźnieński 20 632 513,84 12 141 156,65 6 powiat gostyński 26 505 014,57 19 395 143,33 6 powiat nowotomyski 13 626 798,52 9 821 238,55 6 powiat obornicki 11 772 368,52 7 857 290,15 6 powiat ostrowski 29 078 840,44 18 701 877,23 6 powiat ostrzeszowski 24 335 283,90 14 271 029,14 6 powiat poznański 24 062 269,57 12 841 496,65 6 powiat kolski 25 745 195,78 13 047 304,61 5 powiat pleszewski 33 444 823,45 19 589 229,76 5 powiat średzki 17 708 410,88 14 156 418,85 5 powiat chodzieski 7 295 217,95 4 684 307,77 4 powiat czarnkowsko - trzcianecki 19 266 989,70 9 657 708,21 4 powiat grodziski 17 053 333,92 10 993 291,12 4 powiat kaliski 27 462 883,75 14 931 907,00 4 powiat krotoszyński 16 161 310,67 7 534 615,67 4 powiat rawicki 14 731 813,88 9 426 593,46 4 powiat wolsztyński 24 814 026,81 15 718 191,62 4 powiat złotowski 20 908 294,66 11 831 096,94 4 powiat kępiński 14 341 764,20 9 328 729,30 3 powiat leszczyński 14 261 578,41 8 909 024,23 3 powiat pilski 53 056 960,23 24 842 743,79 3 powiat słupecki 11 157 673,88 5 581 563,67 3 powiat koniński 12 309 544,65 6 040 150,33 2 powiat śremski 2 792 290,35 2 373 446,79 2 powiat międzychodzki 6 042 962,29 3 012 416,70 1 powiat szamotulski 8 951 595,35 4 475 797,67 1 Ogółem 602 060 685,30 339 754 588,30 156 Źródło: http://www.mapadotacji.gov.pl/; z dn. 10.06.2011 90
W gminach województwa wielkopolskiego najwięcej projektów, podobnie jak w powiatach, realizowanych jest w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (56% wszystkich projektów), a następnie w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (41,2%) (tabela 71). Tabela 71. Programy UE, z jakich korzystają gminy Całkowita wartość projektów Wartość wkładu UE Liczba realizowanych projektów Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny (EFRR) 1 219 920 737,00 708 680 405,50 211 PO KL 2007-2013 (EFS) 55 435 368,46 47 120 063,28 155 Infrastruktura i środowisko 2007-2013 (EFRR) 71 881 863,69 61 008 709,24 1 Infrastruktura i środowisko 2007-2013 (FS) 88 132 130,21 44 217 374,54 2 Innowacyjna gospodarka 2007-2013 (EFRR) 17 247 780,98 12 461 521,75 7 Ogółem 1 452 617 880,07 873 488 074,32 376 Źródło: http://www.mapadotacji.gov.pl/; z dn. 10.06.2011 Gminą, która w największym stopniu korzysta ze środków unijnych jest Krotoszyn (miasto i gmina), następnie gmina Lisków, miasto Ostrów Wielkopolski oraz miasto Turek i gmina Zbąszyń. Szczegółowy rozkład liczby realizowanych projektów unijnych wraz z podaną ich łączną wartością przedstawia tabela 72. Tabela 72. Liczba i wartość projektów realizowanych przez gminy Całkowita wartość Liczba realizowanych Wartość wkładu UE projektów projektów Miasto i Gmina Krotoszyn 4 764 787,76 3 922 569,58 11 Gmina Lisków 2 024 983,03 1 435 225,92 9 Miasto i Gmina Ostrów Wielkopolski 48 804 721,13 31 379 020,84 8 Miasto i Gmina Turek 82 293 968,20 42 889 575,75 7 Gmina Zbąszyń 11 776 723,11 7 762 126,51 7 Miasto i Gmina Tuliszków 5 430 738,22 3 340 785,28 6 Gmina Jarocin 17 518 944,98 11 937 346,74 6 Miasto i Gmina Kościan 15 822 633,25 10 592 990,81 6 Gmina Brudzew 6 043 269,43 3 361 068,38 5 Gmina Mycielin 1 909 650,96 1 386 749,97 5 Gmina Stare Miasto 3 045 837,40 2 094 100,95 5 Gmina Swarzędz 16 852 606,25 12 904 490,81 5 Gmina Wilczyn 5 143 520,42 3 908 357,42 5 Gmina Czerniejewo 15 542 828,00 10 255 871,95 4 Gmina Godziesze Wielkie 485 020,00 412 267,00 4 Miasto i Gmina Witkowo 9 551 167,33 5 179 242,90 4 Gmina Kępno 5 615 096,31 4 211 063,79 4 Gmina Malanów 7 821 950,37 4 035 776,12 4 Miasto i Gmina Wągrowiec 5 808 563,90 3 473 474,00 4 Gmina Międzychód 17 671 199,98 9 370 057,90 4 Gmina Oborniki 1 694 559,39 1 402 354,99 4 Gmina Pobiedziska 21 097 770,21 10 525 516,04 4 91
Gmina Rokietnica 10 498 972,53 5 887 074,66 4 Gmina Śrem 11 345 790,86 5 746 647,19 4 Gmina Wolsztyn 2 298 663,15 1 453 162,62 4 Gmina Damasławek 7 613 817,87 5 632 333,30 3 Gmina Dobra 4 044 171,14 3 437 545,47 3 Gmina Dopiewo 16 777 137,78 10 315 683,61 3 Gmina Duszniki 2 639 906,25 2 243 920,32 3 Gmina Gostyń 13 731 088,12 7 059 052,03 3 Miasto i Gmina Pyzdry 1 932 379,03 1 085 584,21 3 Gmina Jaraczewo 2 771 287,06 1 463 354,41 3 Gmina Łęka Opatowska 7 489 498,17 4 929 408,84 3 Miasto i Gmina Chodzież 3 999 360,20 3 399 456,17 3 Gmina Murowana Goślina 16 245 242,10 8 031 311,58 3 Gmina Opatówek 2 407 163,73 1 542 109,04 3 Gmina Piaski 947 385,00 805 277,26 3 Gmina Przemęt 5 572 178,36 4 017 097,26 3 Gmina Przykona 4 596 761,03 2 338 259,90 3 Gmina Rychwał 1 877 905,47 1 048 025,33 3 Gmina Ślesin 7 323 928,10 4 480 092,32 3 Gmina Tarnowo Podgórne 13 095 197,77 4 796 477,50 3 Gmina Ujście 6 359 249,24 4 679 270,80 3 Gmina Żerków 8 319 239,64 3 885 907,26 3 Gmina Września 3 679 561,43 2 698 915,04 3 Gmina Zaniemyśl 4 387 159,71 2 704 947,11 3 Gmina Miłosław 28 345 862,39 21 046 787,89 2 Gmina Dąbie 97 510,58 82 883,99 2 Gmina Dolsk 6 795 028,53 3 457 588,25 2 Gmina Gniezno 899 890,00 764 906,50 2 Gmina