Katedra i Klinika Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 2

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2011;8(2):45-54 artykuł oryginalny original article Funkcjonowanie pacjentów w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi w aspekcie jakości życia (QOL) Functioning of elderly patients with mental disorders in the quality of life assessment Marta Muszalik 1, Halina Zielińska-Więczkowska 2, Anna Wojciechowska 3, Kornelia Kędziora-Kornatowska 1 1 Katedra i Klinika Geriatrii Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 2 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 3 Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie prof. dr hab. med. Kornelia Kędziora-Kornatowska, kierownik Słowa kluczowe: zaburzenia psychiczne, ludzie starsi, jakość życia Key words: psychical disorders, elderly, quality of life (QOL) Streszczenie Wstęp Zaburzenia psychiczne należą do jednych z najczęściej występujących zaburzeń w wieku podeszłym. Funkcjonowanie i jakość życia tych osób może ulegać niekorzystnym zmianom. Głównym celem badań była ocena funkcjonowania pacjentów w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi w odniesieniu do jakości życia. Materiał i metody Przebadano 150 pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, hospitalizowanych Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie, w tym 98 osób z oddziałów stacjonarnych i 52 z dziennego. Kryterium podstawowym doboru próby był wiek powyżej 60 lat. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, przy użyciu techniki ankiety, wywiadu i obserwacji. Narzędziami badawczymi były: kwestionariusz oceny funkcjonalnej osób przewlekle chorych - FACIT-F Functional Assessment of Chronic Illness Therapy (wersja 4, polska) oraz kwestionariusz oceny sprawności codziennej (Activity of Daily Living- ADL) na podstawie skali Katza. PGP 146 Adres do korespondencji: Dr Marta Muszalik Katedra i Klinika Geriatrii, UMK Collegium Medicum ul. M. Skłodowskiej-Curie 9, 67-090 Bydgoszcz Tel. (0-52) 585-40-21fax: (0-52) 585 49 21 muszalik@cm.umk.pl Copyright 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

46 Wyniki Średni wynik FACIT-F wyniósł dla całej badanej grupy 87,1. Istotnie wyższy średni wynik zauważono w grupie pacjentów opieki dziennej - 107,8, w porównaniu do pacjentów opieki całodobowej - 76,2. Stan funkcjonalny kształtował się również na wysokich poziomach w badanej grupie. Wnioski Jakość życia pacjentów z zaburzeniami psychicznymi zależała od rodzaju schorzenia, opieki, wskaźnika ADL oraz miejsca zamieszkania. Czynniki socjodemograficzne (oprócz miejsca zamieszkania) oraz czas trwania choroby nie miały istotnego wpływu na ocenę jakości życia badanych. Abstract Background Mental disorders belong to the most prevalent disorders of the old age. The functioning and quality of life of the elderly may undergo unfavorable changes. The purpose of the study was to carry out a functional assessment of elderly patients with mental disorders with regard to their quality of life. Material and methods Data of 150 patients aged from 60 to 87 years was collected in the Dziekanka Provincial Psychiatric Hospital in Gniezno. There were 98 patients from stationary psychiatric wards and 52 patients from the day care psychogeriatric ward. The patients suffered from: schizophrenia, somatic disturbance, periodic disturbance of consciousness and depression relapse. The basic criterion for patient selection was age over 60 years. The study was carried out by means of a questionnaire technique applied to a diagnostic poll method. The research instruments were the polish version of Functional Assessment of Chronic Illness Therapy questionnaire FACIT-F (version 4) and ADL (Activity of Daily Living) questionnaire based on the Katz Scale. Result The average FACIT-F result for the whole study group was 87.1. Significantly higher average result was noted for the day care patients: 107.8 in compare to patients from stationary psychiatric wards. The study group also presented a high level of functional status. Conclusions The quality of life of patients with mental disorders depended on the type of disorder, care, ADL index and place of residence. Socio-demographic factors (except for the place of residence) and illness duration did not influence significantly the quality of life assessment. Wstęp Starzenie się społeczeństwa wynikające z wydłużania się średniej trwania życia stanowi jedną z najbardziej charakterystycznych cech demograficznych populacji wielu krajów. W starszym wieku nie zawsze obserwowana jest pełna sprawność, zdolność do samoobsługi i samodzielność życia. Wraz z wiekiem wzrasta ryzyko problemów funkcjonalnych i pojawienie się niepełnosprawności. Występujące zjawisko polipatologii geriatrycznej oraz przewlekły ich charakter powodują, że osoby starsze mają problemy funkcjonalne, w wyniku których stają się zależne od otoczenia. Obniża się również jakość życia. Jednakże nie wszyscy seniorzy powinni być utożsamiani z tym stereotypem starzenia [1,2,3]. Wraz ze zwiększaniem się populacji osób w wieku podeszłym, rosną też związane z tym problemy zdrowotne i społeczne. Sprawowanie opieki nad pacjentami w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi wymaga od pielęgniarki szczegółowej wiedzy i umiejętności. Aby poprawić jakość opieki bardzo ważne jest, aby dokonywać oceny wydolności funkcjonalnej i jakości życia przy pomocy standaryzowanych narzędzi badawczych [3].

