INSTYTUCJE W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ

INSTYTUCJE W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ

INSTYTUCJE W KRAJACH TRANSFORMUJĄCYCH SIĘ KATARZYNA SZARZEC (RED.) ADAM BASZYŃSKI DAWID PIĄTEK MICHAŁ PILC POZNAŃ 14

Autorzy: Katarzyna Szarzec Redakcja, Wprowadzenie, Instytucje państwa, karty krajów dotyczące instytucji państw AlbaniaLitwa, Wnioski Adam Baszyński Instytucje sektora bankowego, karty krajów dotyczące instytucji sektora bankowego, Wnioski Dawid Piątek Instytucje państwa, karty krajów dotyczące instytucji państw ŁotwaWęgry, Wnioski Michał Pilc Instytucje rynku pracy, karty krajów dotyczące instytucji rynku pracy, Wnioski Recenzent: dr hab. Beata Stępień, prof. nadzw. UEP Redakcja językowa i korekta: Hanna Winiszewska Projekt graficzny: Bożena Wróbel Złożono krojem Titillium Copyright Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, 14 ISBN: 9788393961207 Wydawca: Global Development Research Group www.globaldevelopment.org.pl Druk i oprawa: Drukarnia PAW Szczecin www.paw.szczecin.pl Poznań, 14 Publikacja dofinansowana przez Narodowe Centrum Nauki (projekt badawczy pt. Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka transformacji, DEC11/01/B/HS4/002) Raport dostępny na stronie www.katmakro.ue.poznan.pl/instytucje.pdf. Jego angielska wersja na stronie www.katmakro.ue.poznan.pl/institutions.pdf.

SPIS TREŚCI 05 WPROWADZENIE 09 INSTYTUCJE PAŃSTWA 11 INSTYTUCJE RYNKU PRACY 13 INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO 17 KARTY KRAJÓW 77 WNIOSKI 83 SŁOWNIK POJĘĆ

WPROWADZENIE 5 Przeobrażenia, jakie nastąpiły po 1989 r. w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej i w Związku Radzieckim, gdzie żyło ponad 0 milionów ludzi, miały charakter polityczny, społeczny i gospodarczy. W ich wyniku powstały nowe niepodległe kraje. W 1989 r. grupę tę tworzyło 9 krajów i, a w 14 r. 29. Te nowe podmioty prawa międzynarodowego powstały wskutek relatywnie pokojowego upadku Związku Radzieckiego, ale też wojen między narodami tworzącymi Jugosławię. We wszystkich tych krajach rozpoczęła się transformacja systemu: od dyktatury do demokracji, od gospodarki centralnie zarządzanej opartej na własności państwowej, do gospodarki rynkowej z dominującą własnością prywatną. Zmiany polegały więc na wprowadzeniu wolności politycznej i gospodarczej oraz praworządności. Transformacja gospodarcza wymagała ogromnych zmian instytucjonalnych ii. Dotyczyły one również przystosowania się państwa do nowych okoliczności gospodarczych. Państwo z jednej strony musi wycofać się z pełnionych w poprzednim ustroju gospodarczym funkcji, a z drugiej powinno być na tyle silne i sprawne, żeby realizować zadania wynikające z transformacji tj. stabilizować gospodarkę, liberalizować warunki działalności gospodarczej, prywatyzować przedsiębiorstwa i zmieniać otoczenie instytucjonalne (tzw. paradoks przystosowującego się państwa iii ). Sprawne instytucje państwa jak wynika z wielu badań stanowią jeden z fundamentów wzrostu gospodarczego i jego warunek konieczny iv. Dobre rozwiązania instytucjonalne przez ochronę praw własności, obniżenie kosztów transakcyjnych i efektywne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego promują rozwój przedsiębiorstw, innowacyjność i wzrost produkcji. Niniejszy Raport jest jednym z rezultatów projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. Państwo wobec wolności gospodarczej. Teoria i praktyka transformacji (DEC11/01/B/HS4/002), którego kierownikiem jest prof. dr hab. Wacław Jarmołowicz i który realizowany jest na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Problemem naukowym podejmowanym w projekcie są pytania o relacje, jakie zachodzą między państwem a wolnością gospodarczą i o funkcje, jakie państwo powinno pełnić w gospodarce. Celem badań jest identyfikacja i analiza relacji między państwem a wolnością gospodarczą w procesie rozwoju gospodarczego krajów transformujących się. Do podjęcia takich badań skłania potrzeba głębszego rozpoznania zależności między państwem a wolnością gospodarczą. W tym kontekście doświadczenia krajów transformujących się (które niedawno musiały na nowo określić rolę państwa w gospodarce i znacząco poszerzyć zakres wolności) stanowią to, co badacze określają mianem quasi naturalnego eksperymentu v. Niezwykle istotna okazała się obserwacja instytucji formalnych in statu nascendi, która może dostarczyć nowego spojrzenia na badaną relację i pozwolić na weryfikację pojawiających się w literaturze wniosków (wysnuwanych na podstawie doświadczeń krajów rozwiniętych) dotyczących wpływu państwa na wzrost gospodarczy i na efektywność funkcjonowania różnych rynków w krajach transformujących się. Jednym z zadań badawczych tego projektu jest analiza instytucji formalnych i ich znaczenia w gospodarce krajów transformujących się. Prezentowany raport opiera się na wynikach tych właśnie badań. Celem raportu jest syntetyczna prezentacja i ocena zmian instytucji w 28 krajach transformujących się po 1989 r. Instytucje te są rozumiane jako formalne reguły gry, które stanowią proceduralne i regulacyjne rozwiązania instytucjonalne określające strukturę gospodarczą i polityczną kraju vi. W regułach tych mieści się ustrój polityczny i gospodarczy oraz realizowana przez państwo polityka gospodarcza. Mając powyższe na uwadze, w raporcie poddano analizie ustrój polityczny (demokracja czy dyktatura) i sprawność instytucji państwa, tj. zapewnienia przez nie wolności gospodarczej i jakości rządzenia. Taki wybór jest podyktowany panującym przekonaniem, że dobre państwo

