Journal of Agribusiness and Rural Development

www.jard.edu.pl Journal of Agribusiness and Rural Development eissn 1899-5772 tłumaczenie REGIONALNA ANALIZA WYKORZYSTANIA CIĄGNIKÓW W MODELOWYCH GOSPODARSTWACH ROLNYCH PRODUKUJĄCYCH ROŚLINY ENERGETYCZNE * Benedykt Pepliński Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Abstrakt. Produkcja biomasy może być prowadzona na terenie całego kraju na powierzcni od 1, do 4,5 mln a, ale uwarunkowania przyrodnicze i ekonomiczne w różnyc regionac znacząco się różnią. Wpływa to na poziom osiąganyc plonów, a także na wykorzystanie maszyn, głównie do zbioru i transportu płodów rolnyc. Celem pracy jest ocena wykorzystania ciągników w modelowyc gospodarstwac rolnyc różnej wielkości, o zróżnicowanej intensywności produkcji i jakości gleb, na któryc uprawia się rośliny energetyczne. Zostały one opracowane dla pięciu makroregionów w Polsce. Poprawie wykorzystania ciągników sprzyjały zwiększanie powierzcni gospodarstw, lepsza jakość gleb oraz większa intensywność produkcji. Poziom wykorzystania ciągników w gospodarstwac o powierzcni 15 i 35 a jest zbyt niski, dlatego też powinny one korzystać z maszyn używanyc. Przy 13 a UR rolnyc poziom nadal jest dość niski, ale pozwala po 3 latac w pełni wykorzystać ciągnik. Właściwe wykorzystanie daje dopiero areał 6 i 15 a UR. Wraz ze zwiększaniem się powierzcni modelowyc gospodarstw występowały także coraz większe względne różnice w regionalnym poziomie wykorzystania ciągników. Słowa kluczowe: rośliny energetyczne, modele, regiony, nakłady, ciągniki WPROWADZENIE Przyjęta przez UE Dyrektywa 29/28/WE zakłada, że kraje UE do 22 roku powinny wytwarzać 2% energii ze źródeł odnawialnyc (OZE), z tym że Polska zobowiązana jest osiągnąć niższy poziom 15% (Baum i in., 213). Spośród wielu OZE duże znaczenie ma biomasa pocodzenia rolniczego i leśnego, która może być wykorzystana do współspalania w elektrowniac, do produkcji biogazu lub biopaliw. Analizy i szacunki wskazują, że na produkcję biomasy przeznacza się w Polsce 1, 4,5 mln a gruntów rolnyc (Van Veltuizen, 23; Wiesental i in., 26, Kuś i Faber, 29; Matyka, 211; Baum, 212). Matyka (211) podaje, że potencjalna powierzcnia uprawy roślin na cele energetyczne w Polsce wynosi 1,7 mln a, z czego,5 mln a rzepaku może być przeznaczone na produkcję biodiesla,,6 mln a ziemiopłodów (głównie zbóż) na bioetanol, a,6 mln a na biomasę stałą. Program rozwoju biogazowni rolniczyc zakłada produkcję 2 mld m 3 biogazu, na co trzeba przeznaczyć do,7 mln a UR. Powierzcnia upraw na cele energetyczne jest jednak ciągle niewielka (Kuś, 28). *Praca została sfinansowana z projektu nr WND-POIG.1.3.1--132/8 pt.: Opracowanie indeksu gatunkowego i optymalizacja tecnologii produkcji wybranyc roślin energetycznyc z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramac Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 27 213. Benedykt Pepliński, Katedra Zarządzania i Prawa, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 6-637 Poznań, Poland, e-mail: peplinski@up.poznan.pl Copyrigt by Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