47 Stan funkcjonalny osób starszych oznacza zdolność do samodzielnego wykonywania podstawowych czynności życiowych, a miernikiem jego jest stopień niezależności i samodzielności życiowej w środowisku. Zachowana sprawność ruchowa determinuje utrzymanie aktywności społecznej oraz wykonywanie czynności życia codziennego. Zaburzenia mobilności zaliczane są do tzw. wielkich problemów geriatrycznych [2, 4]. Zmniejszanie aktywności ruchowej, z pojawiającymi się jednocześnie trudnościami w wykonywaniu czynności dnia codziennego, może być pierwszym zwiastunem chorób, zarówno somatycznych jak i psychicznych [4]. Obszary te znajdują odzwierciedlenie w indeksie Katza i są elementami oceny (Activities of Daily Living-ADL). Do czynników, które wpływają na wydolność funkcjonalną, zalicza się czynniki zdrowotne (schorzenia, choroby układowe i narządowe) i czynniki społeczno-demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie) [5]. Pojęcie jakości życia stosowane w medycynie wiąże ją stanem zdrowia, występującymi chorobami oraz naturalnym procesem starzenia się. De Walden-Gałuszko określa HRQL (Healf Related Quality of Life) jakość życia związaną ze zdrowiem jako różnicę pomiędzy realną sytuacją człowieka a sytuacją przez niego wymarzoną. Model jakości życia, uwarunkowanej stanem zdrowia, tworzą co najmniej cztery komponenty, określane również jako wymiary lub domeny. Stanowią je: stan fizyczny i sprawność ruchowa, stan psychiczny, sytuacja społeczna i warunki ekonomiczne oraz doznania somatyczne [6]. Definicja WHO (1993) określa jakość życia jako indywidualny sposób postrzegania przez jednostki ich pozycji życiowej w kontekście kulturowym i systemu wartości, w którym żyją, oraz w odniesieniu do ich zadań, oczekiwań i standardów wyznaczonych uwarunkowaniami środowiskowymi [7]. Zaburzenia psychiczne należą do jednych z częściej występujących zaburzeń w wieku podeszłym. Ludzie starsi w mniejszym stopniu są podatni na choroby psychiczne niż osoby z każdego innego przedziału wiekowego. Ocenia się, że zaburzenia psychiczne występują u 12-50 osób w wieku podeszłym [8]. Zaburzenia, na które cierpieli w przeszłości, często się nasilają lub przeciwnie, przyjmują postać łagodniejszą. Dla rozpoznawania zaburzeń psychicznych ważne jest holistyczne traktowanie człowieka z uwzględnieniem przewlekłości przebiegu chorób oraz wiedza o zmianie reaktywności na nowe sytuacje życiowe, a także stosowane leki [8,9]. A. Bilikiewicz (2007) uważa, że do najczęściej występujących zaburzeń psychicznych w wieku podeszłym należą: depresja, zaburzenia świadomości, otępienie i psychozy. Inne zaburzenia psychiczne u osób wieku podeszłym występują dużo rzadziej lub współwystępują, tworząc mieszany obraz kliniczny. Są to zaburzenia nerwicowe i lękowe w postaci fobii. U ludzi w podeszłym wieku występuje również problem uzależnienia od alkoholu, który towarzyszy najczęściej depresji u 59 osób [8]. Głównym celem badań była ocena funkcjonowania pacjentów w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi w odniesieniu do jakości życia. W świetle przeprowadzonych badań empirycznych, autorzy starali się uzyskać odpowiedzi na następujące problemy szczegółowe: 1. Jaki jest poziom sprawności funkcjonalnej i jakości życia pacjentów z zaburzeniami psychicznymi badanych kwestionariuszem ADL i FACIT-F.? 2. Jakie czynniki socjodemograficzne i medyczne mają wpływ na poziom sprawności funkcjonalnej i jakość życia badanych osób?

