Anna Fabisiak PRZEMIANY STRUKTURY AGRARNEJ W KRAJACH EŚIW CHANGES OF AGRARIAN STRUCTURE IN CEEC Przed transformacją w sektorze rolnym państw EŚiW dominowały głównie gospodarstwa i spółdzielcze, które wykorzystywały znaczną część UR. W przeciągu kilkunastu lat, w wyniku zachodzących procesów przemian udział ziemi rolniczej należącej do sektora publicznego zmniejszył się, znacznie natomiast zwiększał się udział sektora prywatnego. Cel i metodyka badań Celem pracy jest ukazanie przemian struktury agrarnej w krajach EŚiW na tle ich historycznych uwarunkowań, przy uwzględnieniu stopnia nierównomierności rozmieszczenia użytków rolnych w poszczególnych formach własności gospodarstw przed i po transformacji. Dla scharakteryzowania badanej cechy zastosowano współczynnik 1. Obliczając go brano pod uwagę częstości procentowe UR należące do poszczególnych form własności gospodarstw. Współczynnik przyjmuje wartości z przedziału <0, 1>. Jeżeli jest on równy 0, wtedy mamy do czynienia z równomiernym rozłożeniem badanej cechy, co oznacza, że na każdą jednostkę zbiorowości przypada taka sama część ogólnej sumy wartości cechy. Natomiast przy całkowitej nierównomierności współczynnik ten osiąga wartość 1 i wówczas cała wartość badanej cechy przypada tylko na jedną jednostkę zbiorowości. Struktura własnościowa gospodarstw w krajach EŚiW Państwa EŚiW pod względem koncentracji UR w poszczególnych formach własności gospodarstw zarówno przed jak i po okresie transformacji można podzielić na trzy grupy, które pokrywają się z podziałem tych państw według struktury obszarowej gospodarstw. Do pierwszej z nich można zaliczyć Polskę i Słowenię, w których współczynnik należących do poszczególnych form własności badany zarówno przed okresem transformacji jak i po obliczony według danych pochodzących z ostatnich spisów rolnych utrzymuje się prawie na niezmienionym poziomie i osiąga odpowiednio 0,95 i 0,96 dla Słowenii oraz 0,82 i 0,86 dla Polski, co wskazuje na występowanie dużego stopnia nierównomierności rozmieszczenia UR w poszczególnych formach własności gospodarstw, bowiem jak można zaobserwować w tab. 1 w jednej formie własności znajdowała się 1 Współczynnik koncentracji K 1 n n n n 2 xi x j ui u j i 1 j 1 200( n 1) i 1 j 1 2xn( n 1) 1 ; ui udziały procentowe UR - u x i i n j 1 x 100%
Tab. 1. Wykorzystanie UR przez różne formy własności gospodarstw przed i po okresie transformacji (%) Formy własności Przed transformacją f) Obecnie g) Przed transformacją Obecnie Czechy d) Estonia c) 32,0 57,0 0,0 38,0 0,73 1,0 0,45 37,0 0,67 1,0 0,74 Spółdzielnie 61,0 Gospodarstwa Spółki 0,0 43,0 0,0 37,0 Gospodarstwa 1,0 24,0 6,0 62,0 Litwa d) Łotwa d) Spółdzielnie a) 3,3 54,0 0,0 Gospodarstwa 91,0 b) 0,94 0,5 0,73 41,0 0,66 0,2 Spółki 0,0 32,2 0,0 9,1 Gospodarstwa 9,0 64,0 5,0 90,7 Polska e) Słowacja d) Spółdzielnie 4,0 1,9 69,0 50,2 Gospodarstwa 19,0 5,5 26,0 0,3 0,82 0,86 0,76 Spółki 0,0 4,7 0,0 26,9 Gospodarstwa 77,0 87,9 5,0 22,6 Słowenia d) Węgry d) Spółdzielnie a) 0,0 80,0 20,5 Gospodarstwa 8,0 0,0 14,0 0,0 0,95 0,96 0,83 0,56 Spółki 0,0 5,8 0,0 24,4 Gospodarstwa 92,0 94,2 6,0 55,1 Źródło: Agricultural Situation and Prospects in the Central and Eastern European Countries. Summary report (1998), s. 24. Wyd. European Commission Directorate General for Agriculture (DG VI) a) gospodarstwa spółdzielcze i podane razem b) wg Frohberg K., Tillack P. (2001): Political economy of land issues and sequencing of policy reforms 1,1% UR w 1990 r należało do gospodarstw rodzinnych, 19,7% do państwowych, a 64,3% do spółdzielczych c) The future of rural areas in the CEE new member states (2004), s. 44-45. Wyd. IAMO, Niemcy d) Frohberg K., Tillack P. (2001): Political economy of land issues and sequencing of policy reforms, s. 5 i 7 e) GUS f) według ostatniego spisu rolnego przed transformacją ustrojową g) według ostatnio przeprowadzanego spisu rolnego znaczna część UR w tych państwach. W krajach tych gospodarstwa stanowiły w całym badanym okresie dominujący element rolnictwa i wykorzystują one obecnie przeciętnie 90% powierzchni UR, a przed transformacją posiadły największy wśród analizowanych państw udział wynoszący w Polsce 77%, a w Słowenii nawet 92% UR. Tak duży odsetek UR należący do gospodarstw indywidualnych wynika z faktu, że rolnictwo w tych krajach nie zostało poddane masowej kolektywizacji, bowiem przykładowo w Polsce pomimo wysiłków państwa we wczesnych latach 50-tych rolnicy zdołali powstrzymać ten proces. Obecnie niewielka część UR jest uprawiana przez gospodarstwa (5,5%) oraz przez spółki (4,7%), a spółdzielnie użytkują tylko 1,9%. Jak wspomniano także ponad 90% słoweńskich użytków rolnych przed odzyskaniem niepodległości znajdowało się w posiadaniu 0,94 0,51