Produkcja biomasy może być prowadzona na terenie całego kraju, jednak uwarunkowania przyrodnicze i ekonomiczne w poszczególnyc regionac znacząco się różnią, co istotnie wpływa na poziom osiąganyc plonów, a także na wykorzystanie maszyn, głównie do zbioru i transportu płodów rolnyc. Duże znaczenie dla opłacalności produkcji energii z biomasy mają ceny energii elektrycznej, które są znacznie niższe od kosztów energii pozyskiwanej z większości OZE, oraz ceny świadectw pocodzenia energii z odnawialnyc źródeł. Zmusza to kraje UE do dotowania tej produkcji, co w dłuższej perspektywie znacząco zwiększa ryzyko inwestycji w OZE, gdyż kwota dofinansowania może być decyzją administracyjną zniesiona lub znacząco obniżona. Obserwowany w ostatnic latac spadek cen energii zmniejsza opłacalność produkcji OZE, co zwiększa nacisk na obniżanie kosztów produkcji biomasy. Najważniejszym źródłem kosztów w produkcji roślinnej są koszty mecanizacyjne, które mogą stanowić od 3% w gospodarstwac wielkoobszarowyc do 5%, a nawet 7% w najmniejszyc (Muzalewski, 27; Karwowski, 1998). Podstawowym urządzeniem w produkcji rolniczej jest ciągnik to nie tylko najważniejszy element systemu logistycznego gospodarstwa, ale także siła pociągowa w większości prac polowyc. Dlatego też koszty pracy ciągników w gospodarstwie istotnie determinują koszty produkcji. W strukturze kosztów eksploatacji maszyn rolniczyc około 6% stanowią koszty utrzymania (koszty stałe) maszyn (amortyzacja, przecowywanie i ubezpieczenie) (Muzalewski i Olszewski, 2), a w gospodarstwac nadmiernie umaszynowionyc nawet do 7 73% (Muzalewski, 27). Ponieważ udział kosztów stałyc jest istotnie zależny od czasu pracy ciągników, ważne jest ic jak najlepsze wykorzystanie. Celem pracy jest ocena wykorzystania ciągników w modelowyc gospodarstwac rolnyc o różnej wielkości, intensywności produkcji i jakości gleb produkującyc rośliny energetyczne. Zostały one opracowane dla pięciu makroregionów w Polsce. MATERIAŁ I METODA Modelowe karty tecnologiczne zostały opracowane na podstawie tecnologii wykorzystanyc na poletkac doświadczalnyc, realizowanyc w ramac projektu badawczego POIG.1.3.1--132/8- finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramac Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Projekt realizowany jest w latac 29 215. Zestaw prac i zabiegów obejmuje wszystkie czynności polowe, zakup środków do produkcji oraz sprzedaż uzyskanyc produktów. Karty zostały przygotowane dla gospodarstw, które nie prowadzą produkcji zwierzęcej, posiadającyc, średnie lub ciężkie i prowadzącyc produkcję na trzec poziomac intensywności, wyrażonyc różnym poziomem nawożenia azotowego i ocrony roślin. Zostały one opracowane dla gospodarstw o powierzcni: do 2 a, dla którego przyjęto obszar 15 a UR, 2 5 a, dla którego przyjęto obszar 35 a UR, 5 2 a, dla którego przyjęto obszar 13 a UR, 2 1 a, dla którego przyjęto obszar 6 a UR, powyżej 1 a, dla którego przyjęto obszar 15 a UR. Polska została podzielona na pięć makroregionów: centralny województwa kujawsko-pomorskie i wielkopolskie, południowo-zacodni województwa dolnośląskie i opolskie, południowo-wscodni województwa lubelskie, małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie, północno-zacodni województwa lubuskie, pomorskie i zacodniopomorskie, północno-wscodni województwa łódzkie, mazowieckie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Poziom oczekiwanyc plonów dla poszczególnyc makroregionów był zróżnicowany, gdyż został oszacowany metodą ekspercką, na podstawie przeciętnyc plonów roślin w poszczególnyc województwac podanyc przez GUS. Przeciętne plony roślin dla danego makroregionu obliczono jako średnie ważone plonów uzyskanyc w latac 21 212. Tak obliczony plon był plonem bazowym dla gospodarstw ekstensywnyc o powierzcni do 2 a, posiadającyc gleby słabe. Wyjątkiem były pszenica,buraki cukrowe i rzepak, dla któryc ustalono, że plonem bazowym będzie ten w gospodarstwac ekstensywnyc o powierzcni do 2 a, posiadającyc gleby średnie. Korekty poziomu plonów związane ze zwiększeniem powierzcni gospodarstwa, intensywności i poprawą jakości gleb ustalono metodą ekspercką, Korekty wydajności maszyn oszacowano na podstawie Katalogu norm i normatywów (1991). W modelowyc gospodarstwac uprawiano 5 6 roślin, z tym że zboża stanowiły 4 5% UR, a każda roślina zajmowała 1/5 lub 1/6 UR. Na glebac słabyc 2 www.jard.edu.pl