48 Materiał i metody W pracy tej zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, przy użyciu techniki ankiety, wywiadu i obserwacji. Narzędziami badawczymi były: kwestionariusz oceny funkcjonalnej osób przewlekle chorych FACIT-F wersja polska i kwestionariusz oceny sprawności codziennej (ADL) na podstawie skali Katza. Kwestionariusz FACIT-F zawiera 5 części, oceniających sfery życia pacjenta: 1. Stan fizyczny (PWB) 7 pytań 2. Życie rodzinne i towarzyskie (SWB) 7 pytań 3. Stan emocjonalny (EWB) 6 pytań 4. Funkcjonowanie w życiu codziennym (FWB) 7 pytań 5. Podskala oceny zmęczenia ( FS) 13 pytań Kwestionariusz Functional Assessment of Chronic Illness Therapy (FACIT) stosowany jest do oceny funkcjonowania i jakości życia pacjentów przewlekle chorych oraz u pacjentów w starszym wieku. FACIT-F questionnaire (Version 4). Służy do oceny pięciu dziedzin życia pacjentów przewlekle chorych. Wszystkie pytania są oceniane w pięciostopniowej skali Likerta. Każdy pacjent był oceniany w poszczególnych sferach życia, a następnie wyniki sumowano według przyjętych wzorów. FACIT-F TOI = (PWB score) + (FWB score) + (FS score) FACT-G = (PWB score) + (SWB score) + (EWB score) + (FWB score) FACIT-F = (PWB score) + (SWB score) + (EWB score) + (FWB score) + (FS score) Wynik ogólny skali FACIT-F- Total i wyniki szczegółowe mają kierunek pozytywny, im większa wartość liczbowa, tym wyższa sprawność funkcjonalna i jakość życia pacjentów. Kwestionariusz ADL na podstawie skali Katza służy do oceny podstawowych czynności dnia codziennego i jest powszechnie stosowany w geriatrii. Przedstawia obiektywną ocenę wykonywania niezbędnych czynności w życiu codziennym: kąpiel, ubieranie się, higiena osobista, kontrolowanie czynności fizjologicznych, przemieszczanie się, spożywanie posiłków. Przyjęto 3 poziomy oceny: pacjent całkowicie wymagający pomocy, częściowo oraz samodzielny. Badania zostały przeprowadzone wśród pacjentów Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych Dziekanka w Gnieźnie. Respondenci dobrowolnie wyrazili zgodę na uczestnictwo w badaniu. Badaniami objęto łącznie 150 pacjentów. Jedną grupę stanowili pacjenci z całodobowych oddziałów psychiatrycznych 98 osób, drugą grupą porównawczą było 52 pacjentów z oddziału dziennego psychogeriatrycznego. Badane były tylko osoby w wieku 60 lat. Wszystkie badania były dobrowolne, indywidualne i anonimowe. Analiza struktury zbiorowości statystycznej wskazuje, że wśród 150 osób objętych badaniem 54,7 stanowili mężczyźni, mieszkający na wsi, z wykształceniem podstawowym, przebywający w związkach małżeńskich. Głównym źródłem utrzymania respondentów były świadczenia emerytalne. Ponad połowa osób oceniła swoją sytuację materialną jako dobrą (55,3 ), natomiast jako trudną określiło ją 42 badanych. Zdecydowana większość chorowała krócej niż 5 lat 68,7. Średnia wieku wynosiła 70,6 lat. Według podziału całego okresu starości w klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) można przyjąć, że w przeprowadzonych badaniach w wieku podeszłym było 70 badanych, a starczym 30. Na prowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej UMK Collegium Medicum w Bydgoszczy. Do obliczeń zastosowano program statystyczny: STATISTICA Data Miner + SAL 8. Za istotne statystycznie przyjęto wyniki, spełniające istotność statystyczną: p<0,05.

49 Tabela 1. Struktura badanej grupy wg schorzeń Table 1. The structure of the study group according to diseases Jednostki chorobowe N=150 Oddział szpitalny N=98 Oddział dzienny N= 52 F09 24 (16) 22 (22,4) 2 (3,8) F20 19 (12,7) 18 (18,3) 1 (1,9) F33 32 ( 21,4) 31 (31,6) 1 (1,9) F45 75 (50) 27 (27,5) 48 (92,3) F-33 zaburzenia depresyjne nawracające F-20 schizofrenia F-45 zaburzenia występujące pod postacią somatyczną F-09 okresowe zaburzenia świadomości Tabela 1 prezentuje badaną grupę pod względem występujących schorzeń. Wyniki Poziom aktywności dnia codziennego u badanych pacjentów w obydwu grupach kształtował się w większości na wysokim poziomie (Tabela 2). Tabela 2. Ocena sprawności funkcjonalnej badanej grupy pacjentów skalą ADL Table 2. Results of ADL scores in the study group Wartość ADL N=150 Oddział szpitalny N=98 Oddział dzienny N= 52 Wysoki 4,5-6,0 p 123 (82) 72 (73,4) 51 (98) Średni 4-2,5p 19 (12,7) 18 (18,3) 1 (2) Niski 2,0p 8 (5,3) 8 ( 8,1) 0 (0)

50 Tabela 3. FACIT-F ( wersja 4) w badanej grupie (N=150) Table 3. Functional assessment FACIT-F (version 4) for the study group (n = 150) N=150 PWB SWB EWB FWB FS Zakres wyników FA- CIT-F TOI FA- CIT-G FACIT-F 0-28 0-28 0-24 0-28 0-52 0-108 0-108 0-160 1 12,9 16,2 11,3 12,9 22,7 47,6 53,3 76,2 Średnia 2 16,3 24,1 14,7 20,8 31,7 69,0 75,6 107,8 3 14,1 18,9 12,5 15,7 25,8 55,0 61,0 87,1 1 0 0 2 2 2 6 22 28 Min 2 3 8 4 0 8 11 19 27 3 0 0 2 0 2 6 19 27 1 24 26 23 28 47 92 100 127 Max 2 26 28 20 28 47 96 100 141 3 26 28 23 28 47 96 100 141 1 6,3 6,2 4,2 7,1 10,8 21,8 17,9 26,5 SD 2 4,9 4,5 3,9 6,0 7,8 17,1 16,6 21,2 3 6,0 6,8 4,4 7,7 10,7 22,7 20,4 29,0 1- Oddział całodobowy, 2- oddział dzienny, 3- razem W Tabeli 3 przedstawiono ocenę jakości życia pacjentów w poszczególnych dziedzinach życia. Z badań wynika, że średnie wartości oceny stanu funkcjonalnego i jakości życia w badanej grupie pacjentów kształtowały się na poziomach średnich. Średnie wyniki FACIT-F były wyższe w grupie pacjentów z oddziału dziennego we wszystkich badanych sferach, niemniej najwyższe pozytywne różnice były w sferze życia rodzinnego, funkcjonowania codziennego oraz odczuwanie mniejszego zmęczenia. Niewielką poprawę zauważono w stanie fizycznym i emocjonalnym. Ogólny wynik dla grupy pacjentów oddziału dziennego był istotnie wyższy niż dla pozostałych pacjentów. Wykształcenie, stan cywilny, sytuacja materialna, źródło utrzymania i czas trwania choroby nie miały istotnego wpływu na wynik FACIT-F. Średnia FACIT okazała się wyraźnie wyższa dla kobiet, jednak nieistotna statystycznie. Wskaźnik FACIT-F względem wieku nie wykazał istotnej korelacji. Istotnie wyższy poziom FACIT F zauważono dla pacjentów pochodzących z miasta. Istotne statystycznie okazały się zmienne niezależne, takie jak: rodzaj choroby i opieki oraz poziom sprawności mierzony ADL. Średnie wartości FACIT-F dla badanych pacjentów względem schorzeń kształtowały się na różnych poziomach. Najniższa uzyskana wartość była dla chorych z zaburzeniami depresyjnymi i okresowymi zaburzeniami świadomości, natomiast najwyższa dla chorych na schizofrenię i zaburzenia występujące pod postacią somatyczną. Zależność jest istotna statystycznie. Wyniki prezentuje Rycina 1. Badania wykazały, ze średnia wartość FACIT- F dla osób przebywających w oddziale całodobowym jest znacznie niższa niż u chorych przebywających w dziennym oddziale psychogeriatrycznym. Wyniki przedstawiono na Rycinie 2.

