UDZIAŁ 3 DYWIZJI PIECHOTY W OSTATNIM ETAPIE AKCJI WISŁA. WALKA Z UKRAIŃSKIM PODZIEMIEM

Tomasz Skrzyński UDZIAŁ 3 DYWIZJI PIECHOTY W OSTATNIM ETAPIE AKCJI WISŁA. WALKA Z UKRAIŃSKIM PODZIEMIEM Problematyka akcji Wisła, budząca spory i polemiki, była tematem wielu, w większości niepublikowanych opracowań. Większość z nich powstała w okolicach dwudziestej i pięćdziesiątej rocznicy tego wydarzenia. Nadal jednak działania Grupy Operacyjnej (G.O.) Wisła dalekie są od całkowitego opracowania. Do mało zbadanych zagadnień należy m.in. udział w tej operacji 3 Dywizji Piechoty (DP). Opracowania, ujmujące szerzej jej działania, skierowane bezpośrednio przeciwko ukraińskiemu podziemiu noszą często piętno czasów minionych, ujmują to zagadnienie z punktu widzenia poszczególnych pododdziałów (Kazimierza Kaczmarka 1 i Leopolda Pytko 2 ), lub omawiają w powiązaniu z innymi zagadnieniami (Krzysztofa Piątkowskiego 3 ). Wspomniany stan badań stał się podstawą do niniejszego, opartego o zasób Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW), ogólnego zarysu. 1 K. K a c z m a r e k, Przez trzy granice. Z dziejów 17 pp, Warszawa 1967. 2 L. P y t k o, Z dziejów 43 pułku piechoty 1945 1947, Warszawa 1975. 3 K. P i ą t k o w s k i, Likwidacja Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów na Zamojszczyźnie (od kwietnia 1947 do grudnia 1947), w: Pogranicze. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX w., pod red. Z. M a ń k o w s k i e g o, Lublin 1992.

Wschodnia część południowej Lubelszczyzny była po zakończeniu w tym rejonie Polski działań wojennych terenem operowania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) i jej siły zbrojnej Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Początkowo, po odsunięciu się frontu wskutek ofensywy styczniowej na zachód, walki z ukraińskim podziemiem prowadziły poza jednostkami radzieckimi 4 jedynie oddziały zapasowe Wojska Polskiego i szkoły oficerskie. Od lutego 1945 roku do akcji zaczęły się włączać jednostki organizowanego właśnie Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), a później, od czerwca 1945, także 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty (PDP) 5. Trzeba jednak od razu zauważyć, że głównym przeciwnikiem dla wyżej wymienionych było polskie podziemie, a starcia zbrojne z OUN i UPA miały najczęściej charakter przypadkowy 6. Nowy rozdział w walkach z ukraińskim podziemiem w Polsce, a więc i na Lubelszczyźnie, otwarło włączenie we wrześniu 1945 roku na szerszą skalę Wojska Polskiego do trwającej od jesieni 1944 roku akcji przesiedleńczej ludności ukraińskiej do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Udział 3 PDP ograniczył się do powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego, a także części województwa rzeszowskiego (powiat lubaczowski) 7. Zwiększenie stopnia przymusowości przemieszczenia ludności ukraińskiej 8 wywołało zbrojne przeciwdziałanie ukraińskiego podziemia, skierowane m.in. przeciwko oddziałom 3 PDP 9. 4 R. T o r z e c k i, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993, s. 298. 5 S. Z a b d y r s k i, Walki z podziemiem zbrojnym na Lubelszczyźnie 1944 1948, Wojskowy Przegląd Historyczny (dalej WPH), 1981, Nr 4, s. 87 88, 90, 94. 6 A.B. S z c z e ś n i a k, Ukraińskie podziemie i jego zwalczanie w okresie VII 1944 III 1947, Warszawa 1967, maszynopis pracy doktorskiej, Biblioteka Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej WIH), k. 45. 7 Sprawozdanie końcowe Dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z przesiedlenia Ukraińców z województwa lubelskiego do USRR z 29 lipca 1946, w: Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944 1946, pod red. E. M i s i l y, T. 2, Warszawa 1999, dok. 141, s. 272 273. 8 M.in. Instrukcja wydziału Polityczno-Wychowawczego 9 DP o metodach pracy w czasie akcji przesiedleńczej Ukraińców z terenów Polski na tereny ZSRR z 26 sierpnia 1945 roku, w: E. L e n i k, Działalność Grupy Operacyjnej Wisła, cz. II, Warszawa 1967, maszynopis pracy doktorskiej, Archiwum Biblioteki Akademii Obrony Narodowej (dalej AON), zał. 7, s. 21 23. 9 Rozkaz dowództwa 6 Okręgu Wojennego UPA, wydany w związku z rozpoczęciem przez Wojsko Polskie przymusowego wysiedlenia Ukraińców z Polski do USRR, w: Repatriacja czy deportacja... T. I, Warszawa 1996, dok. 84, s. 200 201.

Według oficjalnych danych akcja przesiedleńcza objęła 95,4 % ogółu podlegających przemieszczeniu w województwie lubelskim 10. Po zakończeniu migracji akcje pododdziałów 3 PDP przeciwko ukraińskiemu podziemiu, m.in. z powodu zmniejszenia jego aktywności, zeszły na daleki plan 11. Wiosną 1947 roku OUN na terenie południowej Lubelszczyzny, wchodząca w skład tzw. Zacurzońskiego kraju, któremu podlegał cały obszar objęty strukturą organizacyjną ukraińskiego podziemia na terenie powojennej Polski, działała w ramach dwóch nadrejonów: Łyman (część powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego) i częściowo nadrejonu Baturyn (powiat jarosławski, lubaczowski i południowa część tomaszowskiego) 12. Najniższym szczeblem organizacyjnym były kuszcze, obejmujące od trzech do dziewięciu wsi. Były one bazą Samoobronnych Kuszczowych Wydziałów (SKW). Funkcje ogólnego nadzoru politycznego, wywiadu i kontrwywiadu nad podlegającymi dowództwu UPA sotniami (odpowiednik kompanii), spełniała Służba Bezpieczeństwa (SB) OUN. Jej referentom podlegały oddziały bojowe SB (BSB). Działające na omawianym terenie sotnie podporządkowane były 6 Okręgowi Wojennemu San. Wchodziły w skład dwóch Odcinków Taktycznych Bastion i Danylyw. Ich teren pokrywał się odpowiednio z nadrejonami Buturyn i Łyman 13. Wiosną 1947 na terenie południowej Lubelszczyzny operujące tu sotnie wchodziły w skład dwóch kureni (odpowiednik batalionu): Żeleźniaka (Iwan Szpontak) 14 teren Odcinka Taktycznego Bastion część rejonu działań najsilniejszej jego sotni Szuma (Iwan Szumański), Berkuta (Włodzimierz Soroczak) część terenu Odcinka Taktycznego Danylyw sotnie Jara (Wasyl 10 Sprawozdanie końcowe Dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego... s. 275. 11 M.in. K. K a c z m a r e k, Ósmy bydgoski. Z dziejów 8 bydgoskiego pułku piechoty, Warszawa 1975, s. 350, 355 360. 12 A.B. S z c z e ś n i a k. Ukraińskie... k, 493. Warto zauważyć, że większość terytoriów objętych w tym rejonie kraju działalnością OUN UPA kilka lat później została lub miała zostać przejęta przez ZSRR (J. T e b i n k a, Proponowana zmiana polskiej granicy wschodniej w 1952 roku, Dzieje Najnowsze 1944, R. 26, Nr 3, s.71 75). 13 A.B. S z c z e ś n i a k, W.Z. S z o t a, Droga do nikąd. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i jej likwidacja Polsce, Warszawa 1973, s. 241, 258 262, 496 497. Odcinek Taktyczny Danylyw obejmował też północno-wschodnią część Lubelszczyzny. 14 Nazwa kurenia i sotni wywodziła się z zasady od pseudonimu jej aktualnego dowódcy.

Jarmoła), Czausa (Wasyl Kral), Dudy (Eugeniusz Jaszezuk) i Dawida (Semen Prystupa) 15. Trzeba zaznaczyć, że w odniesieniu do terenu Polski ten ostatni kureń był najsłabszy liczebnie. Podległe mu sotnie liczyły po 40 50 partyzantów 16. Zdaniem Eugeniusza Misiły na terenie powiatu tomaszowskiego działała również samodzielna (czyli nie podlegająca dowództwu żadnego kurenia) sotnia Bryła (Jarosław Hameła) 17. Od lipca 1946 wobec zakończenia masowych przesiedleń, ciągłego wzrostu strat i nadchodzącej zimy, oddziały UPA w końcu lata przeszły ostatecznie do defensywy. Przyjęta taktyka, rozmiary akcji przesiedleńczej, niechęć rosnącej części zmęczonej przedłużającą się walką ludności, a przede wszystkim oddalanie się perspektywy idei, o które walczono, nie mogło nie spowodować osłabienia ducha walki w sotniach 18. Kryzys OUN i UPA w Polsce nie zmienia faktu istnienia nadal obszarów w województwie lubelskim, gdzie posiadała ona przeważający wpływ na życie polityczne 19. W drugiej połowie listopada rozpoczęło się szkolenie Grup Ochronno- Propagandowych mających stanąć na straży wyborów. Uniemożliwiało to prowadzenie regularnych działań przeciwko ukraińskiemu podziemiu. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy było zdaniem jednego z badaczy przeświadczenie o rozbiciu głównych sił OUN i UPA w lecie 1946 roku, wynikające być może z błędnej interpretacji braku ich aktywności u schyłku tego roku. Innym wartym odnotowania faktem są tendencje, jakie zdaniem tego badacza panowały w sztabie KBW i jego lubelskiej jednostki oraz w Wojewódzkim Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie w odniesieniu do ukraińskiego podziemia. 15 S.E. L e n i k, Założenia polityczno-wojskowe Grupy Operacyjnej Wisła, Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej 1971, Nr 69, s. 103 104. 16 G. M o t y k a, R. W n u k, Pany i rezuny. Współpraca AK WIN i UPA. 1945 1947, Warszawa 1997, s. 69. Podawane są też wyższe dane. 17 Repatriacja czy deportacja... T. 2, s. 348, przypis 7. 18 A.B. S z c z e ś n i a k, W.Z. S z o t a, Droga... s. 291 293; G. M o t y k a, Od Wołynia do akcji Wisła, Więź 1998, Nr 3 (473), k. 128. Pewna część ludności ukraińskiej zaangażowała się od początku po stronie władz; zob. m.in. A.B. S z c z e ś n i a k, W.Z. S z o t a, Droga..., s. 232; Z.N. K o w a l e w s k i, Kwestia polska w powojennej strategii Ukraińskiej Powstańczej Armii, Ukraińska myśl polityczna w XX w. Materiały z międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundacji Świętego Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej w Krakowie 28 30 maja 1990, pod red. M. P u ł a s k i e g o, Prace Historyczne Nr 13, s, 215. 19 Z. N a w r o c k i, J. B o r o w i e c, Rzeszowski aparat bezpieczeństwa w kampanii wyborczej do sejmu ustawodawczego w 1947 roku. Metody fałszowania wyników, Studia Rzeszowskie 1996, T. 3, s. 25.