założono, że uprawiane będą: kukurydza na cele kiszonkowe, pszenżyto, żyto oraz ślazowiec pensylwański; na glebac średnic: buraki cukrowe, kukurydza na cele kiszonkowe, pszenica ozima, rzepak, pszenżyto oraz ślazowiec pensylwański, a na glebac ciężkic: buraki cukrowe, kukurydza na cele kiszonkowe, pszenica ozima, rzepak, pszenżyto oraz mozga trzcinowata. Aby porównać poziom plonów w poszczególnyc makroregionac, obliczono syntetyczny wskaźnik wysokości plonów (WWP), który obrazuje poziom plonów wszystkic roślin uprawianyc w danym gospodarstwie w relacji do plonów uzyskiwanyc przeciętnie w Polsce lub w wybranym regionie. Wykorzystano wzór: P WWP b 1% Pt gdzie: P b = bazowa powierzcnia upraw dla średnic plonów w Polsce, P t = powierzcnia niezbędna do osiągnięcia średnic zbiorów w Polsce przy średnic plonac w makroregionie. Wynik powyżej 1% wskazuje, że plony uzyskiwane w badanym przedsiębiorstwie są większe w stosunku do przeciętnyc plonów uzyskiwanyc w regionie, a jeśli wynik jest poniżej 1%, to w gospodarstwie uzyskuje się plony niższe niż przeciętne w regionie (Baum i in., 29). WYNIKI BADAŃ Wskaźnik wysokości plonów (WWP) w poszczególnyc regionac jest dość zróżnicowany. Przy uprawie ekstensywnej na glebac lekkic w gospodarstwac o powierzcni 15 a UR waał się on od 95,8% w Polsce północno-zacodniej do 15,1 w Polsce południowo-zacodniej. W Polsce centralnej plony były o 2,7% wyższe niż średnio w Polsce, a południowo-wscodniej i północno-wscodniej części kraju były niższe niż średnie odpowiednio o,2% i 1,2% (rys. 1). W gospodarstwac stosującyc bardziej intensywną tecnologię i posiadającyc lepsze gleby założono wyższe plony, tak że przy produkcji intensywnej na glebac ciężkic WWP waał się od 128,1% w Polsce południowo- -wscodniej do 145,8% w Polsce centralnej. Przyjęty w założeniac wzrost poziomu plonów wraz ze zwiększaniem się powierzcni gospodarstwa powoduje także zwiększenie wartości wskaźnika WWP, który waa się od 16,8 117,1% w gospodarstwac posiadającyc gleby słabe i produkującyc ekstensywnie do 142,7 162,5% w gospodarstwac z glebami ciężkimi i produkującyc intensywnie (rys. 2). centralny 15 14 13 12 % 11 1 9 8 Rys. 1. Wskaźnik wysokości plonów w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 15 a UR www.jard.edu.pl 3

centralny 17 16 15 14 13 % 12 11 1 9 8 Rys. 2. Wskaźnik wysokości plonów w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 15 a UR Liczba oraz moc ciągników wykorzystywanyc w gospodarstwac była taka sama we wszystkic makroregionac, natomiast odpowiednio do powierzcni gospodarstw zwiększała się liczba i przeciętna moc ciągników. Jednak po przeliczeniu na 1 a UR liczba i łączna moc ciągników była coraz niższa (rys. 3 i 4). Dla gospodarstw o powierzcni 15 i 35 a UR przyjęto, że będą miały po 2 ciągniki, natomiast największe aż 8. Po przeliczeniu na 1 a UR w gospodarstwac najmniejszyc przypadało ponad 13,3 ciągnika, a w gospodarstwac o powierzcni 6 i 15 a wskaźnik ten spadł poniżej 1, i wynosił odpowiednio,83 i,53 ciągnika na 1 a UR. Średnio w Polsce na 1 a UR przypada 1 ciągników (GUS, 214), dlatego zaprojektowane umaszynowienie gospodarstw należy uznać za prawidłowe. Przeciętna moc ciągnika została zaprojektowana na około 3 kw w gospodarstwac najmniejszyc, 46 kw