prywatnych gospodarstw rolniczych, a tylko 8% było w "posiadaniu społecznym" - znanym dzisiaj jako "przedsiębiorstwa rolne". Do drugiej grupy państw pod względem nierównomierności rozmieszczenia UR w poszczególnych formach własności gospodarstw można zaliczyć państwa bałtyckie, w których wskaźnik kształtuje się obecnie na poziomie od 0,73 w Estonii i na Litwie do 0,94 na Łotwie. W krajach tych w przeciwieństwie do Polski i Słowenii przed okresem transformacji, zasadnicza część UR skupiona była w gospodarstwach państwowych oraz spółdzielczych (odpowiednio 94%, 91% i 95%). Jednak w wyniku przemian agrarnych ciężar użytkowania ziemi rolniczej uległ zasadniczemu przesunięciu z wspomnianych wcześniej jednostek do spółek i gospodarstw indywidualnych, które użytkują obecnie w Estonii 99% oraz na Litwie 96% UR. Wyjątek stanowi tutaj Łotwa, w której aż 91% UR posiadają same gospodarstwa, z kolei spółki tylko około 9%. Jak wcześniej wspomniano w krajach bałtyckich przed transformacją produkcja rolnicza skupiona była głównie w gospodarstwach spółdzielczych i państwowych. W okresie transformacji, prawie wszystkie gospodarstwa zostały zreorganizowane i sprywatyzowane, a ich struktura ewoluowała w kierunku gospodarstw indywidualnych o mniejszych rozmiarach, które od początku procesu przemian ustrojowych ciągle zwiększają swój udział w użytkowaniu ziemi rolniczej (przeciętny wzrost o 65,6 pkt.%) i mają obecnie największy udział w wykorzystaniu UR (od 62% - 91%). Ostatnią grupę państw pod względem wysokości współczynnika stanowią Czechy, Słowacja i Węgry. W krajach tych w badanym okresie wskaźnik ten zmniejszył się o ponad 30%. Przed transformacją współczynnik ten był dość wysoki i wynosił 0,73 w Czechach, 0,76 na Słowacji i 0,83 na Węgrzech, bowiem UR tych państw były nierównomiernie rozłożone wśród różnych form własności gospodarstw, gdyż większość z nich była skupiona głównie w dużych spółdzielniach (przeciętnie 70% UR) oraz w gospodarstwach państwowych (przeciętnie 26% UR), natomiast znacznie mniejszy odsetek podobnie jak we wspomnianych państwach bałtyckich znajdował się wówczas w posiadaniu gospodarstw indywidualnych (średnio 4% UR). Obecnie w państwach tych w wyniku przemian agrarnych współczynnik obniżył się średnio do 0,51, co wskazuje na dość równomierne rozłożenie UR w poszczególnych formach własności gospodarstw. Jednak wskaźnik ten nie jest na tyle niski, by miało miejsce w pełni równe rozłożenie UR, toteż można zaobserwować, iż w państwach tych porównywalny odsetek UR należy do dwóch form własności gospodarstw, natomiast dwie pozostałe osiągają odbiegające od nich udziały. W państwach tych rozwój prywatnej własności jest wynikiem transformacji spółdzielni i prywatyzacji przedsiębiorstw należących do
państwa. Program prywatyzacji ziem doprowadził do dość znacznych przemian struktury agrarnej w tych państwach. W Czechach spółki akcyjne i sp. z o.o., które powstały z dawnych przedsiębiorstw państwowych gospodarują na około 43%, spółdzielnie na 32%, gospodarstwa na 24% UR, a gospodarstwa wykorzystują tylko 1% UR. Również na Słowacji ziemia uprawiana poprzednio przez gospodarstwa (26,0% przed okresem transformacji) jest teraz w większości w rękach spółek (26,9%). Zbliżony odsetek UR znajduje się także w posiadaniu gospodarstw indywidualnych (22,6%). Węgry są natomiast państwem, w którym udział ziemi użytkowanej przez gospodarstwa wzrósł w badanym okresie czasu o prawie 50 pkt.