6 sprzyjające rozwojowi gospodarczemu to takie, które gwarantuje podstawowe prawa człowieka do wolności politycznej i gospodarczej oraz do własności. Jest to więc państwo demokratyczne i praworządne, które zapewnia wysoką jakość rządzenia. Analizie poddano także rozwiązania instytucjonalne tworzone przez państwo dla dwóch, mających wielkie znaczenie w gospodarce, obszarów rynku pracy i sektora bankowego. W okresie transformacji zostały one poddane zasadniczym reformom, nadal jednak to państwo określa reguły ich funkcjonowania i przez to ma wpływ na ich efektywność. Utrzymanie pełnego zatrudnienia pozostaje jednym z głównych celów społecznych i gospodarczych państwa. W przypadku sektora bankowego zakładano, że stanie się on podstawą rozwoju gospodarki opartej na mechanizmach konkurencji i własności prywatnej. Z punktu widzenia otoczenia instytucjonalnego kraje transformujące się, przynajmniej w momencie rozpoczęcia transformacji stanowiły dość jednolitą grupę. Podobieństwo to wynikało przede wszystkim ze wspólnego dziedzictwa gospodarki centralnie planowanej. Kraje te charakteryzował niski poziom wolności politycznej i gospodarczej oraz słaba jakość rządzenia. Ponadto społeczeństwa tych krajów wykazywały wysokie deficyty w zakresie demokracji, praworządności i przestrzegania praw człowieka. Na rynku pracy występowały przerost zatrudnienia i niska wydajność pracy, gdyż państwo przez sieć państwowych przedsiębiorstw gwarantowało pracownikom pełną ochronę przed utratą pracy. Sektor bankowy z kolei funkcjonował według modelu monopolu zdominowanego przez własność państwową. Analizą objęto 28 krajów transformujących się, należących do następujących regionów vii : Europa Środkowa i kraje bałtyckie (CEB, ang. Central Europe and Baltic States): Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Węgry; Europa PołudniowoWschodnia (SEE, ang. SouthEast Europe): Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Rumunia, Serbia, Słowenia; Rosja i byłe republiki radzieckie z wyłączeniem krajów bałtyckich (CIS, ang. Commonwealth of Independent States): Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan. Poszczególne kraje zostały scharakteryzowane w raporcie ze względu na instytucje państwa i rozwiązania instytucjonalne funkcjonujące na rynku pracy i w sektorze bankowym. Definicje przyjętych wskaźników i ich źródła podano w słowniku zamieszczonym na końcu raportu. Na początku karty każdego kraju przedstawiono rok rozpoczęcia transformacji ustrojowej viii i podstawowe dane makroekonomiczne na rok 12, które pochodzą z baz Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W zamierzeniu Autorów raport ma charakter syntetyczny i służy upowszechnieniu wiedzy na temat instytucji formalnych i różnych ścieżek rozwoju politycznogospodarczego krajów transformujących się. Raport jest skierowany przede wszystkim do urzędników administracji publicznej i decydentów politycznych tworzących regulacje w gospodarce i zapewniających ich realizację (m.in. w zakresie rynku pracy i sektora bankowego), w tym parlamentarzystów RP oraz europarlamentarzystów specjalizujących się w problematyce ekonomicznej i polityce wspierania rozwoju gospodarczego w krajach transformujących się (w szczególności w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa Wschodniego). Potencjalnymi odbiorcami raportu mogą być również przedsiębiorcy przygotowujący się do internacjonalizacji swojej działalności gospodarczej, dziennikarze, pracownicy organizacji pozarządowych, wykonawcy projektów pomocowych, osoby zainteresowane problematyką przemian instytucjonalnych w krajach postsocjalistycznych i inni. Akcent położony na aspekt ustrojowy i instytucjonalny odróżnia prezentowany raport od innych publikacji, które koncentrują się na kwestiach stricte ekonomicznych i politycznych. Podkreślając popularyzatorski i syntetyczny charakter niniejszej publikacji, Autorzy odwołują się także do wyników innych swoich badań wykonanych w ramach realizacji projektu badawczego i opublikowanych w postaci artykułów naukowych. Artykuły te są przywołane w przypisach tak, by wszyscy zainteresowani mogli do nich sięgnąć. Przeprowadzone w projekcie badawczym analizy mają charakter kompleksowy i przekrojowy, jak również są oparte na ponad dwudziestoletnim okresie badawczym, co umożliwia ocenę zarówno krótko, jak i długookresowych konsekwencji reform instytucji państwa, rynku pracy i sektora bankowego dla działań podmiotów gospodarujących. Ujednolicone karty poszczególnych krajów w raporcie przygotowano na podstawie bogatego materiału empirycznego, gromadząc w jednym miejscu rozproszone dane, publikowane dotąd w różnych miejscach. W 14 r. mija 25 lat od rozpoczęcia bezprecedensowych przemian politycznych i gospodarczych w tym regionie świata. Dlatego warto podjąć próbę oceny zmian instytucji państwa i rozwiązań instytucjonalnych na rynku pracy i w sektorze bankowym krajów transformujących się. Ich doświadczenia mogą być interesujące dla innych państw które przechodzą przez ważne zmiany politycznogospodarcze lub stoją u progu ich rozpoczęcia. Niestety, jak wynika z raportu, dotyczy to ciągle wielu z analizowanych krajów. Z porównań sytuacji politycznogospodarczej krajów transformujących się płynie główny wniosek, że instytucje tworzone przez państwo mają istotny wpływ na rozwój gospodarczy, a poprawa ich efektywności powinna stanowić jeden z priorytetów władz. Co istotne, zwiększa to także szanse na stabilność polityczną i pokój. Redaktor

7 i Były to: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia, Węgry i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). ii Bałtowski M., Miszewski M., 06, Transformacja gospodarcza w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 25. iii Ahrens J., 00, Toward a PostWashington Consensus: The Importance of Governance Structures in Less Developed Countries and Economies in Transition, Journal for Institutional Innovation, Development and Transition (IB Review), vol. 4, s. 9. iv Zob. Szarzec K., 13, Państwo w gospodarce. Studium teoretyczne od Adama Smitha do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, v Warszawa, rozdział 5. Acemoglu D., Johnson S., Robinson J.A., 05, Institutions as a fundamental cause of longrun growth, w: red. P. Aghion, S.N. Durlauf, Handbook of economic growth, vol. 1A, Elsevier, Amsterdam. vi North D., 19, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 3. vii Ze względu na brak danych pominięto w analizie Kosowo. viii W przypadku 6 państw powstałych po rozpadzie Jugosławii, przyjęto jako rok rozpoczęcia transformacji ustrojowej 19, czyli wtedy gdy rozpoczęła się ona w samej Jugosławii.

INSTYTUCJE PAŃSTWA 9 W krajach transformujących się przejście z autorytarnej gospodarki centralnie zarządzanej do demokratycznej gospodarki rynkowej wymagało zasadniczych reform w zakresie instytucji politycznych i gospodarczych. Jak podkreśla Martin Laar (premier Estonii w latach 19921994 i 199902, który przeprowadził ważne reformy gospodarcze), w krajach transformujących się nie można zbudować demokratycznej gospodarki rynkowej bez przyjęcia odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, w tym zapewniających ochronę praw własności, wysoki poziom praworządności i jakość rządzenia i. Niemałym problemem tych krajów było właśnie to, że po systemie socjalistycznym odziedziczyły one niską efektywność wymiaru sprawiedliwości i aparatu administracyjnego oraz korupcję. W celu scharakteryzowania instytucji państwa wybrano indeksy wolności politycznej i gospodarczej oraz jakość rządzenia. Koncepcja indeksu wolności politycznej pochodzi z publikacji Freedom House, a indeksu wolności gospodarczej Heritage Foundation. Za Kaufmannem et al. ii, pod pojęciem jakość rządzenia rozumiemy tradycje i instytucje, przez które sprawowana jest władza w kraju. Jest ona analizowana w sześciu obszarach (indeksy publikowane przez Bank Światowy): głos obywateli i rozliczalność rządzących, stabilność polityczna i brak przemocy, efektywność rządów, jakość regulacji, rządy prawa i kontrola korupcji. Informacje o systemie politycznym i wydarzeniach po 1989 r. pochodzą z oficjalnych stron rządowych poszczególnych krajów, raportów Freedom House, Heritage Foundation, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBRD) i Banku Światowego. Pod względem wolności politycznej i gospodarczej zróżnicowanie między krajami transformującymi się jest wyraźne. Kraje te w różnym stopniu przeszły ewolucję w kierunku demokracji i gospodarki rynkowej. Najszybciej udało się to krajom, dla których ważnym motywatorem były decyzje o wejściu do NATO, OECD i UE. Decydując się na ubieganie się o członkostwo, kraje kandydujące musiały dostosować się do zasad obowiązujących w tych organizacjach, np. demokracji, przestrzegania praw człowieka i wolności obywatelskich oraz promowania otwartej gospodarki rynkowej. Te kryteria członkostwa stały się ważnymi zewnętrznymi kotwicami iii i niejako wymusiły kierunek zmian. Zmiany wolności politycznej i gospodarczej na ogół zachodziły równolegle. Kraje o dużym zakresie wolności politycznej charakteryzują się znaczną wolnością gospodarczą i odwrotnie: w krajach, w których system polityczny jest represyjny, poziom wolności gospodarczej jest niski. Co istotne, w krajach transformujących się demokracja i wzrost gospodarczy nie są konkurencyjnymi celami rozwoju, a wolność gospodarcza ma pozytywne oddziaływanie na wzrost gospodarczy iv. Kraje Europy Środkowej i bałtyckie (CEB) uznane są za w pełni demokratyczne, osiągnęły też poziom wolności politycznej charakterystyczny dla UE15. Również kraje Europy PołudniowoWschodniej (SEE) systematycznie zwiększają poziom wolności obywatelskich i praw politycznych. Natomiast kraje Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS) charakteryzują sie niewielkim zakresem wolności politycznej i sytuacja ta nie zmienia się. Według rankingu Freedom House z 13 r. krajami bez wolności politycznej zaliczanymi do dyktatur były: Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Zakres wolności gospodarczej w krajach CEB zrównał się prawie z tym, jaki oferują państwa UE15. W krajach SEE także znacząco zwiększył się indeks wolności gospodarczej i zmniejszył dystans w tym względzie do UE15. W państwach CIS natomiast, po początkowym wzroście indeks wolności gospodarczej ustabilizował się na poziomie charakterystycznym dla państw w zasadzie bez wolności. W 13 r. do krajów oferujących najwyższą wolność gospodarczą zaliczono Estonię, Gruzję i Litwę, a do tych bez wolności gospodarczej Ukrainę i Turkmenistan.

4,0 6,0 7,0 0 1995 00 05 1995 00 05 CEB CIS SEE UE15 CEB CIS SEE UE15 Rys. 1. Indeks wolności politycznej Źródło: obliczenia własne na podstawie Freedom House [14] Rys. 2. Indeks wolności gospodarczej Źródło: obliczenia własne na podstawie Heritage Foundation [14] Pod względem jakości rządzenia nastąpiła wyraźna dywergencja instytucji w krajach transformujących się. Najwyższa jakość rządzenia występuje w krajach grupy CEB, a wśród nich najlepsze wyniki osiąga Estonia. W okresie 199612 kraje te zanotowały poprawę, a pod względem kryterium Stabilność polityczna i brak przemocy/ terroryzmu kraje CEB osiągnęły poziom UE15. Chociaż jakość rządzenia w państwach SEE jest wyraźnie niższa niż w CEB, to jednak w badanym okresie uległa również znacznej poprawie. Wśród krajów SEE najlepsze wyniki odnotowywane są w Słowenii. Kraje CIS borykają się z niską jakością rządzenia. W latach 199612 nie odnotowano w nich większej poprawy w tym zakresie i wyraźnie odstają one nie tylko od UE15, ale i pozostałych dwóch grup krajów transformujących się. GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH JAKOŚĆ REGULACJI STABILNOŚĆ POLITYCZNA I BRAK PRZEMOCY/ TERRORYZMU 1,5 1,5 KONTROLA KORUPCJI 1,5 1,5 1,5 1,5 EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW PRAWORZĄDNOŚĆ 1996 04 12 Rys. 3. Jakość rządzenia Źródło: obliczenia własne na podstawie WGI [14] CEB CIS SEE UE15 Wspólnym problemem wszystkich krajów transformujących się nawet tych, będącymi członkami UE są niska jakość regulacji, praworządność i kontrola korupcji. Te cechy opisują system sprawiedliwości i administracji oraz szacunek obywateli i władz dla instytucji, które wyznaczają ramy ich gospodarczych i społecznych relacji. Tak niskie oceny stanowią dziedzictwo poprzedniego ustroju politycznogospodarczego, ale też świadczą o nieskuteczności elit rządzących w przyjmowaniu odpowiednich praw i ich egzekwowaniu. Tylko Estonia i Słowenia mają wysokie poziomy praworządności i kontroli korupcji. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem występuje w byłych republikach radzieckich, zwłaszcza w Kirgistanie, Tadżykistanie i Uzbekistanie. Porównując kraje transformujące się pod względem instytucji państwa i poziomu dochodu per capita nasuwa się następujący wniosek kraje, w których nie wykształciły się sprawnie działające instytucje państwa, są bardziej narażone na destabilizację polityczną i społeczną oraz niskie tempo wzrostu gospodarczego. i ii iii iv Laar M., 03, How Estonia Did It, w: Index of Economic Freedom 02, The Heritage Foundation. Kaufmann D., Kraay A., ZoidoLobatón P.,1999, Governance Matters, The World Bank, World Bank Institute Policy Research Working Paper no. 2196. Di Tommaso M.L., Raiser M., Weeks M., 07, Home Grown or Imported? Initial Conditions, External Anchors and the Determinants of Institutional Reform in the Transition Economies, The Economic Journal, vol. 117, no. 5. Szarzec K., Piątek D., Pilc M., 13, Economic Freedom, Democracy and Economic Growth. A Causal Investigation within Transition Countries, PostCommunist Economies, vol. 25, iss. 3.

INSTYTUCJE RYNKU PRACY 11 Instytucje rynku pracy można zdefiniować jako reguły wpływające na zakres wyborów dokonywanych przez uczestników rynku pracy; reguły te dotyczą ilości oferowanej pracy i zatrudnienia oraz wysokości płacy. Instytucjami rynku pracy są zatem regulacje prawne określające zasady zatrudniania i zwalniania pracowników, przepisy dotyczące płacy minimalnej i ustalone przez państwo pozapłacowe koszty pracy. Badacze zajmujący się instytucjami rynku pracy często poszerzają swoje analizy także o organizacje funkcjonujące na tym rynku (zwłaszcza związki zawodowe) i o prowadzoną przez państwo pasywną i aktywną politykę rynku pracy. Podobne podejście zastosowano również w niniejszym raporcie. W przypadku rynku pracy trudno określić taki wskaźnik, który umożliwiałby łączną ocenę zmian instytucjonalnych na tym rynku. Co więcej, publikowane indeksy mają różne zakresy czasowe i dostępność. Mając powyższe na uwadze, w prezentowanym raporcie wybrano następujące wskaźniki: indeks wolności gospodarczej na rynku pracy opracowany przez Heritage Foundation (publikowany od 05 r.), indeks elastyczności rynku pracy publikowany przez Światowe Forum Ekonomiczne (od 06 r.), indeks prawnej ochrony pracowników (EPL) opracowany przez OECD, wysokość pozapłacowych kosztów pracy, stopień uzwiązkowienia, poziom wydatków na aktywną politykę rynku pracy (ALMP), wysokość zasiłku dla bezrobotnych w relacji do średniej płacy oraz maksymalny czas jego wypłacania (wymienione wskaźniki dla niektórych krajów dostępne są już od 19 r.). Przygotowując opisy dla poszczególnych krajów wykorzystano także artykuły i raporty udostępniane przez Międzynarodową Organizację Pracy. Uzupełniającymi źródłami były publikowane przez Bank Światowy wielkości wskaźnika zatrudnienia i stopy bezrobocia oraz raporty z cyklu Doing Business. W literaturze często podkreśla się, że instytucje rynku pracy ukształtowały się w krajach transformujących się w sposób bardzo zróżnicowany i. Pomimo tego zróżnicowania niektórzy badacze starali się wskazać pewne charakterystyczne cechy łączące poszczególne kraje transformujące się. Istnienie takich podobieństw wynika przede wszystkich ze wspólnego dla tych krajów dziedzictwa gospodarki centralnie planowanej, w którym to państwo przez sieć państwowych przedsiębiorstw gwarantowało pracownikom pełną ochronę przed ryzykiem utraty pracy. W rezultacie, jedną ze wspólnych cech krajów socjalistycznych przed rozpoczęciem procesu transformacji był przerost zatrudnienia (ukryte bezrobocie) i niska wydajność pracy ii. Sandrine Cazes i Alena Nesporova iii, które jako jedne z pierwszych dokonały kompleksowej analizy instytucji rynku pracy w krajach postsocjalistycznych, stwierdziły, że w latach. XX w. poszczególne kraje w zależności od postępów w procesie transformacji w różnym stopniu zrezygnowały z modelu ochrony pracowników za pośrednictwem przedsiębiorstw. W krajach Europy Środkowej i bałtyckich (CEB) odpowiedzialność za zabezpieczenie pracowników przed skutkami utraty pracy została w znacznym stopniu przeniesiona z przedsiębiorstw na instytucje państwowe. Złagodzono przepisy kodeksu pracy dotyczące zatrudniania i zwalniania pracowników, wprowadzono stosunkowo hojne systemy zasiłków dla bezrobotnych i uruchomiono programy aktywnej polityki rynku pracy. Poszczególne rozwiązania instytucjonalne starano się przy tym wzorować na rozwiązaniach występujacych w krajach należących do UE15. Efektem tych zmian był szybki wzrost stóp bezrobocia i spadek wskaźników zatrudnienia oraz dynamiczny wzrost produktywności pracy i płac realnych. Zmiany te w mniejszym stopniu zachodziły w krajach należących do Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS) i w wielu państwach leżących w Europie PołudniowoWschodniej (SEE), gdzie znaczna część odpowiedzialności za zabezpieczenie pracowników przed skutkami utraty pracy pozostawała w gestii przedsiębiorstw.