w gospodarstwac o powierzcni 35 a, 7 kw w gospodarstwac o powierzcni 13 a, 16 kw w gospodarstwac o powierzcni 6 a, a 125 kw w gospodarstwac o powierzcni 15 a. W przypadku gospodarstw o powierzcni do 13 a zaprojektowana moc ciągników jest podobna do mocy ciągników w modelowyc rozwojowyc gospodarstwac rolnyc w Wielkopolsce (Pepliński i in., 211). Analizując łączną moc silników zainstalowanyc w ciągnikac w przeliczeniu na 1 a UR, obliczono, że w gospodarstwac liczącyc 15 a UR zainstalowano zaledwie 61 kw (ciągniki 23 i 38 kw), ale po przeliczeniu na 1 a UR było to już 47 kw. W gospodarstwac największyc 1 kw zainstalowano w 8 ciągnikac (w gospodarstwac posiadającyc najcięższe gleby było to 14 kw), a na 1 a UR przypadało zaledwie 67 kw. sztuk 14 12 1 8 6 4 2 15 a 35 a 13 a 6 a 15 a Rys. 3. Liczba ciągników w modelowyc gospodarstwac w sztukac i na 1 a UR 4 www.jard.edu.pl

kw 45 4 35 3 25 2 15 1 5 15 a 35 a 13 a 6 a 15 a kw/1 UR Rys. 4. Przeciętna i łączna moc ciągników w modelowyc gospodarstwac Średnio w Polsce na 1 a UR zainstalowano około 425 kw (GUS, 214). Zaprojektowana moc ciągników w kw na 1 a UR jest niższa także od mocy w rozwojowyc gospodarstwac rolnyc (por. Baum i in., 211; Wielicki i in., 22). Przeciętne wykorzystanie ciągników w gospodarstwie liczącym 15 a UR było wysoce niewystarczające niezależnie od regionu kraju, gdyż wynosi zaledwie od 117 do 18 (rys. 5). Najmniejsze wykorzystanie wystąpiło w gospodarstwac na glebac lekkic i produkującyc ekstensywnie. W poszczególnyc regionac kraju różnice były niewielkie i kształtowały się od 117 w Polsce północno-wscodniej do 123 w Polsce południowo-wscodniej. W gospodarstwac posiadającyc gleby ciężkie i produkującyc intensywnie wykorzystanie było największe i wynosiło od 171 w Polsce południowo-wscodniej do 18 rocznie w Polsce centralnej. Przy oczekiwanym wykorzystaniu ciągników na poziomie około 12 (Muzalewski, 21) ciągniki te musiałyby pracować przeciętnie od 67 do 1 lat, a ciągniki o mocy 23 kw, które pracują od 55 do 85, aż 15 2 lat, co nie jest możliwe. W związku z powyższym gospodarstwa te skazane są na korzystanie z ciągników używanyc o znacznym stopniu zużycia. Przeciętne wykorzystanie ciągników w gospodarstwie o powierzcni 35 a UR również jest niewystarczające we wszystkic regionac kraju, gdyż wynosi zaledwie od 213 do 377 (rys. 6). Najniższe wykorzystanie wystąpiło ponownie w gospodarstwac na glebac lekkic i produkującyc ekstensywnie. W poszczególnyc regionac kraju różnice były niewielkie i kształtowały się od 213 w Polsce północno-wscodniej do 123,3 w Polsce południowo-wscodniej. W gospodarstwac z glebami ciężkimi i produkującyc intensywnie wykorzystanie ciągników było 6 7% większe niż na glebac słabyc z produkcją ekstensywną i wynosiło od 354 w Polsce północno-wscodniej do 377 centralny 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Rys. 5. Wykorzystanie ciągników w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 15 a UR www.jard.edu.pl 5

centralny 4 35 3 25 2 15 1 5 Rys. 6. Wykorzystanie ciągników w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 35 a UR w południowo-zacodniej części kraju. Całkowite zużycie ciągników przy takim wykorzystaniu nastąpiłoby przeciętnie po 32 56 latac. W tym wypadku również wskazane jest korzystanie przez te gospodarstwa z ciągników używanyc. Zaproponowany park maszynowy pozwolił także na bardziej równomierne wykorzystanie ciągników o mniejszej i większej mocy niż w gospodarstwac o powierzcni 15 a UR, gdzie różnica poziomu wykorzystania była dwukrotnie w iększa. Odpowiednie wykorzystanie ciągników gwarantuje dopiero uprawa 6 a. W przypadku ekstensywnej produkcji na glebac słabyc roczne wykorzystanie wynosi blisko 4, a pełne wykorzystanie ciągników następuje po 3 latac (rys. 6). Przy intensywnej produkcji na tyc glebac wykorzystanie wzrasta do 45 48 rocznie, co skraca optymalny czas użytkowania do około 25 lat. Największe ponowne wykorzystanie występuje na glebac ciężkic przy intensywnej produkcji, przy której roczne wykorzystanie ciągników zwiększyło się do 58 61, co skraca czas optymalnego użytkowania ciągników do około 21 2 lat. Gospodarstwa te mogą dysponować sprzętem o średnim poziomie nowoczesności. Na glebac słabyc najlepiej wykorzystane są ciągniki w makroregionie południowo-wscodnim, a najsłabiej w południowo-zacodnim; na pozostałyc glebac najlepiej wykorzystane są ciągniki w południowo-zacodniej Polsce, a najmniej w północno-wscodniej. Różnice regionalne w danym typie gospodarstwa wynoszą, podobnie jak przy niższyc areałac, od około 4% do 7,5%. Bardzo dobre wykorzystanie ciągników występuje dopiero w gospodarstwac o areale 6 i 15 a UR (odpowiednio rys. 8 i 9). W pierwszyc roczne wykorzystanie kształtuje się na poziomie 86 13, a pełne następuje po 14 9 latac. Taki okres pozwala gospodarstwom na zakup nowyc, bardzo nowoczesnyc ciągników. Opłacalność zakupu własnego sprzętu do zbioru zielonek sprawia, że dzięki dużemu udziałowi roślin kiszonkowyc wykorzystanie ciągników na glebac słabyc jest średnio większe niż na glebac średnic i oscyluje w granicac 86 18 rocznie, podczas gdy na glebac średnic wynosi ono 895 14, a na glebac ciężkic 13 13. Najmniejsze wykorzystanie we wszystkic typac gospodarstw występuje w makroregionie północno- -zacodnim, a największe w makroregionie południowo-wscodnim. Różnice między tymi regionami są znaczne, gdyż wynoszą 4,9 9,6% w zależności od typu gospodarstwa. Najmniejsze wykorzystanie ciągników w gospodarstwac największyc również odnotowano na glebac średnic, a największe na glebac słabyc. Duży wpływ na to mają duże nakłady transportowe realizowane własnym sprzętem przy transporcie kiszonek do biogazowni, podczas gdy sprzedaż zbóż i buraków realizowana jest 6 www.jard.edu.pl

centralny 7 6 5 4 3 2 1 Rys. 7. Wykorzystanie ciągników w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 13 a UR centralny 14 12 1 8 6 4 2 Rys. 8. Wykorzystanie ciągników w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 6 a UR transportem zewnętrznym. Wykorzystanie ciągników na glebac średnic wynosi od 99 do 131, a na glebac lekkic wartości te wynoszą 12 151. Pełne wykorzystanie ciągnika na poziomie 12 możliwe jest już po 8 12 latac, a ciągniki o dużej mocy, któryc oczekiwany czas pracy sięga 1, można wymienić już po 7 1 latac. Najmniejsze wykorzystanie podobnie jak w gospodarstwac o areale 6 a UR odnotowano w makroregionie północno-zacodnim, a największe w makroregionie południowo-wscodnim, z wyjątkiem gleb ciężkic, gdzie występuje ono w makroregionie północno-wscodnim. Jednak dysproporcje między poszczególnymi makroregionami w tej wielkości gospodarstw są największe i wynoszą 1,1 14,8%. www.jard.edu.pl 7

centralny 16 14 12 1 8 6 4 2 Rys. 9. Wykorzystanie ciągników w modelowyc gospodarstwac o powierzcni 15 a UR Źródło. obliczenia własne. WNIOSKI Na podstawie przeprowadzonej analizy sformułowano następujące wnioski: 1. Zróżnicowanie plonów między makroregionami, mierzone syntetycznym wskaźnikiem wysokości plonów na poziomie 9 14 pkt%, jest dość znaczne. 2. Poziom wykorzystania ciągników był coraz wyższy wraz ze zwiększaniem się powierzcni gospodarstwa, a przy stałym areale upraw zależał przede wszystkim od jakości gleb oraz od poziomu intensywności produkcji. 3. Wraz ze zwiększaniem się powierzcni gospodarstw coraz bardziej widoczne były różnice regionalne poziomu wykorzystania ciągników. W gospodarstwac najmniejszyc w regionac o najmniejszym wykorzystaniu ciągników czas ic pracy był krótszy o 4,7 5,7% niż w tyc o największym wykorzystaniu w danym modelu gospodarstwa, podczas gdy w gospodarstwac największyc różnice te wynosiły 1,1 14,8%. 4. Duży udział roślin z przeznaczeniem na biogaz sprawia, że gospodarstwa o powierzcni 13 a osiągają pełne wykorzystanie ciągników, na poziomie około 12 godzin po 2 3 latac pracy, natomiast gospodarstwa o powierzcni 6 i 15 a już po 8 14 latac pracy, co pozwala zoptymalizować koszty produkcji. 5. Przyjęty w założeniac transport kiszonki do biogazowni sprzętem własnym gospodarstw znacząco poprawił wykorzystanie ciągników i przyczep, gdyż prace te zajmują ok. 15 3% czasu pracy ciągników. LITERATURA Baum, R. (212). Organizacja produkcji energii odnawialnej. W: B. Kołodziej, M. Matyka, Odnawialne źródła energii. Rolnicze surowce energetyczne (s. 383 388). Warszawa: PWRiL. Baum, R., Majcrzycki, D., Pepliński, B., Wajszczuk, K. (29). Analiza bieżącej działalności i reorganizacja przedsiębiorstwa rolnego. Poznań: Wyd. UP w Poznaniu. Baum, R., Pepliński, B., Wajszczuk, K. (211). Nakłady pracy ludzkiej, siły pociągowej oraz energocłonność w wybranyc gospodarstwac rolnyc województwa wielkopolskiego. Probl. Inż. Roln., 2(72), 17 27. Baum, R., Pepliński, B., Wajszczuk, K., Wawrzynowicz, J. (213). Potential for agricultural biomass production for energy purposes in Poland. A rewiew. Contemp. Econ., 7, 1, 63 74. GUS (214). Mały rocznik statystyczny Polski. Warszawa: GUS. Karwowski, T. (1998). Polska w drodze do Unii Europejskiej. Zespołowe użytkowanie maszyn warunkiem unowocześnienia polskiego rolnictwa. Przegl. Tec. Roln. Leśn., 1, 2 6. 8 www.jard.edu.pl

Katalog norm i normatywów (1991). Warszawa: SGGW. Kuś, J. (28). Plonowanie wybranyc gatunków roślin uprawianyc na cele energetyczne na różnyc glebac. Probl. Inż. Roln., 1, 79 86. Kuś, J., Faber, A. (29). Produkcja roślinna na cele energetyczne a racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. W: Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskic. Nauka praktyce (s. 63 77). Puławy: IUNG. Matyka, M. (211). Uwarunkowania rozwoju OZE opartyc na biomasie w Polsce i wybranyc regionac UE (s. 19). Pobrane z ttp://www.minrol.gov.pl/pol/ministerstwo/biuro-prasowe/informacje-prasowe/o-bioenergii-w-sopocie/. Muzalewski, A., Olszewski, T. (2). Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zespołowego użytkowania maszyn. Warszawa: IBMiER. Muzalewski, A. (27). Model optymalizacji wyboru pomiędzy zakupem maszyny a najmem usługi. Probl. Inż. Roln., 2 (9). Muzalewski, A. (21). Koszty eksploatacji maszyn. Falenty: ITP. Pepliński, B., Baum, R., Majcrzycki, D., Wajszczuk, K. (211). Wpływ wielkości przedsiębiorstw rolnyc na wyposażenie i wykorzystanie środków transportowyc rolnyc. Logistyka, 3(21), 48 51. Van Veltuizen, H. (23). Agro-ecological zoning of Europe. Pobrane z ttp://agrienv. jrc.it/activities/pdfs/irena/veltuizen-aez-europe.pdf. Wielicki, W., Wajszczuk, K., Baum, R., Pepliński, B. (22). Analiza wyposażenia gospodarstw w wybrane rucome środki transportowe. Probl. Inż. Roln., 1, 65 72. Wiesental, T., Mourelatou, A., Petersen, J. E., Taylor, P. (26). How muc bioenergy can Europe produce witout arming te environment? (s. 22), ttp://reports.eea.europa.eu/eea_report_26_7/en. www.jard.edu.pl 9