51 Rycina 1. FACIT-F w zależności od schorzeń Figure 1. FACIT-F depending on the diseases F-33-zaburzenia depresyjne nawracające F-20 schizofrenia F-45 zaburzenia występujące pod postacią somatyczną F-09 okresowe zaburzenia świadomości Rycina 2. Średni FACIT-F w zależności od rodzaju opieki Figure 2. FACIT-F depending on kind of care

52 Dyskusja Znaczne wydłużenie życia ludzkiego obserwowane w wielu krajach świata wpływa istotnie na wzrost liczby osób w starszym wieku. Zaburzenia psychiczne w tej grupie, ze względu na swój charakter, mogą znacznie obniżać globalną jakość życia [3]. Współczesna medycyna i pielęgniarstwo dążą do objęcia holistyczną opieką każdego chorego w celu przywrócenia zaburzonych funkcji organizmu, a jeśli choroba jest przewlekła do takiego przystosowania pacjenta, aby mógł osiągnąć maksymalną sprawność, samodzielność i niezależność [15]. Poziom sprawności funkcjonalnej badanej grupy pacjentów skalą ADL kształtował się na wysokim poziomie wśród 82 respondentów. Uzyskany wynik świadczy o dużej samodzielności funkcjonalnej. Naszym zdaniem, może to być podyktowane faktem, że ponad połowa badanych (54,7) pochodziła ze wsi a jak wynika z niektórych doniesień badawczych, starsi mieszkańcy środowisk wiejskich, z uwagi na charakter wykonywanej przez nich pracy i uwarunkowania środowiska życia, przejawiają w przeważającej większości przypadków (ponad 80) aktywny styl życia, który niewątpliwie wyznacza wyższą sprawność fizyczną [16]. W mniejszym też stopniu korzystają z udogodnień cywilizacyjnych, co czyni ich bardziej aktywnymi. Natomiast istotnie wyższy poziom FACIT-F dla pacjentów pochodzących z miast, jaki dowiodły nasze badania, może być związany z ich na ogół lepszymi warunkami życia, większym dostępem do edukacji, komunikacji, placówek ochrony zdrowia, które to czynniki okazują się być znaczące w kształtowaniu ważnych parametrów jakości życia. Według badań Bień [11] sprawność lokomocyjna należy do czynników obiektywizujących samoocenę stanu zdrowia. Aż 93 osób pozytywnie oceniających stan własnego zdrowia jest w pełni ruchliwych, natomiast wśród osób przebywających w łóżku, żadna nie wyrażała się pozytywnie o swoim stanie zdrowia [11]. Podobne wyniki uzyskała Kwapisz [12], badając pacjentów geriatrycznych oddziału rehabilitacyjnego na podstawie subiektywnej oceny wskaźników zawartych w kwestionariuszu FACIT-G. Wyniki tych badań wskazują, że wraz z wiekiem wzrasta liczba i natężenie dolegliwości pacjentów, pogarsza się ich sprawność funkcjonalna i wzrasta konieczność hospitalizacji [12]. Inne badania również dowodzą o tym, że wraz z wiekiem istotnie obniża się jakość życia w dziedzinie fizycznej [13]. W ciągu ostatnich lat wzrosło zainteresowanie jakością życia. W ramach pomiaru tego parametru u ludzi starszych dokonuje się oceny sprawności funkcjonalnej. Jest to jeden z łatwiejszych do pomiaru wskaźników stanu zdrowia i jakości życia ludzi starszych. W związku z wydłużaniem się życia ludzkiego, nasuwają się pytania o stan sprawności fizycznej osób starszych oraz dynamikę zmian w stanie funkcjonalnym oraz o determinanty tego stanu u ludzi starszych [14]. Badania nad jakością życia chorych pacjentów w starszym wieku, przeprowadzonych przez Muszalik [15] w 2006 roku, wskazują, że u osób starszych istotnie częściej niż u pacjentów młodszych występują ograniczenia w zakresie poruszania się, dolegliwości bólowe oraz spadek energii życiowej niezbędnej do podejmowania codziennych aktywności życiowych i to bez względu na rodzaj przewlekłego