% i wynosi obecnie 55% UR. Natomiast w posiadaniu spółek i spółdzielni znajduje się porównywalny odsetek ziem rolniczej (24,4% i 20,5%). Wnioski 1. W Polsce i w Słowenii rolnictwo przed transformacją nie zostało poddane procesowi masowej kolektywizacji i w strukturze UR należących do różnych form własności gospodarstw nie musiała nastąpić zasadnicza zmiana, gdyż i tak największy odsetek UR należał w tych państwach w 1989 do gospodarstw indywidualnych. Z tego też względu współczynnik należących do gospodarstw charakteryzujących się różną formą własności przed i po transformacji pozostawał na w miarę stabilnym i wysokim poziomie (około 0,90) oraz był jednym z najwyższych spośród państw EŚiW. 2. W państwach bałtyckich przekształcenia struktury agrarnej doprowadziły do zasadniczych zmian, gdyż w 1989 r wskaźniki oscylowały nieznacznie powyżej średniej wówczas około 50% UR należało do spółdzielni, około 40% do gospodarstw państwowych, a tylko do 10% UR było w posiadaniu gospodarstw indywidualnych. Natomiast po przekształceniach struktury agrarnej w tych państwach wskaźniki zasadniczo wzrosły i wynoszą od 0,73 aż do 0,94. Obecnie dominującą rolę w użytkowaniu ziemi odgrywają gospodarstwa, mniejszą natomiast spółki, a w posiadaniu gospodarstw państwowych znajduje się już niewielki odsetek gruntów. 3. Przekształcenia struktury agrarnej miały miejsce także w Czechach, na Słowacji i Węgrzech. Przed transformacją wskaźniki nierównomierności rozmieszenia UR były dość wysokie, a obecna ich wielkość wskazuje na występowanie bardziej równomiernego rozłożenia UR. Jest to związane z faktem, że przed 1989 znaczny procent UR użytkowany był przez gospodarstwa spółdzielcze i, a niewielki przez
gospodarstwa. Po zmianach strukturalnych wszystkie typy gospodarstw oprócz państwowych mają znaczny udział w użytkowaniu ziemi. Streszczenie W pracy przedstawiono strukturę UR należących do różnych form własności gospodarstw w krajach EŚiW zarówno w okresie przed jak i po transformacji oraz obliczono współczynniki obrazujące nierównomierność rozmieszczenia UR w poszczególnych formach własności gospodarstw. W analizowanych państwach zaszły wyraźne zmiany struktury agrarnej w badanym okresie czasu. Najmniej zauważalne były one w Polsce oraz w Słowenii. Znaczne przekształcenia nastąpiły w państwach bałtyckich, gdzie ziemie wykorzystywane wcześniej przez gospodarstwa i spółdzielcze obecnie znajdują się głównie w posiadaniu gospodarstw indywidualnych oraz w mniejszym zakresie w spółkach. Także przekształcenia w Czechach, na Słowacji i na Węgrzech doprowadziły do znacznego zwiększenia wykorzystania UR zarówno przez gospodarstwa, jak i przez spółki. Sumary In the paper the structure of agricultural areas in different ownership types of farms in Central and Eastern European Countries before and after transformation was introduced and Gini coefficients showing inequality location of agricultural areas in respective ownership types of farms were counted. In analyzed countries and period of time distinct changes of agrarian structure occurred. They were the least noted in Poland and in Slovenia. Considerable transformations in the Baltic countries occurred where areas earlier used by state and cooperatives farms, at present are mainly in possession of individual farms and to a smaller extent in companies. Also transformations in the Czech Republic, in the Slovak Republic and in Hungary resulted in significant increase of utilization of the agricultural areas both by individual and company farms. Słowa kluczowe: kraje EŚiW, struktura użytków rolnych według form własności gospodarstw, koncentracja użytków rolnych Key words: Central and Eastern European Countries, structure of the agricultural areas according to the ownership types of farms, concentration of the agricultural areas
Literatura 1. Agricultural Situation and Prospects in the Central and Eastern European Countries. Summary report, 1998, s. 24. Wydawnictwo European Commission Directorate General for Agriculture (DG VI). 2. Frohberg K., Tillack F., 2001, Political economy of land issues and sequencing of policy reforms, s. 5 i 7 3. GUS 4. The future of rural areas in the CEE new member states, 2004, s. 44-45. Wydawnictwo IAMO, Niemcy. mgr Anna Fabisiak Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego Katedra Ekonomiki Gospodarki Żywnościowej ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznań