Maciej M. Sokołowski Społeczeństwo świadome środowiskowo Konsultacje społeczne oraz zapewnianie powszechnej informacji i społecznego dostępu do procesu inwestycyjnego są szczególnie istotnymi determinantami warunkującymi funkcjonowanie rynku energetycznego. Oczywiście nie dotyczy to wyłącznie energetyki i ma swoje szersze zastosowanie, z powodzeniem odnajdując się w innych sektorach (drogownictwo, kolejnictwo, górnictwo itd.). Energetyka jest jednak dobrym przykładem obrazującym kilka punktów newralgicznych analizowanej kwestii. Inwestycje energetyczne, zarówno te punktowe (np. elektrownia konwencjonalna, elektrownia wiatrowa, biogazownia itd.), jak te liniowe (sieci elektroenergetyczne, gazociągi), z uwagi na swoją skalę inwestycyjną, jak i czysto materialną, związaną z zajmowaną powierzchnią i wpływem na okoliczne otoczenie są niejednokrotnie zagrożone większym stopniem odpowiedzi społecznej, wyrażającej się w formie protestów i sprzeciwów. Jeżeli chodzi o te pierwsze to nie tylko wpisują się one w ideę myśli nic o nas bez nas, przybliżając zainteresowanym społecznościom lokalnym udział w podejmowania decyzji o przyszłości i kształcie ich otoczenia, ale i pozwalają inwestorom energetycznym poznać stanowisko mieszkańców na których pośrednio i bezpośrednio oddziaływać będą określone instalacje, a przez to wybrać najmniej uciążliwy wariant inwestycyjny. W rezultacie prowadzić mogą one do osiągnięcia kompromisu, będącego efektem wzajemnych ustępstw, a nawet co jest stanem bardziej zasadnym i oczekiwanym do sytuacji wzajemnego sukcesu, określanej powszechnie jako win-win. Konsultacje społeczne znajdują również swoje unormowanie w ramach obowiązujących przepisów prawa. W odniesieniu do sektora energetycznego będą to przede wszystkim regulacje z zakresu ochrony środowiska. Zasadnicze wskazania co do ich ram znaleźć jednak można już w samej Konstytucji RP. W świetle preambuły do niej, dialog społecznym jest jedną z najważniejszych zasad konstytucyjnych. Zasada ta dookreślana jest w kolejnych postanowieniach Konstytucji RP. Wymienić tu trzeba art. 12, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji, jak również art. 20, w którym stanowi się, iż społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. 1
Dla potrzeb ochrony środowiska w Konstytucji wprowadzono szczegółową regulację zapewniającą prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. Chodzi tu o postanowienia art. 74 Konstytucji RP, w ramach którego dodatkowo wprowadza się konieczność prowadzenia przez władze publiczne polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom, ochronę środowiska. Unormowania rangi konstytucyjnej dookreślane są na poziomie ustawowym. Czyni się to w ramach ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko 1. Ustawa ta określa zasady i tryb postępowania w sprawach udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, ocen oddziaływania na środowisko, transgranicznego oddziaływania na środowisko, jak również zasad udziału społeczeństwa w ochronie środowiska. Zgodnie z jej art. 4 każdy ma prawo do informacji o środowisku i jego ochronie, oraz stosownie do art. 5 każdy ma prawo uczestniczenia w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. Szczegółowe warunki prawa do informacji uregulowano w dziale II ustawy, a udziału społeczeństwa w ochronie środowiska oraz uczestnictwa w postępowaniu w jej dziale III. Udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie Organy administracji publicznej są zobowiązane do udostępniania do udostępniania każdemu informacji o środowisku i jego ochronie znajdujących się w ich posiadaniu lub które są dla nich przeznaczone. Przez organy administracji, zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 9 należy rozumieć ministrów, centralne organy administracji rządowej, wojewodów, działające w ich lub we własnym imieniu inne terenowe organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego, inne podmioty, gdy są one powołane z mocy prawa lub na podstawie porozumień do wykonywania zadań publicznych dotyczących środowiska i jego ochrony. Informacje udzielane te organy mogą dotyczyć m. in. stanu elementów środowiska, takich jak: powietrze, woda, powierzchnia ziemi, kopaliny, klimat, krajobraz i obszary naturalne, w tym bagna, obszary nadmorskie i morskie, a także rośliny, zwierzęta i grzyby oraz inne elementy różnorodności biologicznej, w tym organizmy genetycznie zmodyfikowane, oraz wzajemnych oddziaływań między tymi elementami. Informacje te mogą także odnosić się do emisji, w tym odpadów promieniotwórczych, a także 1 Dz.U. 2008 Nr 199, poz. 1227 ze zm. 2
zanieczyszczeń, które wpływają lub mogą wpłynąć na powyższe elementy środowiska. Dla przykładu odnosząc się do uwarunkowań sektora energetycznego informacja o emisjach i odpadach znajduje swoje zastosowanie w przypadku konwencjonalnych źródeł energii, czy też źródeł jądrowych. Katalog udzielanych informacji ujęto w ramy art. 9 ustawy. Udzielane informacje mogą dotyczyć również takich kwestii jak stan zdrowia, bezpieczeństwo i warunki życia ludzi, oraz stanu obiektów kultury i obiektów budowlanych w zakresie, w jakim oddziałują na nie lub mogą oddziaływać wymienione stany elementów środowiska lub oddziałują na nie lub mogą oddziaływać przez te elementy środowiska, oraz wywołane emisje i zanieczyszczenia. Informacje udostępnia się w formie ustnej, pisemnej, wizualnej, dźwiękowej, elektronicznej lub innej formie. Z drugiej jednak strony, zgodnie z art. 12 ustawy, co do zasady informacje o środowisku i jego ochronie udostępnia się na pisemny wniosek o udostępnienie informacji. Bez pisemnego wniosku udostępnia się informację niewymagającą wyszukiwania, jak również informacje umożliwiające osobom, które mogą ucierpieć w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej, o których mowa w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, jak również lub innego bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska, spowodowanego działalnością człowieka lub przyczynami naturalnymi. Chodzi tu o umożliwienie podjęcie działań w celu zapobieżenia lub zminimalizowania szkód wynikających z tego zagrożenia, co związane jest z odformalizowaniem procedury w zakresie uzyskania informacji o środowisku. Dodatkowo, na wniosek żądającego informacji, organ administracji jest także zobowiązany do poinformowania, o miejscu, w którym znajdują się dane na temat metod przeprowadzania pomiarów, w tym sposobów poboru i przetwarzania próbek oraz sposobów interpretacji uzyskanych danych, które posłużyły do wytworzenia udostępnianej informacji, lub odsyła do stosownych metodyk referencyjnych w tym zakresie. Udział społeczeństwa w ochronie środowiska oraz uczestnictwo w postępowaniu Odwołując się do przyjętej w ustawie z 2008 r. nomenklatury, za którą przemawia struktura samej ustawy, w ramach udziału społeczeństwa w ochronie środowiska, wyróżnić można udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz udział społeczeństwa w opracowywaniu dokumentów. Nie wchodząc w szczegóły trzeba również nadmienić, iż pewnym szczególnym przejawem udziału społeczeństwa w ochronie środowiska, jest udział w postępowaniach właściwych w tym zakresie organizacji ekologicznych. 3
Jeżeli chodzi o generalne zasady udziału społeczeństwa w ochronie środowiska to ustawodawca wprowadza dwie podstawowe zasady jego realizacji. Po pierwsze, każdy ma prawo składania uwag i wniosków w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. Jest to wyraz powszechnego dostępu do postępowania, zarazem jednak dostępu ograniczonego mocą wiążącą tej aktywności tj. charakterem uwag i wniosków, które z racji swego charakteru mocy wiążącej nie mają. Z ideą powszechnego dostępu koresponduje tryb wnoszenia uwag i wniosków w przypadku udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji, które mogą być przedstawiane w formie pisemnej, jak również ustnie do protokołu i za pomocą środków komunikacji elektronicznej bez konieczności opatrywania ich bezpiecznym podpisem elektronicznym, co znacznie usprawnia tę procedurę. Po drugie, organy administracji właściwe do wydania decyzji lub opracowania projektów dokumentów, w przypadku których przepisy niniejszej ustawy lub innych ustaw wymagają zapewnienia możliwości udziału społeczeństwa, zapewniają możliwość udziału społeczeństwa odpowiednio przed wydaniem tych decyzji lub ich zmianą oraz przed przyjęciem tych dokumentów lub ich zmianą. Jest to gwarancja rzeczywistego udziału społeczeństwa, które odpowiednio wcześnie poinformowane, będzie miało szansę aktywnego partycypowania w postępowaniu. Odnośnie do samych postępowań w których społeczeństwo maja zagwarantowany prawo udział, to zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia Prawo ochrony środowiska 2 wymienić tu można postępowania, których przedmiotem jest sporządzenie projektu polityki ekologicznej państwa, programu ochrony środowiska, programu ochrony powietrza, programu ochrony środowiska przed hałasem, czy też w postępowaniu, którego przedmiotem jest wydanie pozwolenia zintegrowanego lub decyzji o zmianie pozwolenia zintegrowanego dotyczącej istotnej zmiany instalacji. Wspólna sprawa, czy wspólny wróg? Niezależnie jednak od przywołanych regulacji prawnych, jak wspomniałem na wstępie, udział społeczeństwa w kształtowaniu otaczającego je środowiska jest kwestią niezwykle istotną. Niejednokrotnie nieuwzględnienie opinii społecznej niweczy, czy też przeciąga proces inwestycyjny, a podejmowanie działań przy społecznej akceptacji usprawnia jego realizację i pozwala szybko przejść do fazy eksploatacyjnej. 2 Dz.U. Nr 62, poz. 627 ze zm. 4
Wydaje się zatem, iż pozyskanie przychylności społeczeństwa dla danej inwestycji staje się jedną z kluczowych spraw, które inwestor powinien wziąć pod uwagę wybierając daną lokalizację. Aktywność społeczna w tego typu postępowaniach jest także swoistym miernikiem demokracji pozwalającym zweryfikować poziom zaangażowania społeczeństwa w otaczające je środowisko. Niestety niejednokrotnie jedynym czynnikiem je angażującym jest pojawiający się wspólny wróg, a nie wspólna sprawa. Pamiętać jednak trzeba, że z reguły wróg przemija, a sprawa pozostaje. 5