12 3,5 2,5 1,5 0,0 1995 1999 03 07 05 CEB CIS SEE UE15 CEB CIS SEE UE15 65 55 Rys. 1. Indeks prawnej ochrony pracowników (EPL) Źródło: Lehmann i Muravyev [12], OECD % Rys. 2. Indeks wolności na rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [14] % 55% 15% % 45% % % 5% 1995 00 05 1995 00 05 CEB CIS SEE UE15 Rys. 3. Wskaźnik zatrudnienia Źródło: World Bank [14], World Development Indicators (http: /databank.worldbank.org/data/databases.aspx; odsłona z dnia: 03.02.14) CEB CIS SEE UE15 Rys. 4. Stopa bezrobocia Źródło: World Bank [14], World Development Indicators (http: /databank.worldbank.org/data/databases.aspx; odsłona z dnia: 03.02.14) W efekcie, w krajach tych prawna ochrona pracowników była ogólnie wyższa, niższe były wydatki na aktywną i pasywną politykę rynku pracy. Co więcej, przedsiębiorstwa z tej grupy krajów w sytuacji spadku koniunktury często nie decydowały się na zwalnianie pracowników (jak to miało miejsce w krajach CEB), wolały bowiem redukować liczbę godzin pracy lub wstrzymywać się z wypłatą wynagrodzeń. W rezultacie, w krajach tych notowano niższe stopy bezrobocia i wyższe wskaźniki zatrudnienia oraz mniejszy wzrost produktywności pracy i płac realnych. W pierwszych latach XXI w. różnice między poszczególnymi regionami zaczęły się zmniejszać. W krajach CEB nastąpiło obniżenie stóp bezrobocia i wzrost wskaźników zatrudnienia, podczas gdy wiele krajów CIS i SEE dokonało liberalizacji prawa pracy. Cechą odróżniającą kraje CEB od pozostałych państw pozostały większe wydatki na politykę rynku pracy. Natomiast zjawiskiem charakterystycznym dla prawie wszystkich krajów transformujących się był znaczny spadek stopnia uzwiązkowienia. Analizowane grupy krajów transformujących się ciągle różnią się także pod względem stopnia przestrzegania istniejących regulacji prawnych. Prawo pracy w największym stopniu przestrzegane jest w krajach, które wstąpiły do UE. W pozostałych państwach stopień jego respektowania jest już dużo mniejszy, a prawna ochrona pracowników często nie dotyczy osób zatrudnionych w sektorze nieformalnym, zwłaszcza jeżeli są to imigranci. W rezultacie, w przypadku wielu analizowanych krajów spoza UE prezentowane wskaźniki instytucjonalne w mniejszym stopniu odzwierciedlają rzeczywiste reguły gry na rynku pracy, niż ma to miejsce w krajach należących do UE. i Jarmołowicz W., Pilc M., 13, Instytucje rynku pracy oraz uwarunkowania ich funkcjonowania w krajach transformujących się, Przegląd Zachodniopomorski, rocznik XXVIII (LVII), zeszyt 3, vol. 2. ii Kornai J., 1979, ResourceConstrained versus DemandConstrained Systems, Econometrica, vol. 47, no. 4. iii Cazes S., Nesporova A., 03, Labour Markets in Transition: Balancing Flexibility and Security in Central and Eastern Europe, ILO, Geneva.

INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO 13 Na transformację gospodarki składają się trzy procesy: stabilizacja, liberalizacja i budowanie instytucji rynkowych i. Dotyczy to również sektora bankowego. Dwa pierwsze procesy zostały zrealizowane w większości krajów transformujących się, ostatni tylko w niektórych. Tym samym w części krajów nie wykształciła się ostateczna struktura rynku, w tym rynku usług bankowych. Ewentualna niedojrzałość sektorów bankowych wiąże się z lukami legislacyjnymi i instytucjonalnymi. Kraje, które na przełomie lat. i. XX w. weszły na ścieżkę transformacji, od ponad dwóch dekad budują systemy bankowe na miarę potrzeb gospodarki rynkowej. Prawdopodobnie w żadnej innej dziedzinie system organizacyjny centralnego planowania typu radzieckiego oraz kapitalistycznej gospodarki rynkowej nie różniły się tak bardzo, jak w zakresie finansów ii. Jak zauważa Joseph E. Stiglitz iii jeśli kapitał jest sercem kapitalizmu, to dobrze funkcjonujące rynki kapitałowe są sercem dobrze funkcjonującej gospodarki kapitalistycznej. Zatem restrukturyzacja, prywatyzacja i reforma systemu bankowego muszą być prowadzone razem iv. Zadanie to traktowano priorytetowo, zakładając, że sektor bankowy stanie się podstawą rozwoju gospodarki opartej na mechanizmach konkurencji i prywatnej własności zjawiskach nieobecnych w tej części świata przez dziesięciolecia v. W ciągu ponad dwóch dekad systemy bankowe krajów transformujących się przeszły bezprecedensową transformację od modelu monopolu zdominowanego przez własność państwową, do modelu konkurencji z przewagą prywatnych inwestorów zagranicznych. Towarzyszyło temu pośpieszne usprawnianie otoczenia instytucjonalnego i ujednolicanie sektorów bankowych vi. Proces reform sektora bankowego podzielić można na kilka etapów. Pierwszym było ustanowienie dwuszczeblowego sektora bankowego, najczęściej na drodze wyodrębnienia funkcji banków komercyjnych z banku centralnego. W drugim etapie dokonywano liberalizacji stóp procentowych i alokacji kredytu, ograniczając stosowanie bezpośredniego kredytowania lub zwiększając swobodę w zakresie kształtowania stóp procentowych. Trzecim etapem był postęp w ustanawianiu wypłacalności banków, ram nadzoru bankowego i regulacji ostrożnościowych. Celem tych działań była pełna liberalizacja stóp procentowych z niewielkimi preferencjami w dostępie do taniego refinansowania, znaczący poziom kredytowania prywatnych przedsiębiorstw i znacząca obecność banków prywatnych. Czwartym krokiem był istotny ruch prawa bankowego i regulacji rynku w stronę standardów Banku Rozrachunków Międzynarodowych (ang. Bank for International Settlements, BIS). Celem tego posunięcia była dobrze funkcjonująca konkurencja bankowa i skuteczny nadzór, znaczący okres kredytowania przedsiębiorstw prywatnych i wyraźne pogłębienie rynku finansowego. Piątym ostatnim etapem było ustanowienie standardów i norm działania charakterystycznych dla rozwiniętych gospodarek przemysłowych. Oznacza to pełną konwergencję prawa bankowego i regulacji ze standardami BIS oraz świadczenie pełnego zestawu konkurencyjnych usług bankowych vii. Postęp reform bankowych w krajach transformujących się (ang. Transition Countries, TC) w podziale na grupy terytorialne, tj. kraje Europy Środkowej i bałtyckie (CEB), Europy PołudniowoWschodniej (SEE) i Wspólnoty Niepodległych Państw (CIS) ilustruje rysunek 1. Najwcześniej i najszybciej reformy bankowe wdrażały kraje CEB. Osiągnęły one poziom rozwoju sektorów bankowych odpowiadający potrzebom gospodarek rynkowych na danym poziomie rozwoju. Później na ścieżkę reform weszły kraje SEE i CIS. Kraje SEE po początkowych opóźnieniach, związanych m.in. z konfliktami

14 zbrojnymi na tle narodowościowym, kontynuowały ścieżkę reform w tempie wytyczonym przez kraje CEB. Natomiast kraje CIS, przeprowadzające reformy bankowe w szybkim tempie w latach 19921995, spowolniły proces przemian, nie osiągając pełnej liberalizacji stóp procentowych i rynkowej alokacji kredytu w gospodarce. Wynik postępu reform bankowych dla krajów transformujących się ogółem jest wypadkową zilustrowaną na rysunku 1 linią TC. Jeszcze w pierwszej połowie lat. XX w. we wszystkich krajach transformujących się ustanowiono dwuszczeblowe sektory bankowe. Proces ten polegał na odgórnym wyodrębnieniu funkcji komercyjnych ze struktur monobanków centralnych przez ustanowienie banków komercyjnych i wyposażenie ich w aktywa, czego celem miała być późniejsza prywatyzacja państwowych banków komercyjnych. Ponadto, oddolne inicjatywy założycielskie w połączeniu z dość liberalną polityką licencjonowania działalności bankowej prowadziły do powstawania banków prywatnych. Liberalizacja stóp procentowych doprowadziła do rynkowej alokacji kredytu w gospodarce. Stopniowo ograniczano dostęp do preferencyjnego finansowania gospodarki. Rządy poszczególnych krajów pozostawiły sobie możliwość ingerowania w rynek za pomocą specjalnych rządowych instytucji kredytowych pozostających własnością państwa, np. polski Bank Gospodarstwa Krajowego, czeski Bank Eksportu, czy chorwacki Bank Odbudowy i Rozwoju. Aktywa banków w większości krajów transformujących się pozostają pod kontrolą inwestorów prywatnych, głównie zagranicznych. W rezultacie problemu tzw. złych długów, nierzadko odziedziczonych po poprzednim systemie lub narosłych w wyniku programów restrukturyzacji gospodarek, pojawiła się potrzeba określenia ram nadzoru bankowego, w tym ustanowienia standardów wypłacalności i ubezpieczenia depozytów. Wszystkie kraje transformujące się określiły współczynniki wypłacalności na poziomie zgodnym z wytycznymi bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego (na poziomie nie mniejszym niż 8%). Ponadto większość z nich (wyjątek stanowią tylko Gruzja i Turkmenistan) wdrożyła systemy ubezpieczenia depozytów. Administrację funduszem gwarantującym wypłaty depozytów powierzono najczęściej specjalnie wyodrębnionej instytucji bądź rzadziej bankowi centralnemu. Budowa instytucji rynku usług bankowych miała na celu stworzenie konkurencji bankowej i pogłębienie zakresu pośrednictwa kredytowego. Reformy bankowe doprowadziły do odejścia od monopolu państwa i powstania konkurencji na rynku usług bankowych. Kraje transformujące się charakteryzuje zróżnicowany stopień koncentracji sektorów bankowych i konkurencji na rynku usług bankowych. Liczba i rozkład wielkości podmiotów sektorów bankowych krajów transformujących się istotnie się różnią: od sektorów nieskoncentrowanych (m.in. Bułgaria, Polska, Rosja), przez sektory o umiarkowanej koncentracji (m.in. Czechy, Rumunia, Węgry), po sektory wysoko skoncentrowane (m.in. Albania, Białoruś, Czarnogóra), w tym skrajnie (Estonia) viii. 4,0 3,5 2,5 1,5 19 1995 00 05 CEB CIS SEE TC KREDYT W RELACJI DO PKB (%) 0 0 SVN LVA EST BGR HRV UKR HUN BIH MNE LTU POL CZE SRB MKD ROM RUS SVK ALB BLR MDA ARM GEO KAZ UZB AZE TJK KGZ TKM 00 000 0 000 0 DOCHÓD PER CAPITA (USD) Rys. 1. Indeks reform bankowych w krajach transformujących się Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: EBRD [12], Transition indicators by sector; http: /www.ebrd.com/pages/ research/economics/data/macro.shtml; odsłona z dnia 18.05.12 Rys. 2. Zakres pośrednictwa kredytowego w krajach transformujących się w 11 r. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych: World Bank [12], World Development Indicators, http: /data.worldbank.org/datacatalog/worlddevelopmentindicators; odsłona z dnia.07.12 Ocena transformacji sektorów bankowych nie powinna ograniczać się wyłącznie do sprawdzenia tego, czy zalecenia odnośnie do przekształceń zostały wypełnione, lecz warto by objęła także ewaluację głównych funkcji banków, tj. świadczenia usług bankowych dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Na najbardziej podstawowym poziomie ocena taka obejmuje usługi depozytowokredytowe. Zagregowaną miarą rozwoju bankowości może być kredyt wewnętrzny w relacji do PKB ix. Na rysunku 2. zaprezentowano poziom kre

dytu wewnętrznego w relacji do PKB we wszystkich krajach transformujących się w 11 r. oraz oszacowany poziom tego kredytu (wzorzec) dla gospodarki rynkowej na porównywalnym poziomie rozwoju. Rysunek 2. wskazuje, że najbliżej wzorca wielkości kredytu dla gospodarki znajdują się kraje bałtyckie i z regionu SEE, a najdalej grupa krajów CIS leżąca w Azji Centralnej. W kartach charakteryzujących rozwój instytucjonalny sektorów bankowych w poszczególnych krajach podano: okres rozpoczęcia reform (ustanowienie dwuszczeblowego sektora bankowego), liczbę instytucji kredytowych, dominujący model bankowości komercyjnej, system kursu walutowego i alokacji kredytu w gospodarce, ramy instytucjonalne nadzoru bankowego i ogólny postęp w zakresie wdrażania reform bankowych. Postęp reform bankowych zmierzono za pomocą pola powierzchni trójkąta reform bankowych (TRB). Trójkąt (postępu) reform bankowych jest modelem będącym próbą określenia kryteriów oceny reform bankowych. Wierzchołki trójkąta wskazują skrajne wartości następujących mierników reform: indeksów reform bankowych i przedsiębiorstw EBRD oraz wskaźnika udziału banków prywatnych w aktywach sektora bankowego. Pole powierzchni tak otrzymanego trójkąta stanowi relatywną miarę postępu reform rynku usług bankowych. Zwiększanie się pola powierzchni trójkąta oznacza postęp w zakresie reform, natomiast zmniejszanie regres. 15 i Anderson R.W., Kegels Ch., 1998, Transition Banking. Financial Development of Central and Eastern Europe, Clarendon Press, Oxford, s. 257. ii Ibidem, s. vii. iii Stiglitz J.E., 1994, Whither Socialism?, MIT Press, Cambridge, s. 7. iv Brainard L., 1991, Strategies for Economic Transformation in Central and Eastern Europe: The Role of Financial Market Reform, w: Blommestein H., Marrese M. (eds.), Transformation of Planned Economies, OECD Paris, s. 95. v Barisitz S., 08, Banking in Central and Eastern Europe 1906, Routledge, Abingdon, s.. vi Bonin J.P., Schnabel I., 11, The Great Transformation: From Governmentowned to Foreigncontrolled Banking Sectors, Economics of Transition, vol. 19, no. 3, s. 397. vii EBRD,, Transition Report. Recovery and Reform, http: /www.ebrd.com/transitionreport; odsłona z dnia 08.07.12, s. 157. viii Baszyński A., 14, Koncentracja i konkurencja w sektorach bankowych transformujących się krajów europejskich. Studium teoretycznoempiryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań, s. 271. ix Por. Baszyński A., 13, Transformacja sektora bankowego w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i PołudniowoWschodniej, Wiadomości Statystyczne, nr 7, s. 91.

KARTY KRAJÓW A B C E G K L Ł M P R S T U W ALBANIA ARMENIA AZERBEJDŻAN BIAŁORUŚ BOŚNIA I HERCEGOWINA BUŁGARIA CHORWACJA CZARNOGÓRA CZECHY ESTONIA GRUZJA KAZACHSTAN KIRGISTAN LITWA ŁOTWA MACEDONIA MOŁDAWIA POLSKA ROSJA RUMUNIA SERBIA SŁOWACJA SŁOWENIA TADŻYKISTAN TURKMENISTAN UKRAINA UZBEKISTAN WĘGRY

ALBANIA 19 INFORMACJE OGÓLNE (12) 1989 19 1991 1992 1993 LUDNOŚĆ...3,2 MLN PKB PER CAPITA (PPP)...9 443 USD PKB...12,6 MLD USD INFLACJA (CPI)...% 5LETNIA ŚREDNIA STOPA WZROSTU PKB...3,8% BEZROBOCIE...14,7% DŁUG PUBLICZNY...61,4% PKB INSTYTUCJE PAŃSTWA Transformacja ustrojowa w Albanii rozpoczęła się w 1991 r., kiedy to odbyły się pierwsze wolne wybory. Wygrali je jednak komuniści. Rok później, po kolejnych wyborach, powstał niekomunistyczny rząd, a na prezydenta wybrano przywódcę opozycyjnej do tej pory Partii Demokratycznej, Saliego Berishę. W tym roku wprowadzono program stabilizacji makroekonomicznej. Druga połowa lat. XX w. w Albanii charakteryzowała się dużą niestabilnością polityczną, niepokojami społecznymi, przemocą i korupcją rządzących. W 1997 r. doszło do krachu piramid finansowych, co spowodowało zamieszki i utratę kontroli nad częścią kraju przez rząd oraz wcześniejsze wybory parlamentarne. Albania jest członkiem Rady Europy (1995), WTO (00) i NATO (09). Od 03 r. Albania ma status potencjalnego kandydata na członka UE. Niestabilność polityczna i nadużycia władzy sprawiły, że demokracja w Albanii przez wiele lat była przykładem demokracji fasadowej. Zwiększenie wolności politycznej jest w tym kraju obserwowane po 00 r. W tym roku wprowadzono nowe prawo wyborcze, które usprawniło system wyborów. Sytuacja zaczęła poprawiać się po wyborach parlamentarnych w 01 r., jednak wskaźnik wolności politycznej jest nadal niski i Albania uznawana jest za kraj częściowo wolny. Poważnym problemem pozostają korupcja i ochrona praw własności (wskaźniki wolności gospodarczej w tych obszarach wynoszą odpowiednio,4 i w 13 r.). Mimo wszystko, w latach 199413 wolność gospodarcza w Albanii znacząco się zwiększyła (wskaźnik IEF wzrósł o ponad 17 punktów) i obecnie kraj ten należy do grupy umiarkowanie wolnych. Chociaż wskaźniki dotyczące praworządności i stabilności politycznej są nadal na niskim poziomie (7 oraz 0,16), to jednak jakość rządzenia uległa pewnej poprawie. 4,0 6,0 GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH STABILNOŚĆ POLITYCZNA I BRAK PRZEMOCY 1,5 1,5 JAKOŚĆ REGULACJI KONTROLA KORUPCJI 7,0 0 19 1995 00 05 GOSPODARCZEJ (LEWA OŚ) POLITYCZNEJ (PRAWA OŚ) Rys. 1. Indeksy wolności gospodarczej i politycznej Źródło: Heritage Foundation [14], Freedom House [14] EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW Rys. 2. Jakość rządzenia Źródło: WGI [14] PRAWORZĄDNOŚĆ 1996 04 12

INSTYTUCJE RYNKU PRACY INDEKS PRAWNEJ OCHRONY PRACOWNIKÓW (EPL) UDZIAŁ PODATKÓW I SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W KOSZTACH PRACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH W RELACJI DO ŚREDNIEJ PŁACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH MAKSYMALNY CZAS WYPŁACANIA WYDATKI NA ALMP JAKO ODSETEK PKB ODSETEK PRACOWNIKÓW NAJEMNYCH NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH 1995 07 0 2,6 45% 12 MIES. 2,1 33,4% 18% 12 MIES. 0,1% % twie jak szacuje Bank Światowy w r. ponad % osób zatrudnionych było w sektorze rolniczym. Bardzo wysoki jest odsetek pracowników zatrudnionych nieformalnie, który w zależności od metody szacunku oceniany jest na % do % całości zatrudnienia. Istotnym problemem pozostaje wysoki poziom bezrobocia długookresowego, który w r. przekraczał 85% całości bezrobocia oraz znacząca emigracja zarobkowa (w 12 r. transfery pieniężne przesyłane przez emigrantów stanowiły 8% PKB). 05 NA RYNKU PRACY (LEWA OŚ) 6,2 5,8 5,4 4,6 4,2 3,8 3,4 INDEKS ELASTYCZNOŚCI RYNKU PRACY (PRAWA OŚ) Tab. 1. Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy Źródło: Lehmann i Muravyev [12] Rys. 3. Indeks wolności na rynku pracy i indeks elastyczności rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [14], World Economic Forum [13] INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO Reformy albańskiego sektora bankowego rozpoczęto w latach. XX w. Dwuszczeblowy sektor bankowy, ustanowiony w kwietniu 1992 roku, składa się z banku centralnego (BA) i banków komercyjnych (16). W bankowości komercyjnej, zdominowanej przez inwestorów zagranicznych (>%), dominuje model banku uniwersalnego. W rezultacie reform bankowych osiągnięto pełną liberalizację stóp procentowych, upłynniono kurs walutowy leka (ALL), wprowadzono system ubezpie Prawo pracy w Albanii jest stosunkowo restrykcyjne i nie było w znaczny sposób liberalizowane w latach 199513. Na dość wysokim poziomie utrzymywana jest płaca minimalna. W strukturze zatrudnienia przeważają osoby pracujące w rolnicczenia depozytów (DIA) i określono współczynnik wypłacalności na poziomie 12%. Kształt TRB wskazuje na nierównomierny postęp w budowaniu instytucji sektora bankowego w Albanii. Daleko posuniętej prywatyzacji banków nie towarzyszą postępy w zakresie reform banków i przedsiębiorstw. Pole powierzchni TRB wskazuje na istotną lukę transformacyjną w stosunku do uprzemysłowionych gospodarek rynkowych. Zakres pośrednictwa bankowego, mierzony kredytem dla sektora prywatnego w relacji do PKB, nie przekracza % i jest niski w odniesieniu do gospodarki na danym poziomie rozwoju. Albanię cechuje stabilny sektor bankowy. UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW INDEKS REFORM BANKOWYCH 0,9 0,8 0,7 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 19 00 POLE POWIERZCHNI TRB (LEWA OŚ) 0 19 1995 00 05 KREDYT DLA SEKTORA PRYWATNEGO (W RELACJI DO PKB, %, PRAWA OŚ) Rys. 4. Trójkąt reform bankowych (TRB) Źródło: EBRD [12] Rys. 5. Postęp reform bankowych Źródło: obliczenia własne oraz World Bank [14]

ARMENIA 21 INFORMACJE OGÓLNE (12) 1989 19 1991 1992 1993 LUDNOŚĆ... MLN PKB PER CAPITA (PPP)...6 645 USD PKB... MLD USD INFLACJA (CPI)...2,5% 5LETNIA ŚREDNIA STOPA WZROSTU PKB...% BEZROBOCIE...18,5% DŁUG PUBLICZNY...38,9% PK INSTYTUCJE PAŃSTWA W 1991 r. Armenia ogłosiła niepodległość od Związku Radzieckiego, a rok później rozpoczęła się transformacja ustrojowa. Pierwszym prezydentem niepodległego państwa został Lewon TerPetrosjan, wcześniej zasiadający we władzach Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Urząd sprawował do 1998 r. Sytuacja gospodarcza Armenii po ogłoszeniu niepodległości była bardzo trudna. W najgorszym 1993 r. produkcja spadła do poziomu,7% z 1991 r. Dodatkowo występowała bardzo wysoka inflacja (3731,8% w 1993 r. i 5273,4% w 1994 r.), którą udało się opanować dopiero po wprowadzeniu programu stabilizacji makroekonomicznej w grudniu 1994 r. Armenia jest członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw (1991), Rady Europy (01), WTO (03), ma status obserwatora w Euroazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej (03). Okres prezydentury TerPetrosjana był zdominowany przez ograniczanie działalności partii opozycyjnych, korupcję i zaangażowanie w konflikt w Górskim Karabachu. Od 04 r. w Armenii następuje ograniczenie wolności politycznej z powodu niespełnienia standardów demokracji przez wybory i prześladowania zwolenników opozycji. Pod względem indeksu Freedom House Armenia uznawana jest za kraj częściowo wolny. Wprowadzone w 11 r. nowe prawo wyborcze umożliwiło przeprowadzenie pokojowych wyborów parlamentarnych, które odbyły się w maju 12 r. Wolność mediów jest jednak poważnie ograniczona, oprócz tego występują korupcja i nepotyzm, a przedstawiciele władz zazwyczaj nie ponoszą odpowiedzialności za swoje nadużycia. Pod względem indeksu wolności gospodarczej Armenia jest uznawana za kraj umiarkowanie wolny, chociaż blisko jej do kategorii kraju w zasadzie wolnego. Wskaźniki jakości rządzenia znajdują się na niskim poziomie, ale pozytywnie należy ocenić Jakość regulacji (0,33 w 12 r.). 4,0 6,0 GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH STABILNOŚĆ POLITYCZNA I BRAK PRZEMOCY 1,5 1,5 JAKOŚĆ REGULACJI KONTROLA KORUPCJI 7,0 0 19 1995 00 05 GOSPODARCZEJ (LEWA OŚ) POLITYCZNEJ (PRAWA OŚ) Rys. 1. Indeksy wolności gospodarczej i politycznej Źródło: Heritage Foundation [14], Freedom House [14] EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW Rys. 2. Jakość rządzenia Źródło: WGI [14] PRAWORZĄDNOŚĆ 1996 04 12

22 INSTYTUCJE RYNKU PRACY INDEKS PRAWNEJ OCHRONY PRACOWNIKÓW (EPL) UDZIAŁ PODATKÓW I SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W KOSZTACH PRACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH W RELACJI DO ŚREDNIEJ PŁACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH MAKSYMALNY CZAS WYPŁACANIA WYDATKI NA ALMP JAKO ODSETEK PKB ODSETEK PRACOWNIKÓW NAJEMNYCH NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH 1995 07 0 1,82 8 38,5% 14% 12 MIES. 0,04% % nuje wyspecjalizowane sądownictwo pracy, a spory między pracodawcami i pracownikami rozstrzygane są przed sądami cywilnymi. Rola związków zawodowych jest stosunkowo ograniczona, a pozapłacowe koszty pracy umiarkowane. Charakterystyczny dla Armenii jest niski wskaźnik zatrudnienia jego średnia wartość w latach 199212 była mniejsza niż % (a wśród kobiet niższa niż %). Wysoka była stopa bezrobocia, która w latach 0105 przekraczała %, a w 12 r. szacowana była na poziomie 19%. 05 NA RYNKU PRACY (LEWA OŚ) 6,2 5,8 5,4 4,6 4,2 3,8 3,4 INDEKS ELASTYCZNOŚCI RYNKU PRACY (PRAWA OŚ) Tab. 1. Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy Źródło: Lehmann i Muravyev [12], Muravyev [] Rys. 3. Indeks wolności na rynku pracy i indeks elastyczności rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [14], World Economic Forum [13] INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO Dwuszczeblowy sektor bankowy, powstały po rozpadzie Związku Radzieckiego, składa się z banku centralnego (CBRA) i banków komercyjnych (22). Bankowość komercyjna, zdominowana przez inwestorów zagranicznych (>65%), opiera się na modelu banku uniwersalnego. W rezultacie reform bankowych osiągnięto pełną liberalizację stóp procentowych, W latach 199213 Armenia cechowała się raczej liberalnymi przepisami prawa pracy. Odnotowuje się tu zarówno wysokie wartości indeksu wolności na rynku pracy (78,5 dla 13 r.), jak i indeksu elastyczności rynku pracy (5 dla 13 r.). W kraju tym nie funkcjoupłynniono kurs walutowy drama (AMD), wprowadzono system ubezpieczenia depozytów (ADGF) i określono współczynnik wypłacalności na poziomie 12%. Kształt TRB wskazuje na nierównomierny postęp w budowaniu instytucji sektora bankowego w Armenii. Pole powierzchni TRB wskazuje na istotną lukę transformacyjną w stosunku do uprzemysłowionych gospodarek rynkowych i na niewielki postęp reform bankowych. Zakres pośrednictwa bankowego, mierzony kredytem dla sektora prywatnego w relacji do PKB, nie przekracza % i jest niski. Funkcjonowanie sektora bankowego w Armenii nie sprzyja wzrostowi gospodarczemu kraju. UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW INDEKS REFORM BANKOWYCH 0,9 0,8 0,7 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 1991 00 POLE POWIERZCHNI TRB (LEWA OŚ) 0 19 1995 00 05 KREDYT DLA SEKTORA PRYWATNEGO (W RELACJI DO PKB, %, PRAWA OŚ) Rys. 4. Trójkąt reform bankowych (TRB) Źródło: EBRD [12] Rys. 5. Postęp reform bankowych Źródło: obliczenia własne oraz World Bank [14]

AZERBEJDŻAN 23 INFORMACJE OGÓLNE (12) 1989 19 1991 1992 1993 LUDNOŚĆ...9,3 MLN PKB PER CAPITA (PPP)... 624 USD PKB...66,6 MLD USD INFLACJA (CPI)...% 5LETNIA ŚREDNIA STOPA WZROSTU PKB...5,4% BEZROBOCIE...5,4% DŁUG PUBLICZNY...11,6% PKB INSTYTUCJE PAŃSTWA W 1991 r. Azerbejdżan ogłosił niepodległość od Związku Radzieckiego, a rok później rozpoczęła się transformacja ustrojowa. W 1992 r. odbyły się pierwsze (i jak dotąd jedyne) wolne wybory, w których prezydentem został lider opozycji Abulfaz Elczibej. Został on obalony rok później w wyniku przewrotu wojskowego, a jego miejsce zajął były pierwszy sekretarz partii komunistycznej Hejdar Alijew. Sytuacja gospodarcza w tym okresie była trudna i charakteryzowała się spadkiem produkcji (w 1996 r. stanowiła 41,3% poziomu z 1991 r.) oraz wysoką inflacją. Program stabilizacji został wprowadzony w 1995 r. Po śmierci Alijewa w 03 r. prezydentem został jego syn, który sprawuje ten urząd do dziś. Azerbejdżan jest członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw (1991), Rady Europy (01), prowadzi również negocjacje dotyczące akcesji do WTO (od 1997 r.). Według wskaźnika FH Azerbejdżan jest uznawany za kraj bez wolności. W teorii jest to demokracja prezydencka, ale w praktyce jest to dyktatura wybory są fałszowane, a opozycja prześladowana. Wysokie dochody czerpane z wydobycia ropy naftowej sprzyjają szerzeniu się korupcji, władze ograniczają też wolność mediów. W latach 199513 wolność gospodarcza w Azerbejdżanie znacząco się zwiększyła (o 31,3 punktów). Pod tym względem jest to kraj uznawany za umiarkowanie wolny, jednak poziomy indeksów Ochrony praw własności i Wolności od korupcji są bardzo niskie (,0 i 22,7). Bardzo niska jest też jakość rządzenia. W porównaniu do 1996 r. indeks Głos obywateli i rozliczalność rządzących uległ pogorszeniu w 13 r. W żadnym z pozostałych obszarów wskaźnik nie przekracza 0, a najlepsze wyniki dotyczą zakresu jakości regulacji (0,47). 4,0 6,0 GŁOS OBYWATELI I ROZLICZALNOŚĆ RZĄDZĄCYCH STABILNOŚĆ POLITYCZNA I BRAK PRZEMOCY 1,5 1,5 JAKOŚĆ REGULACJI KONTROLA KORUPCJI 7,0 0 19 1995 00 05 GOSPODARCZEJ (LEWA OŚ) POLITYCZNEJ (PRAWA OŚ) Rys. 1. Indeksy wolności gospodarczej i politycznej Źródło: Heritage Foundation [14], Freedom House [14] EFEKTYWNOŚĆ RZĄDÓW Rys. 2. Jakość rządzenia Źródło: WGI [14] PRAWORZĄDNOŚĆ 1996 04 12

24 INSTYTUCJE RYNKU PRACY Prawo pracy w Azerbejdżanie charakteryzuje się restrykcyjnością w zakresie umów na czas nieokreślony, ale liberalnymi przepisami dotyczącymi umów na czas określony i zwolnień grupowych. Płaca minimalna jest niska, a pozapłacowe koszty pracy INDEKS PRAWNEJ OCHRONY PRACOWNIKÓW (EPL) UDZIAŁ PODATKÓW I SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W KOSZTACH PRACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH W RELACJI DO ŚREDNIEJ PŁACY ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH MAKSYMALNY CZAS WYPŁACANIA WYDATKI NA ALMP JAKO ODSETEK PKB ODSETEK PRACOWNIKÓW NAJEMNYCH NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH 1995 07 0 2,1 2,32 29,8% 37,9% 6 MIES. 0,01% 63,8% 25% niewysokie. Zwraca uwagę wysoki poziom zasiłków dla bezrobotnych oraz bardzo niewielkie wydatki na aktywną politykę rynku pracy. Rynek pracy w Azerbejdżanie cechuje się także wysokim wskaźnikiem zatrudnienia (62% w 12 r.) i niską stopą bezrobocia (5,2% w 12 r.). Wysoki jest poziom zatrudnienia w szarej strefie, choć jego wielkość (w zależności od metody szacowana na % 26% całości zatrudnienia w 09 r.), w porównaniu z innymi byłymi republikami radzieckimi, ciągle można oceniać jako umiarkowaną. 05 NA RYNKU PRACY (LEWA OŚ) 6,2 5,8 5,4 4,6 4,2 3,8 3,4 INDEKS ELASTYCZNOŚCI RYNKU PRACY (PRAWA OŚ) Tab. 1. Wskaźniki instytucjonalne rynku pracy Źródło: Lehmann i Muravyev [12], Muravyev [] Rys. 3. Indeks wolności na rynku pracy i indeks elastyczności rynku pracy Źródło: Heritage Foundation [14], World Economic Forum [13] INSTYTUCJE SEKTORA BANKOWEGO Dwuszczeblowy sektor bankowy, ustanowiony w 1992 r., składa się z banku centralnego (CBAR) i banków komercyjnych (46). Bankowość komercyjna, zdominowana przez inwestorów krajowych (>%), opiera się na modelu banku uniwersalnego. W rezultacie reform bankowych osiągnięto pełną liberalizację stóp procentowych, ustanowiono płynny kierowany kurs walutowy manata (AZN), wprowadzono system ubezpieczenia depozytów (ADIF) i określono współczynnik wypłacalności na poziomie 12%. Kształt TRB wskazuje na względnie równomierny postęp w budowaniu instytucji sektora bankowego w Azerbejdżanie. Pole powierzchni TRB wskazuje na istotną lukę transformacyjną w stosunku do uprzemysłowionych gospodarek rynkowych i powolny postęp reform bankowych. Zakres pośrednictwa bankowego, mierzony kredytem dla sektora prywatnego w relacji do PKB, nie przekracza % i jest bardzo niski. Funkcjonowanie sektora bankowego w Azerbejdżanie nie sprzyja wzrostowi gospodarczemu. UDZIAŁ SEKTORA PRYWATNEGO W AKTYWACH BANKÓW INDEKS REFORM PRZEDSIĘBIORSTW INDEKS REFORM BANKOWYCH 0,9 0,8 0,7 0,6 0,4 0,3 0,2 0,1 1991 00 POLE POWIERZCHNI TRB (LEWA OŚ) 0 0 19 1995 00 05 KREDYT DLA SEKTORA PRYWATNEGO (W RELACJI DO PKB, %, PRAWA OŚ) Rys. 4. Trójkąt reform bankowych (TRB) Źródło: EBRD [12] Rys. 5. Postęp reform bankowych Źródło: obliczenia własne oraz World Bank [14]