PROFIL INŻ YNIERA Część 1 Diagnoza rynku pracy sektorów kształtujących innowacyjność województwa śląskiego opracowanie powstało w ramach projektu Plan Rozwoju Politechniki Częstochowskiej współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Projekt realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu 4 Szkolnictwo wyższe i nauka, Poddziałanie 4.1.1 Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni Opracowanie wykonał zespół autorski w składzie: Marlena Grabowska Agata Mesjasz Lech Tomasz Nitkiewicz Iwona Otola Piotr Pachura CZĘ STOCHOWA - 2008 1
WPROWADZENIE... 3 ROZDZIAŁ 1. MIERNIKI INNOWACYJNOŚCI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO... 4 1.1. Metodologia pomiaru innowacyjności... 4 1.2. Innowacyjność województwa śląskiego na tle innych województw... 8 ROZDZIAŁ 2. PRZEDSIĘBIORSTWA INNOWACYJNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM... 23 2.1. Struktura przedsiębiorstw województwa śląskiego... 23 2.2. Stan innowacyjności przedsiębiorstw województwa śląskiego... 33 2.3. Sektory innowacyjne w województwie śląskim... 46 Literatura... 59 2
WPROWADZENIE Głównym celem projektu Plan Rozwoju Politechniki Częstochowskiej, realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu 4 Szkolnictwo wyższe i nauka, Poddziałanie 4.1.1 Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni, jest zwiększenie liczby absolwentów studiów inżynierskich i technicznych oraz dostosowanie ich kwalifikacji do potrzeb i oczekiwań zmieniającego rynku pracy. Dlatego też, w ramach projektu, oprócz działań związanych z wprowadzaniem zmian i ulepszeń w zakresie programów nauczania na Politechnice Częstochowskiej, oprócz doskonalenia kadry naukowo-dydaktycznej oraz usprawniania funkcjonowania Uczelni konieczne jest także rozpoznanie potrzeb rynku pracy w stosunku do absolwentów. Realizowany w ramach Planu Rozwoju Politechniki Częstochowskiej moduł pt. Profil Inżyniera ma za cel powiązać ściśle rozwój uczelni ze zmianami na rynku pracy. Realizacja tego celu została rozbita na kilka kluczowych zadań, których wykonanie przyczynie się po kolei do jego osiągnięcia. Wśród kluczowych zadań modułu Profil Inżyniera należy wymienić przede wszystkim: [1] Diagnoza rynku pracy sektorów kształtujących innowacyjność województwa śląskiego [2] Analiza porównawcza regionalnego rynku pracy województwa śląskiego z wybranymi regionami UE [3] Analiza oferty edukacyjnej dotyczącej nowych technologii [4] Diagnoza potrzeb sektora przedsiębiorstw innowacyjnych w zakresie kompetencji zasobów ludzkich Niniejsze opracowanie stanowi efekt realizacji pierwszego z zadań kluczowych, tj. diagnozę rynku pracy sektorów kształtujących innowacyjność województwa śląskiego. Opracowanie składa się z dwóch części. Pierwsza z nich jest poświęcona charakterystyce zastosowanych mierników innowacyjności oraz ich zastosowaniu w stosunku do województwa śląskiego wraz z odniesieniem do pozostałych województw. Druga część stanowi analizę struktury przedsiębiorstw województwa śląskiego. 3
ROZDZIAŁ 1. MIERNIKI INNOWACYJNOŚCI WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO 1.1. Metodologia pomiaru innowacyjności Jednym z celów strategii lizbońskiej jest zwiększenie dynamiki i konkurencyjności unijnej gospodarki opartej na wiedzy. Cel ten realizowany jest głównie poprzez pobudzanie działalności innowacyjnej j badawczo rozwojowej (B+R), a jego realizacja warunkowana jest regularnymi badaniami statystycznymi, które dostarczają wiarygodnych informacji na temat zakresu i działalności innowacyjnej w skali mikro, mezo, makro i w różnych sektorach gospodarki. Wszystkie mierniki zbudowane zostały w oparciu o system badań statystycznych działalności innowacyjnej przedsiębiorstw prowadzony przez GUS, zgodny z międzynarodową metodologią standardową (systemem Oslo), który obejmuje: skrócone badanie roczne przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających powyżej 49 pracujących, cykliczne badania dotyczących różnorodnych aspektów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w przemyśle oraz w sektorze usług, przy czym badania te obejmują zarówno jednostki zatrudniające od 10 do 49 pracowników, jak i powyżej 49 pracowników. Przyjęte do analizy mierniki są próbą kwantyfikacji działań zmierzających do opracowania i wdrożenia innowacji technicznych, które rozumiane są jako produkty i procesy technicznie nowe lub znacznie ulepszone. Przyjęcie mierników z badań prowadzonych przez GUS umożliwi uwzględnienie nowości z punktu widzenia krajowego i zagranicznego rynku, na którym działa przedsiębiorstwo oraz z punktu widzenia samego przedsiębiorstwa, wprowadzającego opracowania innowacyjne. Ponadto mierniki te dostarczają informacji nie tylko o innowacjach technicznych, ale również nietechnologicznych, tzn. organizacyjnych i marketingowych. Mierniki będą odzwierciedlać zatem efekty związane z innowacjami: produktów (technological product innovation), 4
procesów technologicznych (technological process innovation), rozwiązań organizacyjnych, rozwiązań marketingowych. Mierniki zostały pogrupowane zgodnie ze źródłami innowacji, tzn. według: działalności badawczej i rozwojowej (B+R), zakupu gotowej wiedzy w postaci patentów, licencji, usług technicznych, itp. (tzw. technologia niematerialna disembodied technology), nabycia tzw. technologii materialnej (embodied technology), tzn. innowacyjnych maszyn i urządzeń, na ogół o podwyższonych parametrach technicznych, niezbędnych do wdrożenia nowych procesów i produkcji nowych wyrobów. Ponadto uwzględniono również nakłady na działalność innowacyjną, obejmujące nakłady na: prace badawcze i rozwojowe (B+R) zmierzające do opracowywania nowych i ulepszonych produktów oraz procesów, zarówno w zakresie własnego zaplecze rozwojowego (tzw. nakłady wewnętrzne, intramural), jak i nabytego od innych jednostek (tzw. nakłady zewnętrzne, extramural), zakup gotowej technologii w postaci dokumentacji i praw (licencji, praw patentowych, ujawnień know-how itp.), oprogramowanie, uwzględniające zarówno koszty zakupu, jak i opracowania bądź doskonalenia i adaptacji, czy też aktualizacji oprogramowania, zakup i montaż maszyn i urządzeń oraz budowę, rozbudowę i modernizację budynków służących wdrażaniu innowacji, szkolenie personelu w zakresie działalności innowacyjnej, a w szczególności każdego jej etapu, marketing dotyczący nowych i ulepszonych produktów, a w szczególności wydatki na wstępne badania rynku, testy rynkowe, przystosowanie produktów do wymogów różnych rynków, reklamę, przygotowania do wprowadzenia innowacji technicznych (opracowywanie procedur kontroli jakości, norm, dokumentacji technicznej, testy końcowe). Wyróżnione w opracowaniu wskaźniki innowacyjności można podzielić na trzy grupy: 5