schorzenia somatycznego. Badania potwierdziły tezę, iż jakość życia pacjentów z chorobami przewlekłymi zależy przede wszystkim od wieku, a także od rodzaju i czasu trwania choroby [15]. Doniesienia Zielińskiej-Więczkowskiej i Kędziory-Kornatowskiej [17] także dowodzą o wpływie wieku na subiektywną jakość życia pacjentów z wielochorobowością geriatryczną, gdzie dominującym schorzeniem było pierwotne nadciśnienie tętnicze (n=182). W badaniach tych Autorów [17], czas trwania choroby nadciśnieniowej także istotnie kształtował jakość życia osób starszych. Chociaż przeprowadzone przez nas badania nie wykazały znamiennych korelacji pomiędzy poziomem wykształcenia a jakością życia badanej grupy chorych, to badania Zielińskiej-Więczkowskiej i Kędziory-Kornatowskiej dowodzą o istnieniu takiego związku [17]. Oceniając sprawność funkcjonalną i jakość życia badanej grupy pacjentów wg skali FACIT-F można stwierdzić, że subiektywna ocena stanu zdrowia respondentów jest na poziomie zadowalającym i znajduje się w zakresie wartości średnich. Z naszych badań wynika, że niewątpliwie poszczególne jednostki chorobowe mają wpływ na funkcjonowanie pacjentów. Badania wykazały, że osoby z zaburzeniami depresyjnymi i okresowymi zaburzeniami świadomości wykazują istotnie większe problemy w poszczególnych dziedzinach życia spowodowane stanem zdrowia niż u pacjentów z zaburzeniami

53 występującymi pod postacią somatyczną i schizofrenią. Może być to naszym zdaniem -związane z obserwowaną u nich mniejszą aktywnością życiową i, jak np. w depresji, istnieniem, wraz ze stopniem zaawansowania choroby, poczucia braku sensu życia, co niewątpliwie znajduje niekorzystne odbicie w jakości życia. Wcześniejsze badania Muszalik i współpracowników nad funkcjonowaniem pacjentów w starszym wieku pokazały, że jakość życia zależała istotnie od wieku, statusu materialnego, poziomu edukacji i czasu trwania choroby [18]. We współczesnym świecie osoby starsze są pod działaniem wielu bodźców stresowych, co może usposabiać do rozwoju zaburzeń psychicznych. Natomiast z doniesień Polewki i wsp. [19] wyraźnie wynika, że istotnymi czynnikami ryzyka samobójstw w populacji osób starszych są: zaburzenia depresyjne i lękowe, duże oddziaływanie bodźców stresowych, choroby psychiczne, o charakterze przewlekłym, a także zespoły bólowe. Wymienia się też inne ważne w tym okresie życia czynniki jak: izolacja społeczna, poważne zaburzenia sprawności funkcjonalnej, śmierć bliskiej osoby [19]. Ten smutny niestety fakt, powinien zatem skłaniać do rozszerzania badań nad jakością życia w populacji osób starszych [20]. Zwięzła i może nieco skromna dyskusja jest podyktowana obserwowaną w tej poruszanej kwestii luką badawczą. Żywimy zatem nadzieję, że uzyskane przez nas wyniki badań zainspirują innych badaczy do kontynuowania tej, jakże ważnej, problematyki badawczej w populacji osób starszych. Wnioski 1. Jakość życia oceniona kwestionariuszem FACIT-F kształtowała się na poziomie średnim i była skorelowana z rodzajem schorzenia i opieki, poziomem sprawności funkcjonalnej ADL oraz miejscem zamieszkania badanych. 