Grodzisk Wielkopolski 26 566 604,41 12 383 533,67 2 Gmina Grzegorzew 167 292,00 142 198,20 2 Miasto i Gmina Odolanów 64 181 334,51 36 125 639,32 2 Gmina Kawęczyn 90 900,00 77 265,00 2 Gmina Kazimierz Biskupi 1 354 173,14 614 475,31 2 Gmina Kaźmierz 18 800 519,08 13 851 232,67 2 Gmina Kleczew 22 596 223,00 13 298 486,28 2 Gmina Kleszczewo 2 865 639,62 1 571 497,83 2 Gmina Koło 1 878 680,22 1 523 166,50 2 Gmina Kościelec 1 070 522,16 909 943,84 2 Gmina Kotlin 2 129 021,18 1 806 038,48 2 Gmina Krotoszyn 102 345 430,90 54 423 109,75 2 Gmina Krzykosy 2 859 760,46 1 482 380,23 2 Gmina Kuślin 9 510 032,05 4 636 730,36 2 Gmina Lubasz 17 890 627,29 12 262 544,39 2 Gmina Lwówek 5 057 571,14 4 124 626,26 2 Miasto i Gmina Czarnków 4 567 962,70 3 188 162,79 2 Gmina Miasteczko Krajeńskie 21 188 028,08 10 266 568,70 2 92
Miasto i Gmina Złotów 4 518 387,30 2 876 129,35 2 Miasto i Gmina Górka 20 048 652,03 13 194 726,44 2 Miasto i Gmina Koło 2 347 407,79 1 995 296,62 2 Miasto i Gmina Słupca 1 976 775,60 1 680 259,26 2 Miasto i Gmina Chodzież 14 852 848,93 10 619 136,85 2 Gmina Orchowo 1 176 143,98 865 400,24 2 Gmina Osieczna 17 051 085,23 11 825 756,82 2 Miasto i Gmina Pleszew 1 547 770,00 1 315 604,50 2 Miasto i Gmina Wronki 303 690,00 258 136,50 2 Gmina Ostrowite 1 564 628,98 1 329 934,63 2 Gmina Pakosław 7 281 690,57 4 977 856,53 2 Gmina Piła 53 689 254,25 20 025 811,02 2 Gmina Pleszew 4 638 359,13 2 835 977,50 2 Gmina Pniewy 1 397 258,60 1 187 669,81 2 Gmina Rawicz 9 836 835,28 5 409 203,80 2 Gmina Siedlec 4 756 102,79 3 400 595,10 2 Gmina Sieraków 178 715,41 151 908,10 2 Gmina Skoki 2 963 916,54 1 514 641,20 2 Gmina Suchy Las 2 239 261,72 1 181 125,86 2 Miasto i Gmina Ostrzeszów 7 781 122,73 3 987 710,80 2 Miasto i Gmina Mikstat 14 607 093,12 11 116 127,99 2 Gmina Środa Wielkopolska 13 288 031,35 4 516 112,63 2 Gmina Wągrowiec 3 923 972,37 2 529 429,64 2 Gmina Wieleń 78 121 533,08 40 622 313,64 2 Miasto i Gmina Buk 13 623 046,44 6 934 239,94 2 Gmina Złotów 3 559 587,96 1 797 290,30 2 Gmina Włoszakowice 9 085 033,18 5 174 488,48 2 Gmina Wronki 91 312,00 77 615,20 2 Gmina Babiak 1 374 838,06 1 168 612,35 1 Gmina Baranów 6 798 788,46 3 391 612,83 1 Gmina Białośliwie 12 228 292,89 4 981 366,21 1 Gmina Blizanów 192 031,00 163 226,35 1 Gmina Borek Wielkopolski 5 029 827,24 2 441 490,78 1 Gmina Brzeziny 1 462 434,35 1 225 986,39 1 Gmina Buk 923 734,32 460 230,85 1 Gmina Ceków-Kolonia 120 000,00 102 000,00 1 Gmina Chocz 1 131 302,73 473 090,86 1 Gmina Chodzież 969 667,61 482 066,24 1 Gmina Czarnków 209 970,00 178 474,50 1 Gmina Czermin 123 090,00 104 626,50 1 Gmina Dobrzyca 14 797 413,98 12 577 801,87 1 Gmina Dominowo 550 106,88 330 064,12 1 Gmina Doruchów 1 232 605,97 1 016 265,82 1 Gmina Drawsko 3 102 848,39 2 016 851,45 1 Gmina Gizałki 2 701 214,54 1 349 997,26 1 Gmina Granowo 49 602,48 42 162,11 1 93
Gmina Czerwonak 3 106 888,68 2 019 477,64 1 Miasto i Gmina Krajenka 19 827 352,46 16 290 152,78 1 Miasto i Gmina Nowe Skalmierzyce 309 496,00 263 071,60 1 Miasto i Gmina Stawiszyn 2 067 851,63 1 757 673,87 1 Gmina Jutrosin 3 848 730,08 2 484 552,49 1 Miasto i Gmina Rakoniewice 49 941,00 42 449,85 1 Miasto i Gmina Trzemeszno 676 941,83 299 362,41 1 Gmina Kiszkowo 1 658 268,62 1 306 616,26 1 Gmina Kłodawa 4 575 349,77 2 621 922,41 1 Gmina Kobyla Góra 1 771 809,76 1 497 941,40 1 Gmina Kołaczkowo 180 000,00 153 000,00 1 Gmina Komorniki 144 231,60 122 596,86 1 Gmina Kostrzyn 7 298 508,49 1 929 313,76 1 Gmina Kościan 4 557 472,66 2 731 409,07 1 Miasto i Gmina Gołańcz 964 980,00 820 233,00 1 Gmina Koźminek 699 873,85 451 780,13 1 Gmina Kórnik 2 817 149,10 1 831 146,91 1 Gmina Krobia 41 666,00 35 416,10 1 Miasto i Gmina Grabów nad Prosną 142 489,14 121 115,77 1 Gmina Żelazków 208 990,00 177 641,50 1 Gmina Krzemieniewo 44 482,50 37 810,13 1 Gmina Krzymów 23 564 152,55 12 202 879,14 1 Gmina Książ Wlkp. 1 310 299,62 1 113 754,67 1 Gmina Lipka 80 316,30 68 268,86 1 Gmina Łobżenica 16 358 229,83 10 201 099,36 1 Gmina Wyrzysk 5 746 677,72 1 643 687,26 1 Gmina Zagórów 639 080,00 364 656,00 1 Gmina Wierzbinek 49 940,00 42 449,00 1 Gmina Władysławów 182 102,10 154 786,79 1 Gmina Margonin 4 164 398,80 2 995 156,47 1 Miasto i Gmina Leszna 71 881 863,69 61 008 709,24 1 Miasto i Gmina Gniezno 982 084,33 723 264,94 1 Gmina Wapno 5 968 118,56 4 045 033,81 1 Miasto i Gmina Rypin 2 511 623,56 2 134 880,03 1 Miasto i Gmina Sulmierzyce 47 993,10 40 794,14 1 Gmina Mieleszyn 90 000,00 76 500,00 1 Gmina Mieścisko 117 940,18 100 249,15 1 Gmina Mosina 1 138 891,97 569 445,98 1 Gmina Nekla 134 317,70 114 170,05 1 Gmina Nowy Tomyśl 704 827,09 458 137,60 1 Gmina Obrzycko 61 731,00 52 471,35 1 Gmina Okonek 412 261,35 241 608,82 1 Gmina Olszówka 1 500 029,53 1 275 025,10 1 Gmina Opalenica 16 093 591,14 7 692 337,21 1 Gmina Ostroróg 97 035,50 82 480,18 1 Gmina Ostrów Wielkopolski 180 125,00 153 106,25 1 94