1. dotyczące przedsiębiorstw innowacyjnych, 2. dotyczące wynalazków, patentów i wzorów użytkowych, 3. dotyczące działalności badawczo-rozwojowej. W pierwszej grupie znalazły się następujące wskaźniki: 1. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004-2006 % ogółu przedsiębiorstw: nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców, nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców. 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze usług a według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004-2006 % ogółu przedsiębiorstw: nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców, nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców. 3. Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r.: udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w %, nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące). 4. Przedsiębiorstwa sektora usług, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r.: udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w %, nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące) Wskaźniki te dotyczą przedsiębiorstw, czyli jednostek, których innowacyjność bezpośrednio dotyczy. Opracowane innowacyjne produkty, procesy i technologie wdrażane są w przedsiębiorstwach. Grupę drugą stanowią wskaźniki, takie jak: 1. Wynalazki: 6
liczba zgłoszonych patentów na 1000 ludności, liczba udzielonych patentów na 1000 ludności. 2. Wzory użytkowe: liczba zgłoszonych wzorów użytkowych na 1000 ludności, liczba udzielonych praw ochronnych na 1000 ludności. Uwzględnienie tych wskaźników w grupie wskaźników innowacyjności związane jest z jedną z najważniejszych klasyfikacji innowacji z punktu widzenia przedsiębiorstwa na wynalazki, wzory użytkowe i projekty racjonalizatorskie. 1 Trzecia grupa składa się ze wskaźników określających: 1. Nakłady na działalność badawczo--rozwojową (ceny bieżące) w mln zł na 1000 mieszkańców. 2. Pracownicy naukowo--badawczy na 1000 osób aktywnych zawodowo. 3. Nakłady bieżące w tys. zł na 1000 mieszkańców. 4. Nakłady inwestycyjne na środki trwałe w tys. zł na 1000 mieszkańców. 5. Nakłady na działalność badawczo--rozwojową (B+R) w cenach bieżących relacja do produktu krajowego brutto. 6. Zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej (B+R) na 1000 osób aktywnych zawodowo. Wskaźniki te opisują stan sektora badawczo-rozwojowego, gdyż sfera prac badawczorozwojowych stanowi główne źródło inspiracji do aktywności innowacyjnej 2. 1 Brzeziński M. (red): Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, Difin, Warszawa 2001 2 Jasiński A.: Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KiW, Warszawa 1992 7
1.2. Innowacyjność województwa śląskiego na tle innych województw Przedstawioną powyżej metodologię pomiaru innowacyjności stosuje się obecnie na poziomie krajowej i wojewódzkiej sprawozdawczości statystycznej. Zaproponowane mierniki innowacyjności można wykorzystać do analizy porównawczej. Wartości wskaźników zestawiono województwami w celu dokonania porównania województw pod względem uwarunkowań innowacyjności i przedstawiono w tabelach 1-3 oraz na rysunkach 1-18. Tabela 1. Wskaźniki innowacyjności dotyczące przedsiębiorstw innowacyjnych, wynalazków, patentów i wzorów użytkowych Województwo Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle a według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004-2006 % Nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców ogółu przedsiębiorstw Nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze usług a według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004-2006 % Nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców ogółu przedsiębiorstw Nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w Udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % 2006 r. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące) Polska 29,3 35,9 23,2 31,6 37,3 4888,7 Dolnośląskie 29,5 36,9 18,7 31,3 37,2 4266,8 Kujawsko-pomorskie 28,5 31,1 14,0 16,9 35,5 4501,8 Lubelskie 24,5 36,2 20,5 20,5 37,0 4196,7 Lubuskie 22,0 31,0 10,4 28,4 32,9 2498,9 Łódzkie 28,2 27,5 14,8 22,8 27,0 2029,0 Małopolskie 30,1 37,1 24,8 27,3 37,3 4990,1 Mazowieckie 35,1 45,0 29,2 39,4 44,1 7552,8 Opolskie 30,1 38,2 15,0 32,5 39,0 2828,8 Podkarpackie 36,3 41,1 13,2 19,4 43,0 4088,4 Podlaskie 25,9 42,0 20,0 31,3 40,1 5001,0 Pomorskie 23,7 32,7 23,1 34,8 38,7 4099,1 Śląskie 31,3 39,3 27,0 35,1 46,1 6943,9 Świętokrzyskie 25,3 31,1 29,8 40,5 32,3 3394,1 Warmińsko-mazurskie 34,8 35,8 25,0 30,6 35,6 2012,8 Wielkopolskie 27,0 32,5 23,4 26,4 31,8 4857,0 Zachodniopomorskie 22,4 28,8 12,6 26,2 26,7 3070,2 8
Tabela 2. Wskaźniki innowacyjności dotyczące przedsiębiorstw innowacyjnych, wynalazków, patentów i wzorów użytkowych Województwo Przedsiębiorstwa sektora usług, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r. Udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące) Wynalazki Zgłoszone patenty Udzielone patenty Zgłoszone Wzory użytkowe Udzielone prawa ochronne Polska 33,9 6202,0 0,0164 0,0228 0,1546 3,1812 Dolnośląskie 36,9 1725,2 0,0135 0,0212 0,1035 3,0597 Kujawsko-pomorskie 19,9 1789,9 0,0111 0,0213 0,0848 2,3326 Lubelskie 29,1 2303,4 0,0060 0,0143 0,0832 3,2967 Lubuskie 28,4 1440,3 0,0079 0,0119 0,0236 1,0441 Łódzkie 25,3 4048,9 0,0136 0,0226 0,1384 3,0013 Małopolskie 32,7 2304,8 0,0269 0,0275 0,2222 4,0967 Mazowieckie 40,8 14708,4 0,0238 0,0288 0,4762 6,4760 Opolskie 31,3 556,8 0,0125 0,0163 0,0348 1,4560 Podkarpackie 22,9 1872,8 0,0124 0,0210 0,0750 1,4855 Podlaskie 45,0 713,3 0,0084 0,0134 0,0510 1,9739 Pomorskie 35,3 3391,5 0,0073 0,0172 0,1394 3,1203 Śląskie 35,4 2165,7 0,0259 0,0345 0,1061 2,4722 Świętokrzyskie 38,1 833,8 0,0117 0,0125 0,0168 0,9689 Warmińsko-mazurskie 30,6 765,2 0,0070 0,0168 0,0386 1,4675 Wielkopolskie 28,3 948,6 0,0169 0,0269 0,1346 3,7093 Zachodniopomorskie 26,2 1049,2 0,0118 0,0100 0,0482 2,0995 9
Tabela 3. Wskaźniki innowacyjności dotyczące działalności badawczo rozwojowej Nakłady na Województwo Nakłady na działalność Zatrudnienie w Pracownicy działalność nakłady badawczo-- działalności naukowo-- nakłady bieżące badawczo-- inwestycyjne na rozwojową badawczorozwojowej (B+R) badawczy na w tys. zł na rozwojową (ceny środki trwałe w (B+R) w cenach 1000 osób 1000 bieżące) w mln zł tys. zł na 1000 bieżących - na 1000 osób aktywnych mieszkańców na 1000 mieszkańców relacja do aktywnych zawodowo mieszkańców produktu zawodowo krajowego brutto Polska 0,1546 3,5 125,6237 28,9402 0,57 4,3 Dolnośląskie 0,1035 3,3 6,0802 1,7403 0,45 3,8 Kujawsko-pomorskie 0,0848 3,0 2,6853 1,9130 0,25 3,4 Lubelskie 0,0832 2,8 4,1279 0,6139 0,48 3,3 Lubuskie 0,0236 1,5 0,4428 0,1808 0,15 1,6 Łódzkie 0,1384 2,6 7,7745 1,5403 0,52 3,4 Małopolskie 0,2222 4,8 15,1978 3,8666 1,02 5,4 Mazowieckie 0,4762 7,4 55,1974 9,3955 1,10 9,8 Opolskie 0,0348 1,9 0,8093 0,1437 0,12 2,4 Podkarpackie 0,0750 1,1 2,8285 1,2967 0,30 1,7 Podlaskie 0,0510 2,4 1,0154 0,5845 0,27 2,8 Pomorskie 0,1394 4,8 6,7434 1,3113 0,52 5,4 Śląskie 0,1061 2,9 10,4200 2,5782 0,34 3,5 Świętokrzyskie 0,0168 1,0 0,4636 0,0998 0,08 1,2 Warmińsko-mazurskie 0,0386 1,8 1,2558 0,1890 0,24 2,0 Wielkopolskie 0,1346 2,8 9,1281 2,7986 0,47 3,5 Zachodniopomorskie 0,0482 2,4 1,4537 0,6880 0,17 3,4 10
Rys. 1 Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004 2006 % ogółu przedsiębiorstw nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców Rys. 2 Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004 2006 % ogółu przedsiębiorstw nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców 11
Rys. 3 Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze usług według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004 2006 % ogółu przedsiębiorstw nowe lub istotnie ulepszone produkty na 1000 mieszkańców Rys. 4 Przedsiębiorstwa innowacyjne w sektorze usług według rodzajów wprowadzonych innowacji i województw w latach 2004 2006 % ogółu przedsiębiorstw nowe lub istotnie ulepszone procesy na 1000 mieszkańców 12
Rys. 5 Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r. udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % Rys. 6 Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące) 13
Rys. 7 Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r. Udział przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w % Rys. 8 Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województw w 2006 r. Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące) 14
Rys. 9 Wynalazki Zgłoszone patenty Rys. 10 Wynalazki Udzielone patenty 15
Rys. 11 Wzory użytkowe Zgłoszone Rys. 12 Wzory użytkowe Udzielone prawa ochronne 16
Rys. 13 Nakłady na działalność badawczo rozwojową (ceny bieżące) w mln zł na 1000 mieszkańców Rys. 14 Pracownicy naukowo badawczy na 1000 osób aktywnych zawodowo 17
Rys. 15 Nakłady bieżące w tys. zł na 1000 mieszkańców Rys. 16 Nakłady inwestycyjne na środki trwałe w tys. zł na 1000 mieszkańców 18
Rys. 17 Nakłady na działalność badawczo rozwojową (B+R) w cenach bieżących relacja do produktu krajowego brutto Rys. 18 Zatrudnienie w działalności badawczo rozwojowej (B+R) na 1000 osób aktywnych zawodowo Województwo śląskie zajmuję początkowe miejsca pod względem większości wskaźników innowacyjności w porównaniu z pozostałymi województwami. Najwyższą, pierwszą pozycję, zajmuje pod względem liczby przedsiębiorstw przemysłowych, które poniosły nakłady 19
inwestycyjne na działalność innowacyjną oraz liczby udzielonych patentów. Ponad 46% przedsiębiorstw inwestujących w działalność innowacyjną znajduje się na terenie województwa śląskiego, a na 1000 mieszkańców województwa przypada 0,0345 udzielonych patentów. Najgorsze wyniki województwo osiągnęło pod względem nakładów na działalność badawczo--rozwojową (B+R) w cenach bieżących w relacji do produktu krajowego brutto, nakładów na działalność badawczo--rozwojową w cenach bieżących w mln zł na 1000 mieszkańców i udzielonych praw ochronnych. Wartości tych wskaźników pozwalają na zajęcie 9 miejsca wśród 16 województw i całego kraju. W pracach empirycznych dotyczących efektywności innowacyjnej przedsiębiorstw często pojawiają się wnioski, że: 3 1. Nie ma różnicy co do jakości innowacji między małymi i średnimi przedsiębiorstwami, 2. Aktywność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw mierzona liczbą wdrożonych innowacji jest większa niż przedsiębiorstw dużych, 3. Małe i średnie przedsiębiorstwa wytwarzają więcej innowacji na zatrudnionego niż duże przedsiębiorstwa. Z tego względu małe i średnie przedsiębiorstwa często stają się jednostką poddaną badaniu odnośnie poziomu innowacyjności, kształtowanego przez wewnętrzne czynniki, wynikające z zasad ich funkcjonowania i wewnętrznej organizacji. Uwzględniając własną sferę B+R, poziom technologii i przeszkody w jej rozwoju, MŚP można podzielić na trzy następujące grupy: 4 1. Przedsiębiorstwa o rozwiniętej technologii (Technology developers) przedsiębiorstwa o dobrze rozwiniętej badawczo-rozwojowej będące dostawcami i użytkownikami nowej technologii. 2. Przedsiębiorstwa przodujące w użytkowaniu nowej technologii (Leading technology users) przedsiębiorstwa formułujące swoje potrzeby badawczo-rozwojowe, ale nieposiadające w większości własnej bazy B+R. 3 Mizgajska Hanna, Aktywność innowacyjna polskich małych i średnich przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002 4 ibidem 20