2. Czynniki socjodemograficzne: wiek, płeć, wykształcenie, stan cywilny, sytuacja materialna oraz czas trwania choroby nie miały istotnego wpływu na ocenę jakości życia badanych. Piśmiennictwo [1] Pędich W Gerontologia i geriatria. W: Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A (red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Gdańsk: Via Medica Wydawnictwo Medyczne; 2007. s. 2-5. [2] Kocemba J. Starzenie się człowieka. W: Grodzicki T, Kocemba J, Skalska A (red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Gdańsk: Via Medica Wydawnictwo Medyczne; 2007. s. 6-12. [3] Kachaniuk H, Droździel D, Fidecki W, Wysokiński M, Jerzak P, Walas L Samodzielność osób starszych jako element jakości życia. Pielęgniarstwo XXI wieku 2006; 4(17): 75-78 [4] Borowiak E, Kostka T Analiza sprawności funkcjonalnej osoby w starszym wieku. Rola pielęgniarki w zespole geriatrycznym. W: Wieczorkowska K, Talarska D (red.) Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, Warszawa: PZWL; 2008. s.81-83. [5] Kędziora-Kornatowska K, Porzych K, Polak A, Porzych M Psychologiczne aspekty starzenia się i starości. Gerontol Pol 2004; 12(4): 165-168. [6] De Walden Gałuszko K Problemy jakości życia u chorych w stanie terminalnym. Medycyna Paliatywna 2003; 1(3): 4-6. [7] WHOQOL Group: Study protocol for the World Health Organization project to develop a Quality of Life assessment instrument (WHOQOL). Quality of Life Res. 1993; 2: 153-159 [8] Bilikiewicz A, Parnowski T Starzenie się i zaburzenia psychiczne wieku podeszłego. W: Bilikiewicz T. (red.) Psychiatria, Warszawa: PZWL; 2007.s. 457-502. [9] Stuart- Hamilton I Psychologia starzenia. Poznań: ZYSK I SK-A; 2006. [10] Ziółkowski M, Opozda K Pielęgnowanie chorych w starszym wieku z zaburzeniami psychicznymi. W: Kędziora -Kornatowska K, Muszalik M (red.) Kompendium pielęgnowania pacjentów w starszym wieku, Lublin: Czelej; 2007. s. 270-279.

54 [11] Bień B Stan zdrowia i sprawność ludzi starszych. W: Synak B (red.) Polska starość, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego; 2002. s. 35-77. [12] Kwapisz U Stan funkcjonalny pacjentów geriatrycznych w subiektywnej ocenie zdrowia. Pielęgniarstwo Polskie 2005; 1(19): 149-152. [13] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K Jakość życia chorych z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w wieku podeszłym na tle zmiennych społeczno-demograficznych (część I). Pielęgniarstwo XXI w 2006; 4(17): 117-120. [14] Tobiasz-Adamczyk B, Brzyski P Czynniki warunkujące zmiany w stanie funkcjonalnym w wieku starszym na podstawie 12-letniej obserwacji. Gerontol Pol, 2002; 10 (1): 23-29. [15] Muszalik M, Kędziora - Kornatowska K Jakość życia chorych przewlekle. Gerontol Pol 2007; 14:185-189. [16] Depka-Prądzynska K Postawy zdrowotne chorych z cukrzycą w wieku podeszłym. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Collegium Medicum w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2009. [17] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K Jakość życia chorych z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych (część II). Pielęgniarstwo XXI w 2007; 2(19): 39-43. [18] Muszalik M, Kędziora-Kornatowska K, Kornatowski T Functional assessment and health-related quality of life (HRQOL) of elderly patients on the basis of the functional assessment of chronic illness therapy (FACIT)-F questionnaire. Arch Gerontol Geriatr 2009; 49(3): 404-408. [19] Polewka A, Chrostek Maj J, Szczepańska Ł, Foryś Z Samobójstwa i próby samobójcze w okresie wczesnej i późnej starości- epidemiologia, czynniki ryzyka, profilaktyka. Przegląd Lekarski 2006; 63/6: 323-327. [20] Zielińska-Więczkowska H, Kędziora-Kornatowska K Potrzeba rozszerzania badań nad jakością życia w populacji geriatrycznej. W: Bartuzi Z. (red.) Interdyscyplinarny Wymiar Nauk o Zdrowiu, UMK CM Bydgoszcz:2007. s. 509-512 Revieved/Zrecenzowano 06.07.2011r. Accepted/Zatwierdzono do druku 18.07.2011r.