Gmina Pępowo 49 890,00 42 406,50 1 Gmina Pniewy 2 522 255,97 1 261 992,98 1 Gmina Pogorzela 49 440,00 42 024,00 1 Gmina Powidz 1 106 709,80 886 755,02 1 Gmina Przygodzice 1 614 777,68 866 137,13 1 Gmina Rakoniewice 388 954,78 286 226,08 1 Gmina Rogoźno 39 452 102,39 23 464 094,83 1 Gmina Rozdrażew 93 008,70 79 057,40 1 Gmina Sośnie 950 569,01 719 296,79 1 Gmina Stawiszyn 12 723 116,32 10 273 916,42 1 Gmina Strzałkowo 19 644 197,72 12 466 014,64 1 Gmina Szamocin 2 316 574,91 1 923 953,67 1 Gmina Szczytniki 246 264,00 209 324,40 1 Gmina Śmigiel 3 019 962,62 1 479 886,81 1 Gmina Trzcianka 385 203,17 327 422,69 1 Gmina Trzemeszno 1 665 267,12 1 202 791,29 1 Ogółem 1 452 617 880,07 873 488 074,32 376 Źródło: http://www.mapadotacji.gov.pl/, z dn. 10.06.2011 Plany inwestycyjne jednostek samorządu terytorialnego w opinii respondentów badania IDI Jednym z celów przeprowadzonych z reprezentantami jednostek samorządu terytorialnego wywiadów pogłębionych, było poznanie planów inwestycyjnych sektora samorządowego w Wielkopolsce. Najistotniejszym czynnikiem, wpływającym na wysokość wydatków budżetowych są prowadzone przez jednostki samorządowe działania inwestycyjne. Deklarowany przez respondentów wzrost deficytu budżetowego spowodowany w głównej mierze jest tym, iż gminy planują różnego rodzaju inwestycje. ( ) gminę byłoby stać żeby utrzymać budżet zrównoważony, tak aby kwota wydatków nie przekraczała dochodów ( ) to nie są przejadane pieniądze, to są wydatki inwestycyjne. Ale skoro gmina ma się rozwijać, musi inwestować ( ) Większość badanych osób, zwracała uwagę na to, iż wzrost wydatków wiąże się z wykorzystaniem funduszy unijnych niezbędnych do realizacji wielu lokalnych inwestycji, których finansowanie znacznie przekracza możliwości budżetowe jednostek. Dofinansowania zewnętrzne, pozwalają na realizację wielu ważnych zadań, przez co wpływają na dynamiczny rozwój samorządów. Jednak z drugiej strony pociągają za sobą konieczność wniesienia wkładu własnego. Aby zmaksymalizować wykorzystanie finansów unijnych, jednostki wykorzystują również dodatkowe źródła ich pozyskiwania. W tym celu zaciągają kredyty, pożyczki oraz zajmują się emisją obligacji. Realizacja inwestycji ściśle związana jest z możliwościami finansowymi jednostek samorządu terytorialnego. Wpływ na wielkość i zakres prowadzonych działań ma również indywidualny charakter i zależy od uwarunkowania gmin. Aktualnie realizowane i planowane przez jednostki samorządu terytorialnego Wielkopolski działania inwestycyjne w głównej mierze związane są z szeroko pojętą rozbudową infrastruktury. Wśród najczęściej wymienianych inwestycji pojawiały się budowy i rozbudowy sieci kanalizacyjnej i wodociągowej oraz oczyszczalnie ścieków. Ponadto samorządy rozbudowywały i modernizowały drogi. Również znaczna część funduszy przeznaczona została na budowę i modernizację jednostek oświatowych, sportowych oraz kulturowych. Zasadniczy wpływ na aktywność inwestycyjną JST ma możliwość pozyskiwania dotacji z funduszy europejskich. 95
Wysokość środków przeznaczonych na inwestycje w jednostkach samorządowych uwarunkowana jest wielkością gminy i jej możliwościami finansowymi, a także jej lokalnym charakterem. Inaczej kształtowały się budżety gmin i powiatów, które znajdowały się w bliskiej odległości dużych miast (Poznań, Gniezno, Konin, Kalisz, Ostrów Wielkopolski), a inaczej wyglądały możliwości inwestycyjne jednostek typowo wiejskich. Realizacja różnego rodzaju inwestycji nie była pozbawiona ograniczeń i barier. Najczęściej wskazywaną przez respondentów przeszkodą w pozyskiwaniu niezbędnego kapitału oraz realizacji inwestycji, była przesadna biurokracja. W tej kwestii wszyscy respondenci wskazali, iż głównym problemem jest przygotowanie dokumentacji, niezbędnych pozwoleń, studiów wykonalności, czy też certyfikatów. Wielokrotnie wskazywano na wręcz absurdalne przepisy i wymogi prawne, które powodowały znaczne opóźnienia w rozpoczęciu oraz realizacji prac. Szczególnie negatywnie postrzegane były kryteria, warunki, a przede wszystkim nadmiernie rozbudowana procedura związana z pozyskaniem środków unijnych. Niejednokrotnie procedura administracyjna trwała dłużej niż realizacja inwestycji, której dotyczyła. ( ) procedury, procedury, procedury ( ) problem polega na tym, że przygotowanie inwestycji powiedzmy polegającej na budowie 12 kilometrów kanalizacji sanitarnej, trwało półtora roku, natomiast fizyczne wykonanie w terenie cztery i pół miesiąca ( ) Respondenci zwracali także uwagę na problem, związany z ograniczoną ilością środków własnych, również w kontekście dofinansowania unijnego. Wysokość środków własnych oraz brak możliwości zwiększenia udziału własnego, z góry determinował skalę inwestycji, które mogłyby zostać zrealizowane. Jak wynika z przeprowadzonych badań, gminy w Wielkopolsce nadal będą pozyskiwać dodatkowe fundusze, dzięki którym możliwa będzie realizacja kolejnych inwestycji. W perspektywie najbliższych lat JST planują dalszą rozbudowę i modernizację instalacji kanalizacyjnych, dróg, a także obiektów oświatowych, kulturalnych i sportowych. Mimo, iż inwestycje te w znacznej mierze są już realizowane, nadal istnieją potrzeby w tym zakresie. ( ) infrastruktura, infrastruktura, infrastruktura, wodociągi, kanalizacje, inwestycje drogowe i programy odnowy wsi ( ) stajemy się gminą coraz bardziej atrakcyjną dla każdego potencjalnego inwestora ( ) 96