3. Użytkownicy technologii (Technology users) przedsiębiorstwa udoskonalające swoją bazę technologiczną poprzez zakup maszyn i materiałów oraz szkolenia pracowników i nieinwestujące w kosztowne i ryzykowane projekty B+R. Na poziom innowacyjności MŚP wpływa wiele czynników wewnętrznych, które przedstawione zostały w tabeli 4. Tabela 4. Wewnętrzne czynniki innowacyjności przedsiębiorstw Obszar identyfikacji czynników 1. Sposób zarządzania Czynniki Siły i słabości przedsiębiorstwa o jakość produkcji lub usługi o udział stałych klientów o jakość załogi o zarządzanie o stan finansów o koszt o technologia o łatwość przestawiania produkcji o nowe idee o planowanie, marketing, dystrybucja Strategia rozwoju przedsiębiorstwa o rozszerzenie rynku o polepszenie jakości o wzrost produkcji o brak strategii Przeszkody rozwoju przedsiębiorstwa: o wysokość podatków o dostępne środki finansowe o dostępność kredytów o koszty kredytów o koszty wdrożeń o bodźce ekonomiczne dla pracowników o restrykcje prawne 21
Cechy rynku, na którym przedsiębiorstwo funkcjonuje Wynik finansowy o stopień zadowolenia z zysku o płynność finansowa 2. Kierunek działalności Branża, w jakiej działa przedsiębiorstwo 3. Wielkość przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwo duże, średnie, małe 4. Wzrost przedsiębiorstwa Faza wzrostu przedsiębiorstwa 5. Wiek przedsiębiorstwa Długość funkcjonowania na rynku Źródło: opracowanie własne na podstawie Mizgalska H., Aktywność innowacyjna polskich małych i średnich przedsiębiorstw w procesie integracji z Unią Europejską, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002; Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007 W poszczególnych grupach czynników innowacyjność wynika z: 1. Wprowadzenia do produkcji nowych wyrobów lub doskonalenia istniejących, 2. Wprowadzenia nowego bądź doskonalenia istniejącego procesu produkcyjnego, 3. Zastosowania nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, 4. Otwarcia nowego rynku, 5. Zastosowania w procesie produkcyjnym nowych surowców lub półproduktów, 6. Wdrożenia nowej organizacji procesów produkcyjnych. Zastosowanie mirników innowacyjności umożliwia określenie poziomu innowacyjności przedsiębiorstw działających w poszczególnych branżach i na poszczególnych rynkach, identyfikację branż najbardziej innowacyjnych oraz porównanie innowacyjności przedsiębiorstw poszczególnych branż. 22
ROZDZIAŁ 2. PRZEDSIĘBIORSTWA INNOWACYJNE W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM 2.1. Struktura przedsiębiorstw województwa śląskiego Podniesienie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw wymaga przede wszystkim ponoszenia nakładów inwestycyjnych przez te przedsiębiorstwa. Obecnie rozwój przedsiębiorstw nie może odbywać się bez nowych technologii i wiedzy. Istotne zatem stają się działania innowacyjne w przedsiębiorstwach. Pojęcie innowacji w klasycznym ujęciu oznacza podejmowanie nowej działalności gospodarczej lub świadczenie nowych usług poprzez nowe kombinacje czynników produkcji, nowe wyroby, sposoby dystrybucji dóbr i usług. 5 Celem innowacji jest opracowywanie i wdrożenie nowych bądź ulepszonych produktów lub procesów w przedsiębiorstwach. Działalność innowacyjna może być prowadzona zarówno wewnątrz przedsiębiorstwa jak również może polegać na nabyciu opracowanych nowych technologii bądź wiedzy. Potencjał MSP, w większym zaś stopniu ich produkty, rzadko stwarzają możliwość sprostania wymogom konkurencyjnego rynku globalnego. Przedsiębiorstwa z sektora MSP w większości przypadków nie mogą prowadzić długookresowych i kosztownych badań nad nowymi produktami i technologiami. 6 Ich działalność opiera się głównie na zakupie opracowanych już technologii, co nie wyklucza powstawania nowych i technicznie zaawansowanych produktów wśród tej grupy przedsiębiorstw. Z badań GUS wynika, że w Polsce w latach 1998 2000 innowacje techniczne wprowadziło 10,7% małych przedsiębiorstw, 25,7% średnich przedsiębiorstw i 56,5% dużych przedsiębiorstw przemysłowych. Następny okres badawczy obejmował lata 2002 2004, w którym to firmy przemysłowe zwiększyły wdrażanie innowacji. I tak odsetek małych przedsiębiorstw wprowadzających nowe bądź ulepszone wyroby lub procesy wyniósł 17,7%, średnich przedsiębiorstw 40,6%, a dużych przedsiębiorstw 67,2%. W następnym okresie 5 J. Sundbo, The Theory of Innovation. Entrepreuners, Technology and Strateg, Cheltenhan, UK, 1998. Podano za: Innowacyjność 2006, red. A. Żołnierski, PARP, Warszawa 2006. 6 A. Skowronek Mielczarek, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, C.H. Beck, Warszawa 2007. 23
badawczym, obejmującym lata 2004 2006 udział przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje produktowe bądź procesowe także wzrósł. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle wyniosły 16,6 mld złotych i były wyższe o 12,9% w stosunku do roku 2005. W sektorze usług nakłady innowacyjne w 2006 roku wyniosły 7,2 mld zł i były o 18,0% wyższe niż w roku 2003. Wzrost poziomu innowacyjności we wszystkich grupach przedsiębiorstw jest zjawiskiem pozytywnym. Jednakże ostatnie dane dotyczące działalności innowacyjnej w przemyśle (sekcja C, D, E) wskazują, że udział przedsiębiorstw, które zatrudniają powyżej 49 pracowników i które wprowadziły innowacje produktowe lub procesowe (nowe lub istotnie ulepszone produkty lub procesy) w latach 2005-2007 był niższy niż w poprzednim okresie badawczym 2004-2006. Wyniósł on 36,7% podczas gdy w latach 2004-2006 - 42,5%. 28,0 % przedsiębiorstw przemysłowych wprowadziło w latach 2005-2007 innowacje produktowe, a 25,2% innowacje procesowe. Małe i średnie przedsiębiorstwa są siłą rozwojową każdej gospodarki. Pobudzanie aktywności gospodarczej prowadzi także do rozwoju sektora MSP. W polskim sektorze MSP należy zauważyć, pozytywne działania na rzecz rozwoju i podnoszenia konkurencyjności małych i średnich podmiotów gospodarczych. 7 Wzrost działań innowacyjnych i jego pierwsze efekty stanowią dobra drogę do dalszego rozwoju umacniania się pozycji sektora MSP. 7 I. Otola, H. Kościelniak, Innovative Activity in the Small and Medium Enterprises in Poland- General Characteristics, w:the Challenges for Reconversion. Innovation - Sustainability - Knowledge Management, red. P. Pachura, ISI Pierrard, HEC du Luxemburg, Virton, 2006, s 62. 24