Podsumowanie Porównując dane z roku 2000 oraz z lat 2008 i 2009 można zauważyć, że na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat wzrosło znaczenie sektora samorządowego, co związane jest przede wszystkim ze zwiększeniem zakresu zadań powierzonych tym instytucjom, a tym samym z większymi wydatkami budżetowymi. Analiza danych zastanych wykazała, iż dochody jednostek samorządu terytorialnego wykazują tendencję wzrostową. W 2009 r. wyniosły one ogółem 13 507 mln i w porównaniu do roku 2000 wzrosły o 124,6%. Największy wzrost w wysokości dochodów - prawie siedmiokrotny - na przestrzeni ostatnich 10 lat można zaobserwować w samorządzie województwa (dla porównania dochody gmin wzrosły ponad dwukrotnie), co niewątpliwie związane jest przede wszystkim z dysponowaniem środkami unijnymi (66,2% dochodów samorządu województwa stanowią dotacje, z czego dotacje rozwojowe wynoszą 90%). Główny udział w strukturze dochodów JST ogółem mają dochody własne, w dalszej kolejności subwencje ogólne z budżetu państwa oraz dotacje. Głównym źródłem dochodów samorządu terytorialnego są wpływy z podatków od osób prawnych (CIT) i fizycznych (PIT). Wydatki budżetów samorządu terytorialnego również wykazują tendencję wzrostową. W 2009 r. w porównaniu do roku 2000 wydatki wzrosły dwukrotnie. Struktura wydatków jednostek samorządowych zbliżona jest do struktury dochodów - największy udział w strukturze wydatków mają gminy (47,7% wydatków ogółem), a najmniejszy województwo (13% wydatków ogółem). Przeważający udział w strukturze wydatków mają wydatki bieżące, czyli te związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych i obsługiwanych przez nie organów (np. wynagrodzenia, świadczenia, zapomogi, zakupy towarów i usług, dotacje). Największy procent dochodów przeznaczany jest na oświatę i wychowanie, na transport i łączność, pomoc społeczną, a także na administrację publiczną. Zarówno dochody, jak i wydatki budżetu samorządu terytorialnego w przeliczeniu na jednego mieszkańca, w województwie Wielkopolskim nie odbiegają znacznie od dochodów i wydatków wszystkich jednostek samorządowych w kraju. Sytuacja ta świadczy o tym, iż kondycja finansowa sektora samorządowego Wielkopolski jest porównywalna do kondycji JST w całym kraju. Kolejnym analizowanym wskaźnikiem dotyczącym samorządu terytorialnego była wartość deficytu budżetowego. Z zebranego podczas analizy desk research materiału badawczego, wynika, iż wartość deficytu budżetowego w 2009 r. znacznie wzrosła w porównaniu do roku 2008. Stan taki deklarowali również samorządowcy podczas badania IDI. Zwiększanie się deficytu budżetowego, ze względu na dość szybki wzrost może budzić obawy. Jednakże należy wziąć pod uwagę fakt, iż zarówno rozwój lokalny, jak i regionalny nie byłby możliwy, gdyby nie wykorzystywanie zwrotnych źródeł finansowania (w postaci zaciąganych kredytów i pożyczek oraz emisji papierów wartościowych). Samorządowcy, którzy wzięli udział w badaniu IDI, uważają, że reprezentowane przez nich instytucje, są w stanie utrzymać zrównoważony budżet na takim poziomie, aby wydatki nie przekraczały przychodów, choć wiązałoby się to z małą liczbą realizowanych inwestycji. Dochody budżetów jednostek samorządowych (własne oraz transfery z budżetu państwa) są na ogół niewystarczające, dlatego też samorządy sięgają po źródła zwrotne. Wzrost deficytu w głównej mierze związany jest z przyrostem zadłużenia JST, co zasadniczo jest skutkiem realizacji coraz szerszego zakresu zadań dofinansowanych z funduszy unijnych, wymagających jednakże odpowiedniego zaangażowania środków własnych. Na zadania finansowane z udziałem środków pochodzących z Unii Europejskiej samorząd powiatowy dotychczas przeznaczył 603 099 416,30 zł, z czego 59% stanowił wkład środków Unii Europejskiej, natomiast samorząd gminny 1 452 617 880,10 zł, z czego wkład UE wyniósł 60%. Najbardziej aktywnymi powiatami, jeśli chodzi o realizację projektów są: powiat kościański oraz wągrowiecki, a najaktywniejszymi gminami są: miasto Krotoszyn, gmina Lisków oraz miasto Ostrów Wielkopolski. Analizując sytuację finansową wielkopolskiego samorządu terytorialnego wzięto również pod uwagę ulgi i zwolnienia podatkowe udzielane przedsiębiorcom. Badanie IDI z samorządowcami 97
wykazało, iż przyznawanie ulg i zwolnień jest najważniejszym aspektem współpracy JST z przedsiębiorcami. Działania związane z przyznawaniem ulg i zwolnień podatkowych przedsiębiorcom nie są popularne w gminach województwa wielkopolskiego. Respondenci w większości deklarowali, że przyznawanie owych ulg i zwolnień, uzależnione jest w głównej mierze od sytuacji indywidualnej przedsiębiorców. Zwolnienia przyznawane są wówczas, gdy dana firm znalazła się w trudnej sytuacji finansowej. Tak więc udzielana pomoc ma na celu pomoc w utrzymaniu się danej firmy na rynku. Natomiast w przypadku udzielania ulg i zwolnień w celu zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej gmin, aktywność władz samorządowych jest dość niska. W związku z powyższym w większości gmin nie ma przepisów regulujący politykę w zakresie przyznawania ulg i zwolnień, a zwolnienia od podatku udzielane są na podstawie przepisów ogólnych. Z przeprowadzonych badań wynika, iż jednostki samorządu terytorialnego realizują szereg różnorodnych inwestycji, związanych z szeroko pojętą rozbudową infrastruktury, których realizacja w głównej mierze związana jest z potrzebą zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego. Wzrost wydatków JST wiąże się bowiem z wykorzystywaniem funduszy unijnych niezbędnych do realizacji wielu lokalnych inwestycji, których finansowanie znacznie przekracza możliwości budżetowe jednostek. Dlatego też, w celu zapewnienia wkładu własnego samorządy zaciągają kredyty i pożyczki. Realizacja różnego rodzaju inwestycji wiąże się z pewnymi ograniczeniami i barierami. Jednym, a zarazem najważniejszym problemem jest brak środków finansowych, które można by było przeznaczyć na inwestycje. Ograniczona ilość środków własnych, głównie w kontekście dofinansowania unijnego z góry determinuje skalę inwestycji, jakie mogłyby być zrealizowane. Istotną barierą w realizacji inwestycji jest nowelizacja ustawy o finansach publicznych, która ogranicza możliwości inwestycyjne. Jak zostało wyżej wskazane możliwości inwestycyjne związane są z możliwością zapewnienia wkładu własnego, a tym samym ze stanem zadłużenia JST. Zgodnie z znowelizowaną ustawą o możliwościach rozwoju samorządu terytorialnego w najbliższych latach decydować będzie nie jak do tej pory wielkość zadłużenia, a bieżący poziom nadwyżki finansowej. Zdaniem ekspertów, z racji tego, iż część samorządów nie będzie w stanie wygenerować nadwyżek, które pozwalałyby obsłużyć dług w przyszłości, przewiduje się, że w niektórych samorządach inwestycje będą na dużo niższym poziomie niż do tej pory. Z badań wynika jednak, iż mimo niekorzystnych zmian jakie wnosi znowelizowana ustawa, w perspektywie najbliższych lat jednostki wielkopolskiego samorządu terytorialnego nadal będą pozyskiwać fundusze na realizację kolejnych inwestycji. 98
Rynek pracy ze szczególnym uwzględnieniem dopasowania oferty edukacyjnej do potrzeb pracodawców oraz prognozą zapotrzebowania na zawody Rozwój regionalny w dużej mierze uwarunkowany jest sprawnym funkcjonowaniem rynku pracy. W celu przeanalizowania sytuacji na wielkopolskim rynku pracy Wykonawca wykorzystał dostępne dane statystyczne pochodzące z Głównego Urzędu Statystycznego, Urzędu Statystycznego oraz Wojewódzkiego Urzędu Pracy. Ponadto opracowana została analiza prasowych i internetowych ofert pracy w celu zdiagnozowania oczekiwań pracodawców odnośnie pożądanych zawodów i kwalifikacji. Analizując rynek pracy Wykonawca wziął pod uwagę następujące wskaźnik: struktura demograficzna ludności, aktywność ekonomiczna ludności, struktura zatrudnienia, przyjęcia i zwolnienia z pracy, stan i poziom bezrobocia, stopa bezrobocia, długotrwale bezrobotni, bezrobocie wśród absolwentów, oferty pracy, zawody deficytowe i nadwyżkowe, struktura kształcenia. Poprzez analizę danych zastanych możliwe było znalezienie odpowiedzi na zamieszczone poniżej pytania badawcze: Jak przedstawia się sytuacja na wielkopolskim rynku pracy w kontekście zmian spowodowanych ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym? Jakie są główne tendencje na wielkopolskim rynku pracy oraz prognozowane zmiany do 2020? Jak przedstawia się struktura kształcenia ponadgimnazjalnego i wyższego w regionie Wielkopolski w odniesieniu do potrzeb rynku pracy? Jak przedstawia się sytuacja na rynku pracy absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i wyższych regionu Wielkopolski oraz jakie są prognozy tej sytuacji na najbliższe lata oraz do 2020? Struktura demograficzna ludności W 2009 r. według danych GUS województwo wielkopolskie zamieszkiwało 3 408 281 osób, z czego 51,5% stanowiły kobiety (współczynnik feminizacji w 2009r. wynosił 106). Liczba ludności w regionie stanowiła w analizowanym roku 8,9% ogółu ludności w Polsce. Pod względem liczby mieszkańców Wielkopolska zarówno w roku 2008, jak i w 2009 zajmowała 3 miejsce (po województwach śląskim i mazowieckim). Gęstość zaludnienia wynosi 114 osób/km 2, gdzie w Polsce wskaźnik ten wynosi 122 osoby/km 2 (rysunek 39). 99