Tabela 5. Podmioty gospodarcze w województwie śląskim w latach 2002 2007 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Liczba podmiotów w woj. śląskim 417 945 424 031 429 173 426 266 425 499 427 413 Udział podmiotów woj. śląskiego w Polsce (%) 12,1 11,8 12,0 11,8 11,7 11,6 Udział podmiotów sektora prywatnego w woj. śląskim 96,3 96,1 95,8 95,7 95,6 95,6 Udział podmiotów sektora publicznego w woj. śląskim 3,7 3,9 4,2 4,3 4,4 4,4 Udział podmiotów własności zagranicznej w woj. śląskim bd 0,38 0,38 0,39 0,40 bd Liczba podmiotów nowo powstałych bd 29 241 27 288 28 674 31 755 30 646 Udział podmiotów nowo powstałych w odniesieniu do Polski (%) bd 11,5 11,7 11,0 10,7 10,4 Liczba podmiotów zlikwidowanych bd 23 229 19 445 30 881 31 949 28 520 Udział podmiotów zlikwidowanych w odniesieniu do Polski (%) bd 16,0 10,0 14,4 11,8 11,7 bd brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl W województwie śląskim w 2007 roku zarejestrowanych było 427,4 tyś. podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON, co stanowiło 11,6% wszystkich zarejestrowanych podmiotów w Polsce. Na przestrzeni lat 2002 2007 ilość podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON w województwie śląskim podlegała bardzo niewielkim zmianom. W latach 2005 i 2006 nastąpił minimalny spadek ilości zarejestrowanych podmiotów gospodarczych - około 0,7% w 2005 i 0,3% w 2006 roku w stosunku do roku ubiegłego. Biorąc jednak za punkt odniesienia rok 2002, to w całym badanym okresie nastąpił wzrost ilości zarejestrowanych podmiotów gospodarczych i w 2007 roku ilość zarejestrowanych podmiotów zwiększyła się o 2,3%. Porównując udział podmiotów gospodarczych województwa śląskiego w odniesieniu do całego kraju należy zauważyć iż kształtował się on w granicach od 12,1% (rok 2002) do 11,6% (rok 2007). W latach 2003 2007 średnio zarejestrowano 29 521 podmiotów gospodarczych, co stanowi średnio 11,1% w skali kraju. Natomiast w tym samym okresie wyrejestrowano średnio 26 805 podmiotów gospodarczych, co stanowi przeciętnie 12,8% wyrejestrowanych podmiotów w Polsce. O ile liczba nowo zarejestrowanych podmiotów kształtowała się na zbliżonym poziomie przez cały badany okres, to liczba podmiotów zlikwidowanych zwiększyła się o 22,7% w 2007 roku w stosunku do roku 2003. 25
Tabela 5. Podmioty gospodarcze w województwie śląskim według sekcji PKD w latach 2002 2007. Sekcja Nazwa sekcji 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Udział (%) A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 1,21 1,27 1,14 1,21 1,28 1,35 B Rybactwo 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 C Górnictwo 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,06 D Przetwórstwo przemysłowe 10,46 10,28 10,07 10,00 9,94 9,90 E Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 0,07 F Budownictwo 10,48 10,31 10,19 10,07 10,11 10,47 G Handel i naprawy 36,26 35,99 35,72 35,22 34,46 33,74 H Hotele i restauracje 3,27 3,35 3,39 3,40 3,40 3,38 I Transport, gospodarka magazynowa i łączność 7,80 7,60 7,46 7,33 7,33 7,33 J Pośrednictwo finansowe 3,93 3,94 4,00 3,95 3,91 3,97 K Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej 14,01 14,54 15,01 15,40 15,78 15,81 L Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne 0,40 0,39 0,39 0,40 0,41 0,41 M Edukacja 2,10 2,42 2,50 2,57 2,59 2,62 N O Ochrona zdrowia i pomoc społeczna 3,95 3,68 3,79 3,93 3,99 4,06 Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała 6,00 6,10 6,20 6,37 6,67 6,84 P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników 0,003 0,0024 0,0021 0,0023 0,00 0,00 Q Organizacje i zespoły eksterytorialne 0,00 0,00 0,0005 0,0005 0,0005 0,0007 Ogółem 100 100 100 100 100 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Rozpatrując liczbę zarejestrowanych podmiotów według sekcji PKD w całym badanym okresie, najwięcej podmiotów zarejestrowanych było w sekcji G Handel i naprawy (ok. 35% wszystkich podmiotów województwa śląskiego), następnie w sekcji K obsługa nieruchomości, wynajem lokali i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (ok. 15% wszystkich podmiotów województwa śląskiego), sekcji F budownictwo (ponad 10% wszystkich podmiotów województwa śląskiego) oraz sekcji D przetwórstwo przemysłowe (około 10% wszystkich podmiotów województwa śląskiego). Marginalne znacznie mają sekcje Q, P, B (mniej niż 0,01% wszystkich podmiotów województwa śląskiego). W sekcji Q organizacje i zespoły eksterytorialne dopiero w 2004 roku zarejestrowano dwa podmioty gospodarcze, a w 2007 roku dodatkowo jeszcze jeden podmiot 26
gospodarczy. Natomiast w sekcji P gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników do 2005 roku działało 10 jednostek gospodarczych, obecnie w sekcji tej nie funkcjonuje już żadna jednostka. W sekcji B związanej z rybactwem w badanym okresie odnotowano przyrost o 12 podmiotów gospodarczych i z poziomu 41 podmiotów w 2002 roku liczba ta wzrosła do 53 w 2007 roku. Ponadto, udział podmiotów gospodarczych w sekcjach D, G, I w całym badanym okresie wskazuje trend spadkowy, podczas gdy w sekcjach K, M, O widać tendencje wzrostową. W pozostałych sekcjach PKD udział podmiotów gospodarczych zmienia się zarówno wzrastając jak i spadając w całym badanym okresie. Tabela 6. Podmioty według klas wielości w województwie śląskim 2002 2003 2004 2005 2006 2007 jednostki gospodarcze Mikroprzedsiębiorstwa 395 413 401 028 405 726 402 339 401 544 403 089 Małe przedsiębiorstwa 18 201 18 779 19 293 19 825 19 882 20 277 Średnie przedsiębiorstwa 3 597 3 541 3 526 3 510 3 483 3 457 Duże przedsiębiorstwa 734 683 628 592 590 590 Przedsiębiorstwa ogółem 417 945 424 031 429 173 426 266 425 499 427 413 struktura (%) Mikroprzedsiębiorstwa 94,6 94,6 94,5 94,4 94,4 94,3 Małe przedsiębiorstwa 4,4 4,4 4,5 4,7 4,7 4,7 Średnie przedsiębiorstwa 0,9 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 Duże przedsiębiorstwa 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 Przedsiębiorstwa ogółem 100 100 100 100 100 100 udział województwa śląskiego w Polsce (%) Mikroprzedsiębiorstwa 12,1 11,8 12,0 11,8 11,7 11,6 Małe przedsiębiorstwa 12,0 11,8 11,9 11,7 11,6 11,5 Średnie przedsiębiorstwa 13,8 13,6 13,6 13,6 13,5 13,5 Duże przedsiębiorstwa 12,5 12,5 12,5 12,4 12,3 12,1 Przedsiębiorstwa ogółem 13,5 13,5 12,9 12,6 12,6 12,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Analizując strukturę podmiotów według klas wielkości należy zauważyć, iż ponad 94% stanowią mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników. Małe przedsiębiorstwa, zatrudniające od 10 do 49 pracowników stanowią 4,7% wszystkich przedsiębiorstw województwa śląskiego. Natomiast przedsiębiorstwa średnie, zatrudniające od 50 do 249 pracowników stanowią 0,8% wszystkich podmiotów gospodarczych województwa, a duże zatrudniające powyżej 250 pracowników tylko 0,1%. To potwierdza ogólną tendencję krajową. Procentowy udział poszczególnych grup wielkości przedsiębiorstw w stosunku do wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw w Polsce przedstawia się prawie identycznie jak w województwie śląskim. Największy udział w strukturze przedsiębiorstw mają w 2007 roku mikroprzedsiebiorstwa - 95%, małe stanowią 4,1%, średnie 0,8%, a duże 27
przedsiębiorstwa 0,1%. Analizując partycypację podmiotów gospodarczych według klas wielkości w województwie śląskim w odniesieniu do kraju należy stwierdzić, iż wszystkie grupy podmiotów w 2007 roku miały zbliżony udział. Największy udział procentowy stanowiły małe przedsiębiorstwa - 13,5%, następnie duże 12,5%, średnie 12,1% i mikroprzedsiebiorstwa 11,5%. Tabela 7. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w województwie śląskim według sektorów gospodarki narodowej w latach 2002 2006 2002 2003 2004 2005 2006 w zł Nakłady ogółem 13 111 475 13 420 957 14 357 453 15 474 522 19 580 648 Sektor publiczny 4 523 799 4 387 454 5 253 810 6 294 475 7 717 524 Sektor prywatny 8 587 676 9 033 503 9 103 643 9 180 047 11 863 124 Dynamika rok ub. = 100 Nakłady ogółem 100 102,4 107,0 107,8 126,5 Sektor publiczny 100 97,0 119,7 119,8 122,6 Sektor prywatny 100 105,2 100,8 100,8 129,2 Dynamika rok 2002 = 100 Nakłady ogółem 100 102,4 109,5 118,0 149,3 Sektor publiczny 100 97,0 116,1 139,1 170,6 Sektor prywatny 100 105,2 106,0 106,9 138,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach w województwie śląskim. Wzrost ten jest obserwowany zarówno wśród przedsiębiorstw należących do sektora publicznego jak i prywatnego. Największy roczny przyrost nakładów widoczny był w 2006 roku. Nakłady ogółem wzrosły o ponad 4 mln w 2006 roku w stosunku do roku 2005, co daje przyrost o 26,5%. W sektorze publicznym przyrost ten wynosi 22,6%, a w sektorze prywatnym 29,2%. Przyjmując jako punkt odniesienia rok 2002 to należy zauważyć, że nakłady ogółem 2006 roku wzrosły o 6,46 mln złotych, czyli o 49,3%. I o ile w sektorze prywatnym oznacza, to przyrost o 38,1%, to w sektorze publicznym aż o 70,6%. 28
Wykres 1. Udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw województwa śląskiego w odniesieniu do Polski w latach 2002 2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Analizując dane dotyczące nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw województwa śląskiego w odniesieniu do całego kraju, należy zauważyć minimalny wzrost tych nakładów w ostatnim badanym roku. Otóż udział ten w 2002 roku kształtował się na poziomie 12% i wzrósł do poziomu 12,6% w 2006 roku. Udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw sektora publicznego w województwie śląskim w odniesieniu do Polski wyniósł 13% w 2002 roku, w następnym roku spadł o 0,5 punktu procentowego, po czym rósł aż, do poziomu 14,7% w 2006 roku. Natomiast udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw sektora prywatnego w odniesieniu do kraju największy był w 2003 roku i wyniósł 11,9%, a najmniejszy w 2005 roku i ukształtował się na poziomie 10,8%. W ostatnim badanym roku w stosunku do roku ubiegłego nastąpił przyrost o 0,8 punktu procentowego. 29
Wykres 2. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw województwa śląskiego według sektorów gospodarki narodowej w latach 2002 2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Struktura nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw województwa śląskiego według sektorów gospodarki wskazuje na przeważający udział tych nakładów w sektorze prywatnym. Udział ten największy był w 2003 roku i wynosił 67,3%, a najmniejszy w 2005 roku i wynosił 59,3%. Tym samym najmniejszy udział nakładów inwestycyjnych w sektorze publicznym był w 2003 roku i ukształtował się na poziomie 32,7%, a największy w 2005 roku 40,7%. Tabela 8. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw w województwie śląskim według działów gospodarki w latach 2002 2006 2002 2003 2004 2005 2 006 Udział (%) Rolnictwo i łowiectwo 0,7 0,6 1,0 0,7 0,6 Przemysł i budownictwo 51,6 53,0 48,6 54,2 56,6 Usługi 47,8 46,3 50,4 45,0 42,8 Ogółem 100 100 100 100 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw województwa śląskiego w rolnictwie i łowiectwie kształtowały się na poziomie poniżej 1% w całym badanym okresie. Udział nakładów inwestycyjnych w sektorze przemysłu i budownictwa rósł (za wyjątkiem 2004 roku) i w 2007 roku w stosunku do roku 2002 wzrósł o 9,7% osiągając poziom 56,6%. Odwrotna tendencja występuje w sektorze usług, gdzie udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw w 2007 roku spadł o 10,3% w stosunku do roku 2002. 30
Tabela 9. Nakłady inwestycyjne w województwie śląskim w sektorze usług według sekcji PKD w latach 2002 2006 Sekcja PKD 2002 2003 2004 2005 2006 %udział we wszystkich sekcjach PKD Sekcja G 10,4 8,3 10,0 8,1 7,8 Sekcja H 0,7 1,0 0,7 1,0 0,7 Sekcja I 6,8 7,2 6,6 6,0 6,0 Sekcja J 2,4 1,4 1,5 1,5 1,3 Sekcja K 15,5 16,1 16,9 14,7 13,3 Sekcja L 2,7 3,4 4,3 3,2 3,1 Sekcja M 3,0 2,4 2,5 2,3 2,6 Sekcja N 2,0 1,8 2,0 3,0 2,6 Sekcja O 4,3 4,7 5,9 5,3 5,5 Ogółem 47,8 46,3 50,4 45,0 42,8 % udział jeśli sekcje usług = 100 Sekcja G 21,7 17,8 19,8 18,0 18,2 Sekcja H 1,4 2,2 1,3 2,2 1,6 Sekcja I 14,2 15,6 13,2 13,3 14,1 Sekcja J 5,1 3,1 2,9 3,4 3,0 Sekcja K 32,4 34,8 33,6 32,6 31,0 Sekcja L 5,6 7,4 8,6 7,0 7,1 Sekcja M 6,4 5,1 5,0 5,0 6,0 Sekcja N 4,1 3,8 4,0 6,6 6,1 Sekcja O 9,1 10,1 11,7 11,9 12,9 Ogółem 100 100 100 100 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Największy udział nakładów inwestycyjnych odnotowano w sektorze usług w sekcji K obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Nakłady inwestycyjne w tej sekcji stanowiły ponad 30% wszystkich nakładów w sektorze usług i ponad 13% w 2006 roku nakładów inwestycyjnych wszystkich przedsiębiorstw województwa śląskiego. W 2006 roku 18,2% nakładów inwestycyjnych pochodziło z przedsiębiorstw należących do sekcji G handel hurtowy i detaliczny. Należy jednak zauważyć, iż w obu przypadkach na przestrzeni badanych lat zmniejszył się procentowy udział nakładów inwestycyjnych przedsiębiorstw. Trzecią znacząca sekcją, jest sekcja I - transport, gospodarka magazynowa i łączność. Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach z tej sekcji wahały się w przedziale od 13,2% (w 2004 roku) do 15,6% (w 2003 roku) wszystkich przedsiębiorstw sektora usługowego. Ostatnią wartą uwagi sekcją jest sekcja O pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna. Ponadto jest to jedyna sekcja, w której procentowy udział przedsiębiorstw ponoszących nakłady inwestycyjne stale rośnie z poziomu 9,1% w 2002 roku do poziomu 12,9% w 2006 roku. 31
Wykres 3. Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw przypadające na 1 mieszkańca w woj. śląskim i w Polsce w latach 2002 2006 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw przypadające na 1 mieszkańca były w całym badanym okresie większe w województwie śląskim niż w Polsce. W 2002 roku nakłady te wyniosły 1801 zł w województwie śląskim i tylko 1650 zł w Polsce w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Najmniejsza różnica w nakładach była 2004 roku i wyniosła 26 zł, a największa w 2006 roku 389 zł. W ostatnim badanym roku nakłady inwestycyjne przypadające na 1 mieszkańca wyniosły 2860 zł w województwie śląskim, co oznacza wzrost o 1059 zł na mieszkańca (tj. 58,8%) w stosunku do roku 2002. Natomiast nakłady inwestycyjne przedsiębiorstw przypadające na 1 mieszkańca Polski wzrosły o 49,7% w roku 2006 w stosunku do roku 2002, czyli o 821 zł. 32
2.2. Stan innowacyjności przedsiębiorstw województwa śląskiego Innowacyjność przedsiębiorstw w regionie jest przedmiotem sprawozdawczości statystycznej. Na podstawie dostępnych danych statystycznych przeprowadzono analizę innowacyjności przedsiębiorstw w województwie śląskim, wykorzystując w tym celu dostępne wskaźniki innowacyjności. Wykres 4. Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych (sekcja C,D,E) według województw w2005 i 2007 roku w mln zł Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl Województwo śląskie znajduje się na pierwszym miejscu pod względem nakładów na innowacje w przedsiębiorstwach przemysłowych w 2007 roku. W 2005 roku zajmowało ono drugą pozycję, za województwem mazowieckim. W 2007 roku drugą pozycję utrzymało województwo mazowieckie, a trzecie miejsce przypadło województwu łódzkiemu, które odnotowało znaczący wzrost nakładów na innowacje w stosunku do roku 2005 (12 miejsce). Nakłady na działalność innowacyjną powyżej 1 mld złotych odnotowano w latach 2005-2007 w województwach wielkopolskim, dolnośląskim oraz małopolskim (tylko lata 2006 2007). 33
Tabela 10. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według województw w latach 2005 2007 Województwo 2005 2006 2007 Trend udział (%) Dolnośląskie 7,9 6,8 7,2 Kujawsko pomorskie 5,7 5,2 4,7 Lubelskie 3,6 3,2 2,4 Lubuskie 0,9 1,4 1,0 Łódzkie 2,4 2,6 9,3 Małopolskie 5,9 7,5 5,9 Mazowieckie 25,1 22,2 20,1 Opolskie 1,9 1,7 1,8 Podkarpackie 4,6 4,9 4,5 Podlaskie 2,1 2,6 1,1 Pomorskie 5,4 5,4 3,4 Śląskie 17,3 21,6 26,7 Świętokrzyskie 2,9 1,7 1,5 Warmińsko mazurskie 1,8 1,7 1,7 Wielkopolskie 10,1 9,7 7,4 Zachodniopomorskie 2,5 1,8 1,2 Ogółem 100 100 100 Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych. Notatka informacyjna GUS www.stat.gov.pl Systematycznie maleje w ostatnich latach udział 9 województw w ogólnej wartości nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle. Są to województwa: kujawsko pomorskie, lubelskie, mazowieckie, podlaskie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie. Wzrost udziału województw w całym badanym okresie występuje tylko w województwie śląskim i łódzkim. Należy także zauważyć, iż województwo śląskie w 2007 roku ma największy udział w wartości nakładów na działalność innowacyjną- 26,7%. Województwo mazowieckie, którego udział stale spada, zajmuje drugie miejsce z partycypacją 20,1%. Udział pozostałych województw kształtuje się poniżej 10%. Trzy z nich łódzkie, dolnośląskie i wielkopolskie w 2007 roku miały udział powyżej 7%. Należy podkreślić, ze województwo łódzkie w poprzednich latach miało udział w ogólnej wartości nakładów inwestycyjnych na poziomie 2,4% 2,6%. W 2006 roku udział powyżej 7% w nakładach inwestycyjnych przedsiębiorstw przemysłowych osiągnęło jeszcze województwo małopolskie. 34
Tabela 11. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych według województw w latach 2005 2007 Województwo 2005 2006 2007 2007 w mln zł Dynamika rok ub. = 100 Dynamika rok 2005 = 100 Dolnośląskie 1153,2 96,9 129,9 125,9 Kujawsko pomorskie 834,7 103,5 110,8 114,7 Lubelskie 528,3 100,9 90,2 91,0 Lubuskie 130,4 174,4 87,3 152,3 Łódzkie 351,6 121,2 443,5 537,5 Małopolskie 869,4 143,5 95,2 136,7 Mazowieckie 3679,2 100,0 110,4 110,4 Opolskie 279,5 102,2 129,2 132,1 Podkarpackie 678 120,6 110,7 133,5 Podlaskie 304,5 139,6 54,3 75,8 Pomorskie 788,9 114,3 76,8 87,8 Śląskie 2542,3 140,4 151,3 212,5 Świętokrzyskie 422,8 66,6 110,0 73,3 Warmińsko mazurskie 257,9 106,9 127,8 136,7 Wielkopolskie 1476,4 108,6 92,9 100,8 Zachodniopomorskie 372,9 81,5 80,1 65,3 Polska 14669,9 112,9 122,1 137,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych. Notatka informacyjna GUS www.stat.gov.pl Nakłady na działalność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w całej Polsce wyniosły w 2005 roku ponad 14,5 mld zł systematycznie rosły, aby w 2007 roku osiągnąć wartość ponad 20,2 mld zł. Analiza danych pozwala zauważyć, że w 5 województwach nastąpił wyraźny spadek nakładów na innowacje w roku 2007 w stosunku do roku 2005. Największy spadek odnotowano w województwie zachodniopomorskim, bo aż o 34,7%. W województwach świętokrzyskim i podlaskim spadek nakładów na innowacje wynosił około 25%, najmniejszy zanotowano w województwie lubelskim 9%. Tendencja wzrostowa nakładów na działalność innowacyjną przez cały badany okres utrzymywał się w 7 województwach. Największy przyrost, w 2007 roku w stosunku do roku 2005, odnotowano w województwie łódzkim, aż o 437,5%, z poziomu 351 mln złotych do 1889 mln złotych. Drugie miejsce zajmuje województwo śląskie, w którym nakłady na innowacje wzrosły o 112,5%, z 2542 mln złotych od wartości 5401 mln złotych. Systematyczny wyrost odnotowano także w województwach kujawsko pomorskim, mazowieckim, opolskim, podkarpackim i warmińsko mazurskim. 35
Rozpatrując udziały na działalność innowacyjną w sektorze przemysłowym według sekcji PKD, największe z nich odnotowano w następujących działach w 2007 roku: 8 produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep 12,6% (8,6% w 2006r.), wytwarzanie i zaopatrywanie w energie elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 12,4% (4,1% w 2006r.), produkcja artykułów spożywczych i napojów 11,1% (15,7% w 2006 r.), produkcja metali 8,3% (8,7% w 2006 r.). Wykres 5. Przedsiębiorstwa innowacyjne według klas wielkości w latach 2004 2006 w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS www.stat.gov.pl W latach 2004 2006 innowacyjne przedsiębiorstwa w sektorze przemysłowym stanowiły 23,2% wszystkich przedsiębiorstw, a w sektorze usług 21,2%. Porównując przedsiębiorstwa innowacyjne według klas wielkości należy zauważyć, że zarówno w sektorze przemysłowym jak i w sektorze usług najbardziej innowacyjne przedsiębiorstwa, są to te, które zatrudniają powyżej 250 pracowników. Innowacyjne 8 Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych. Notatka informacyjna GUS www.stat.gov.pl 36
Badania przeprowadzone na potrzeby Regionalnej Strategii Innowacji RIS-Silesia wśród 300 MŚP województwa śląskiego wykazały, że można podzielić je na 3 grupy pod względem innowacyjności (tabela nr 12). Tabela 12. Poziom innowacji w sektorze MŚP w województwie śląskim Firmy o wysokiej innowacyjności Nowoczesne, bardziej otwarte i aktywne w zakresie innowacji Rozwiązania innowacyjne stanowią nowość na rynku ogólnokrajowym oraz w skali światowej Ponadlokalny charakter struktury sprzedaży (przeważają rynki ogólnokrajowy i zagraniczny) Wysoka dynamika zmian w zatrudnieniu (wzrost) Poziom innowacji MŚP w województwie śląskim Firmy o średniej innowacyjności Posiadają ograniczone i mniej trwałe kontakty z niewielką grupą partnerów Często brakuje określonej strategii rozwoju Innowacje są nowością wyłącznie dla samej firmy, na rynku lokalnym oraz na rynku ogólnokrajowym Średnia dynamika zmian w zatrudnieniu (wzrost i spadek) Firmy o niskiej innowacyjności Koncentracja na przetrwanie Niskie zainteresowanie innowacjami Rozwiązania innowacyjne są nowością wyłącznie dla samej firmy Lokalny charakter struktury sprzedaży (przeważają lokalne rynki zbytu) Stagnacja w zatrudnieniu Ok. 10% MŚP Ok. 60% MŚP Ok. 30% MŚP Źródło: Regionalna strategia innowacji województwa śląskiego na lata 2003 2013. Sejmik Województwa Śląskiego, Katowice 2003. Z badań tych wynika, iż tylko 10% małych i średnich przedsiębiorstw należało uznać za firmy o wysokiej innowacyjności, czyli takie które wprowadzały nowe rozwiązania na poziomie krajowym, a nawet w międzynarodowym. Ponadto były to przedsiębiorstwa, których zasięg działania nie ograniczał się do rynku lokalnego, lecz sprzedawały swoje usługi lub produkty na rynku ogólnokrajowym i zagranicznym. Około 60 % małych i średnich przedsiębiorstw zostało zaliczonych do grupy firm o średniej innowacyjności. Przedsiębiorstwa te wprowadzały rozwiązania innowacyjne, ale nie na skalę światową lecz lokalną, a w niektórych przypadkach, ogólnopolską. Firmy o niskiej innowacyjności stanowiły około 10 % przedsiębiorstw z sektora MSP. Były to głównie przedsiębiorstwa działające na rynku lokalnym, które rzadko wdrażały innowacje, a jeżeli podejmowały działania innowacyjne to były one nowością tylko dla danego przedsiębiorstwa. Sektor MŚP w województwie śląskim jest bardzo zróżnicowany, jeśli chodzi o poziom innowacyjności, sposoby wdrażania działań innowacyjnych oraz nawiązywanie kontaktów z otoczeniem. Dlatego też polityka wspierania innowacyjności MŚP powinna uwzględnić zestaw różnorodnych instrumentów, które mogą prowadzić do zwiększonej konkurencyjności MŚP, co pozwoliłoby na wzmocnienie pozycji 37
gospodarki województwa śląskiego wśród regionów Unii Europejskiej. Zgodnie z założeniami regionalnej strategii innowacji RIS Silesia realizacja rozwoju procesów innowacyjnych w województwie śląskim dotyczy zagadnień, które powinny być zrealizowane w konkretnych etapach wdrażania działań wynikających ze strategii: 9 1 Regionalny System Innowacji oparty na sieciach współpracy między organizacjami wsparcia biznesu, sektorem B+R, samorządem terytorialnym a firmami, funkcjonujący od 2005 roku 10% wzrost liczby nowo zarejestrowanych patentów rocznie, od 2008 roku 100 nowych firm innowacyjnych utworzonych do 2008 roku, dzięki technologiom opracowanym w ośrodkach badawczo-rozwojowych i uczelniach wyższych 1 000 małych i średnich firm działających w 15 klasterach lokalnych i regionalnych, do 2008 roku 10 000 studentów rocznie zaangażowanych w działania w zakresie innowacji i przedsiębiorczości, od 2005 roku 100 000 osób pracujących w sektorach średnio-wysokiej i wysokiej techniki, do roku 2013. Realizacja przedstawionych powyżej działań zależy jednak od zaangażowania poszczególnych instytucji należących do sektora Badania i Rozwój, a także szkół wyższych, instytucji wspierających, instytucji sektora finansowego, samorządów, dużych firm oraz - co najważniejsze - małych i średnich przedsiębiorstw województwa śląskiego w konkretnych przedsięwzięciach promujących, tworzących i wdrażających innowacje. 10 Głównym celem RIS jest wspieranie i rozwijanie przyjaznego klimatu dla innowacji w województwie śląskim tak, aby kreatywność oraz synergia współpracy przy tworzeniu, ulepszaniu i wdrażaniu innowacji prowadziły do zwiększenia poziomu innowacyjności w środowisku gospodarczym i badawczo-rozwojowym wzmacniając konkurencyjność gospodarki województwa wobec innych regionów w Unii Europejskiej. Wyznaczono trzy obszary strategiczne: 1. Zwiększenie udziału firm o wysokiej innowacyjności w ogólnej liczbie małych i średnich firm 9 RIS Katowice 2003 10 RIS Katowice 2003 38