Rysunek 39. Ludność w poszczególnych województwach w latach 2008 i 2009 mazowieckie śląskie 5 204 495 4 645 665 4 640 725 5 222 167 wielkopolskie małopolskie 3 397 617 3 287 136 3 408 281 3 298 270 dolnośląskie łódzkie pomorskie lubelskie podkarpackie kujawsko-pomorskie zachodniopomorskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie podlaskie opolskie lubuskie 2 876 627 2 877 059 2 541 832 2 548 861 2 230 099 2 219 512 2 157 202 2 161 832 2 101 732 2 099 495 2 069 083 2 067 918 1 693 198 1 692 957 1 427 118 1 427 073 1 270 120 1 272 784 1 189 731 1 191 470 1 031 097 1 033 040 1 010 047 1 008 962 2009 2008 0 1000000 2000000 3000000 4000000 5000000 6000000 źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując strukturę ludności pod względem wieku, można zauważyć, że struktura ta rozkłada się równomiernie (rysunek 40). Największą liczebnie grupę stanowią osoby między 25 a 34 rokiem życia, a najmniejszą osoby z kategorii wiekowej od 65 do 69 lat. 100
Rysunek 40. Ludność wg wieku w 2009 r. 17,1% źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Samorząd Województwa Wielkopolskiego 14,8% 16,1% 65-69 70 i więcej 13,1% 14,1% W 2009 r. osoby w wieku produkcyjnym w Wielkopolsce stanowiły 65%, osoby w wieku przedprodukcyjnym 15%, a w wieku poprodukcyjnym 20% (rysunek 41). Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w porównaniu z rokiem 2008 nieznaczenie się zmienił (wzrosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym, natomiast w wieku przedprodukcyjnym zmalała). 8,7% 12,9% 3,2% 55-64 45-54 35-44 25-34 15-24 do 14 lat Rysunek 41. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku w 2008 i 2009 r. 2009 15,0% 20,0% 65,0% w wieku poprodukcyjnym 2008 14,7% 20,3% 65,0% w wieku produkcyjnym w wieku przedprodukcyjnym 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% * wiek przedprodukcyjny - do 17 roku życia, wiek produkcyjny - kobiety: od 17 do 60 roku życia, mężczyźni: od 17 do 65 roku życia, wiek poprodukcyjny: kobiety - powyżej 60 roku życia, mężczyźni - powyżej 65 roku życia źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Analizując strukturę ludności w województwie wielkopolskim, należy również przyjrzeć się wskaźnikowi obciążenia demograficznego, który informuje nas o tym, jak wiele osób w wieku przed - i poprodukcyjnym, przypada na jedną osobę w wieku produkcyjnym, czyli jak wiele osób przeciętnie musi utrzymać jedna osoba. Dla Wielkopolski wskaźnik ten w roku 2009 wynosił 0,54 co oznacza, że na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadały 54 osoby w wieku przed - lub poprodukcyjnym (rysunek 42). 101
2010 2009 2008 Samorząd Województwa Wielkopolskiego Rysunek 42. Wskaźnik obciążenia demograficznego w 2008 i 2009 r. ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym 2009 23,1 53,9 75,0 2008 22,7 53,9 72,4 0 10 20 30 40 50 60 70 80 źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Aktywność ekonomiczna ludności W III kwartale 2010 r. w Wielkopolsce zbiorowość aktywnych zawodowo liczyła 1 530 tys. osób, co stanowiło 58,2% spośród ogółu ludności w wieku powyżej 15 lat (współczynnik aktywności zawodowej). Biernych zawodowo było 1098 tys., co stanowiło 41,7% spośród ogółu ludności w wieku powyżej 15 lat (tabela 73). Tabela 73. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku powyżej 15 lat I kwartał II kwartał III kwartał IV kwartał I kwartał II kwartał III kwartał IV kwartał I kwartał II kwartał III kwartał ludność aktywni zawodowo ogółem pracujący bezrobotni bierni zawodowo współczynnik aktywności zawodowej wskaźnik zatrudnienia stopa bezrobocia 2 537 000 1 377 000 1 292 000 85 000 1 160 000 54,3% 50,9% 6,2% 2 534 000 1 384 000 1 304 000 81 000 1 150 000 54,6% 51,5% 5,9% 2 496 000 1 395 000 1 310 000 85 000 1 101 000 55,9% 52,5% 6,1% 2 492 000 1 373 000 1 286 000 87 000 1 120 000 55,1% 51,6% 6,3% 2 441 000 1 331 000 1 234 000 97 000 1 110 000 54,5% 50,6% 7,3% 2 483 000 1 394 000 1 291 000 104 000 1 089 000 56,1% 52% 7,5% 2 540 000 1 455 000 1 358 000 97 000 1 084 000 57,3% 53,5% 6,7% 2 536 000 1 425 000 1 303 000 122 000 1 112 000 56,2% 51,4% 8,6% 2 558 000 1 476 000 1 332 000 144 000 1 082 000 57,7% 52,1% 9,8% 2 619 000 1 543 000 1 420 000 123 000 1 077 000 58,9% 54,2% 8% 2 628 000 1 530 000 1 395 000 134 000 1 098 000 58,2% 53,1% 8,8% źródło: opracowanie GUS Aktywność ekonomiczna ludności w woj. wielkopolskim 102
Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo (czyli osób pracujących lub niepracujących, a zainteresowanych podjęciem pracy - bezrobotnych) w ogólnej liczbie ludności danej kategorii wyróżnianej ze względu na wiek, poziom wykształcenia, stan cywilny itp. Zamieszczony poniżej rysunek 43 ukazuje kształtowanie się współczynnika aktywności zawodowej w poszczególnych kwartałach 2008, 2009 i 2010 r. Z analizy danych wynika, iż współczynnik aktywności zawodowej wykazywał tendencję zwyżkową - w pierwszym kwartale 2008 r. wynosił 54,3% (najniższa wartość na przestrzeni analizowanych 3 lat), a w kwartale trzecim 2010 r. 58,2%. Na podstawie tych danych można zauważyć, że stopniowo w regionie przybywa osób aktywnych zawodowo (rysunek 43). Rysunek 43. Kształtowanie się współczynnika aktywności zawodowej w poszczególnych kwartałach lat 2008-2010 60% 59% 58% 57,3% 57,7% 58,9% 58,2% 57% 56% 55% 54,3% 54,6% 55,9% 55,1% 54,5% 56,1% 56,2% 54% 53% 52% źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z danych zamieszczonych w tabeli 74 wynika, iż więcej mężczyzn jest aktywnych niż biernych zawodowo (ponad 65%), natomiast udział kobiet aktywnych i biernych zawodowo rozkłada się niemalże równomiernie. Jeśli chodzi o wiek, najwięcej osób aktywnych zawodowo mieści się w kategorii 25-44 lat (ponad 85% osób w tym wieku jest aktywnych zawodowo). Natomiast pod względem wykształcenia, aktywnych zawodowo jest najwięcej wśród osób z wykształceniem wyższym, a następnie policealnym i średnim zawodowym. Tabela 74. Współczynnik aktywności zawodowej według płci, wieku i poziomu wykształcenia III kw. 2009 II kw. 2010 III kw. 2010 ogółem 57,3% 58,9% 58,2% mężczyźni 66,4% 68,4% 68,7% kobiety 49,1% 50,1% 48,8% 15-24 41,6% 41,7% 42,9% 25-34 83,6% 87,1% 85,0% 35-44 87,3% 87,5% 86,8% 45-54 81,3% 78,9% 78,5% 55 lat i więcej 19,3% 20,7% 21,8% 103
wyższe 84,9% 83,2% 82,6% policealne i średnie zawodowe 68,0% 69,5% 68,5% średnie ogólnokształcące 47,1% 46,5% 49,2% zasadnicze zawodowe 64,9% 67,9% 66,3% gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia szkolnego 24,1% 20,8% 21,5% źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS Struktura zatrudnienia Wg danych GUS w 2009 r. w województwie wielkopolskim odnotowano 1 310 456 osób pracujących (55,1% stanowią mężczyźni), tj. o 21 501 osób mniej niż w 2008 r. Liczba osób pracujących w Wielkopolsce w 2009 r. stanowiła 9,5% spośród ogółu pracujących w kraju (tabele 75 i 76). Województwo wielkopolskie w 2009 r. pod względem liczby osób pracujących zajmowało 3 miejsce w kraju (po województwach mazowieckim i śląskim) (tabele 76). Tabela 75. Liczba osób pracujących w 2009 r. 2008 2009 N % N % Wielkopolska 1 331 957 9,5% 1 310 456 9,5% Polska 14 037 221 100% 13 782 250 100% źródło: opracowanie własne na podstawie danych US Tabela 76. Liczba osób pracujących oraz przeciętne zatrudnienie 2009 r. liczba osób pracujących przeciętne zatrudnienie Polska 13 449 087 9 768 013 mazowieckie 2 256 701 2 166 593 śląskie 1 592 668 1 230 456 wielkopolskie 1 310 456 959 081 małopolskie 1 120 954 778 461 dolnośląskie 980 546 751 494 łódzkie 937 460 583 454 lubelskie 759 509 387 167 pomorskie 736 807 543 813 kujawsko-pomorskie 686 564 450 190 podkarpackie 667 253 412 476 zachodniopomorskie 507 834 358 629 świętokrzyskie 451 713 241 226 warmińsko-mazurskie 412 001 272 406 podlaskie 409 005 212 193 opolskie 310 193 202 011 lubuskie 309 423 218 363 źródła: opracowanie własne na podstawie danych GUS 104
Najwięcej osób w Wielkopolsce w 2009 r. pracowało w przemyśle (25,2%), następnie w sekcjach: handel oraz naprawa pojazdów samochodowych (16,9%), a także rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (15,9%) (rysunek 44). Rysunek 44. Osoby pracujące wg sekcji w 2009 r. przemysł handel, naprawa pojazdów samochodowych rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo edukacja budownictwo transport i gospodarka magazynowa opieka zdrowotna i pomoc społeczna administracja publiczna i obrona narodowa, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna administrowanie i działalność wspierająca działalność finansowa i ubezpieczeniowa zakwaterowanie i gastronomia informacja i komunikacja pozostała działalność usługowa obsługa rynku nieruchomości działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 7,4% 6,9% 5,1% 4,5% 3,6% 3,2% 2,6% 2% 1,6% 1,6% 1,4% 1,2% 0,8% 16,9% 15,9% 25,2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% źródło: opracowanie własne na podstawie danych US Przyjęcia i zwolnienia w podmiotach gospodarki narodowej Analizując dane dotyczące liczby przyjęć i zwolnień pracowników w podmiotach gospodarki narodowej w województwie wielkopolskim, można zauważyć, iż w 2009 roku, odnotowano więcej zwolnień niż przyjęć. Różnica między osobami zwolnionymi a przyjętymi jest bardzo duża - w regionie zwolniono 23 167 osób więcej niż zatrudniono. W roku 2008 natomiast zanotowano większą liczbę przyjęć niż zwolnień o 11 676 osób (tabela 77). Tabela 77. Przyjęcia i zwolnienia pracowników w latach 2008 i 2009 2008 2009 przyjęcia 208 249 147 909 zwolnienia 196 573 171 076 bilans 11 676-23 167 źródło: opracowanie własne na podstawie danych US 105
Spośród wszystkich przyjętych osób w 2009 r. 45,5% stanowiły kobiety, 16% osoby podejmujące pracę po raz pierwszy, 52,8% osoby zmieniające pracę. Analizując strukturę przyjęć do pracy, należy zwrócić uwagę na fakt, iż w porównaniu z rokiem 2008, w 2009 znacznie wzrósł odsetek osób zmieniających pracę (rysunek 45). Rysunek 45. Przyjęcia do pracy w 2009 r. 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 52,8% 45,4% 45,5% 26% 16,2% 16% przyjęcia kobiet podejmujący pierwszą pracę zmieniający pracę 2008 2009 źródło: opracowanie własne na podstawie danych US Jak wynika z danych zamieszczonych na rysunku 46, najwięcej osób w 2009 r. zatrudniano w przemyśle (33%), następnie w sekcji handel i naprawa pojazdów samochodowych (25,8%). Rysunek 46. Przyjęcia do pracy wg sekcji przemysł handel, naprawa pojazdów samochodowych budownictwo administrowanie i działalność wspierająca transport i gospodarka magazynowa edukacja administracja publiczna i obrona narodowa, opieka zdrowotna i pomoc społeczna działalność profesjonalna, naukowa i techniczna rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo zakwaterowanie i gastronomia informacja i komunikacja działalność finansowa i ubezpieczeniowa działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją obsługa rynku nieruchomości pozostała działalność usługowa 8,0% 6,0% 5,5% 4,8% 4,5% 3,6% 1,9% 1,5% 1,3% 1,2% 1,0% 0,7% 0,6% 0,5% 25,8% 33,0% źródło: opracowanie własne na podstawie danych US 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Natomiast spośród wszystkich zwolnień w województwie w 2009 r. 44,4% stanowiły zwolnienia kobiet, 24% zwolnienia w drodze wypowiedzenia przez zakład pracy, natomiast 9,2% zwolnienia w drodze wypowiedzenia przez pracownika. Analizując zwolnienia z pracy należy zwrócić uwagę na fakt, iż w 2008 roku więcej zwolnień dotyczyło wypowiedzenia stosunku pracy przez pracownika, natomiast już w 2009 r. więcej osób zostało zwolnionych w drodze wypowiedzenia stosunku pracy przez zakład pracy (rysunek 47). 106
Rysunek 47. Zwolnienia z pracy w 2009 r. 50% Samorząd Województwa Wielkopolskiego 45% 40% 44,4% 35% 30% 25% 20% 15% 42,5% 24% 2008 2009 10% 5% 0% 16% 20,5% 9,2% 6,5% 4,2% kobiety zwolnieni w drodze wypowiedzenia - przez zakład pracy zwolnieni w drodze wypowiedzenia - przez pracownika przeniesieni na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy źródło: opracowanie własne na podstawie danych US Najwięcej osób w 2009 r. zwolniono w sektorze przemysłowym (39,1%), następnie w sekcji handel i naprawa pojazdów samochodowych (24,9%) (rysunek 48). Z analizy danych dotyczących przyjęć i zwolnień pracowników wg sekcji PKD wynika, iż największa rotacja zatrudnienia występuje w dwóch wyżej wymienionych sekcjach - przemysł i handel oraz naprawa pojazdów samochodowych. Rysunek 48. Zwolnienia wg sekcji w 2009 r. przemysł 39,1% handel, naprawa pojazdów samochodowych 24,9% budownictwo 8,3% administrowanie i działalność wspierająca 5,6% transport i gospodarka magazynowa 4,5% edukacja 3,7% administracja publiczna i obrona narodowa, 3,6% opieka zdrowotna i pomoc społeczna 2,6% działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 1,5% rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 1,3% zakwaterowanie i gastronomia 1,2% informacja i komunikacja 1,1% działalność finansowa i ubezpieczeniowa 1,1% pozostała działalność usługowa 0,6% działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 0,5% obsługa rynku nieruchomości 0,5% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% źródło: opracowanie własne na podstawie danych US 107
Stan i poziom bezrobocia Na koniec grudnia 2010 roku w urzędach pracy województwa wielkopolskiego zarejestrowane były 137 983 osoby (75 711 kobiet i 62 272 mężczyzn). Rok wcześniej liczba ta wynosiła 136 661 osób, nastąpiło więc jej zwiększenie o 1 322 osoby. Przedstawiony poniżej rysunek 49 przedstawia poziom bezrobocia w Wielkopolsce na przestrzeni ostatnich 8 lat. Z danych zmieszczonych na rysunku wynika, iż największy poziom bezrobocia odnotowano w roku 2003. Od tego czasu liczba osób pozostających bez pracy systematycznie malała. W roku 2008 odnotowano najniższy poziom bezrobocia - 94 248 osób, ale już w 2009 r. liczba ta wzrosła o 45%. Rysunek 49. Liczba osób bezrobotnych w latach 2003-2010 liczba osób bezrobotnych 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 247869 232251 211 420 169 089 136661 137983 112 827 94 248 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 źródło: opracowanie własne na podstawie danych WUP Wśród osób bezrobotnych w grudniu 2010 dominowały kobiety. Ich udział wyniósł 56% (75 711 osób). Najwięcej bezrobotnych kobiet było w kategoriach: bez wykształcenia średniego - 48% spośród kobiet bezrobotnych ogółem, zamieszkałych na wsi - 47,8%, długotrwale bezrobotnych - 44,4%, bez doświadczenia zawodowego - 26,7%, do 25 roku życia - 26,4%, bez kwalifikacji zawodowych - 24,9%. W ogólnej liczbie osób bezrobotnych w Wielkopolsce w XII 2010 r. w Wielkopolsce dominowały osoby w wieku 25-34 lata (29,5%) oraz osoby w wieku 18-24 lata (25,3%). Strukturę osób bezrobotnych wg wieku w poszczególnych podregionach ukazuje rysunek 50. Rysunek 50. Udział osób bezrobotnych wg wieku w XII 2010 17,8% 29,5% 18,8% 7,1% 25,3% 1,5% 18-24 lat 25-34 lat 35-44 lat 45-54 lat 55-59 lat 60-64 lat źródło: opracowanie własne na podstawie danych WUP 108