Uważano tam, że walka z nim jest zadaniem oddziałów wojskowych, podobnie jak głównym zadaniem wyżej wymienionych jest walka z polską partyzantką 20. Wobec osłabienia tej ostatniej w końcu 1946 roku i w efekcie ogłoszonej po wygranych wyborach amnestii 21, problem OUN UPA, działającej na terenach drugorzędnych z punktu widzenia komunistycznych władz, wysuwał się na tym polu niejako automatycznie na pierwszy plan 22. Dnia 7 marca dowódca KBW polecił dowódcom KBW Kraków, Rzeszów i Lublin przystąpić w ścisłym porozumieniu z UBP do rozpracowania zwiadowczośledczego UPA. W ślad za tym rozkazem ukazało się zarządzenie sztabu KBW o rozpoczęciu formowania 1 Dywizji KBW 23. Dzień po śmierci gen. broni Karola Świerczewskiego (28 marca 1947 roku), na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR postanowiono wysiedlić rodziny ukraińskie i mieszane na Ziemie Zachodnie i Północne, nie tworząc zwartych grup i nie bliżej niż 100 km od granicy 24. Według większości badaczy celem akcji wysiedleńczej miało być zniszczenie zaplecza dla OUN UPA 25. W celu likwidacji tej ostatniej powołano G.O. Wisła, złożoną głównie z kombinowanych pułków piechoty (kpp), wydzielonych z prawie wszystkich Dywizji Piechoty i 1 Dywizji KBW. Instrukcje dotyczące formowania tych pierwszych dowództwa dywizji otrzymały z reguły 14 17 kwietnia 26. Dowództwo 3 PDP otrzymało je 15, 16, 17 20 M. J a w o r s k i, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego w walce o utrwalenie władzy ludowej w latach 1944 1948, Warszawa 1978, s. 407 408. 21 Tylko w powiecie hrubieszowskim do końca marca miało ujawnić się wg danych 9 pp 537 członków i współpracowników WiN (CAW, IV.521.3.56. Charakterystyka sytuacji w rejonie dyslokacji i działania 9 pp za marzec 1947, k. 84). 22 A.B. S z c z e ś n i a k, Wkład Wojska Polskiego w umacnianie władzy ludowej (1944 1948), w: Z dziejów Ludowego Wojska Polskiego, pod red. J. P a w ł o w s k i e g o, Warszawa 1965, s. 216. 23 M.in. M. J a w o r s k i, op. cit., s. 409 410. 24 Fragment protokołu nr 3 posiedzenia Biura Politycznego KC PPR z 29 marca 1947, w: Dokumenti pro akciju Wisła, w: Ukraina i Polszcza. Miż minulim i majbutnim, pod red. A. P a w l i s z i n a, Feniks, Lwiw 1991, s. 18. 25 M.in. W. S e r h i j c z u k, Ukraiński narodowy ruch niepodległościowy na Ukrainie Zachodniej w latach 1939 1945, w: Polska Ukraina: trudne pytania. Materiały II międzynarodowego seminarium historycznego Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1918 1947 w dniach 22 24 maja 1947, pod red. A. A j n e n k i e l a i in., T. 1 2, Warszawa 1998, s. 107. 26 M.in. CAW, IV.501.1/A.1056. Kopia szyfrogramu Nr 98/op Ministerstwa Obrony Narodowej do dowódcy Warszawskiego Okręgu Wojskowego z 19 kwietnia 1947, k. 103; CAW, IV.501.I/A.1036. Nadzwyczajny szyfrogram Ministerstwa Obrony Narodowej do dowódców wszystkich Okręgów Wojskowych z 14 kwietnia 1947, k. 72.

kwietnia 1947 roku 27. Skombinowany 3 kpp pod dowództwem płk. Eliasza Łaszkowa odjechał z Zamościa 20 kwietnia o godzinie 11.00 28. Początkowym terenem działań tej jednostki w ramach G.O. Wisła był powiat lubaczowski. W związku z informacjami o przenikaniu oddziałów UPA przez ten rejon na Lubelszczyznę, rozpoczęto od 20 kwietnia formowanie kombinowanej 3 DP, w której skład ostatecznie weszły w drugim etapie działań G.O. Wisła 3, 5 i 14 kppz 29. Jej dowódcą został 5 maja gen. dyw. Mieczysław Melenas 30. W pierwszym etapie akcji Wisła główny nacisk położono na wysiedlanie. Przeciwnikiem były trzy setnie kurenia Żeleźniaka. Podzieliły się one na małe grupy i unikały starć. Jednostkom 3 DP udało się jednak rozpoznać jego siły i prawdopodobną dyslokację oddziałów 31. W drugim etapie działań na pierwszy plan zaczęły się wysuwać działania przeciwko ukraińskiemu podziemiu. Stopniowo oddziały 3 DP rozpoczęły działania także w południowej części powiatów tomaszowskiego i biłgorajskiego, współdziałając z operującymi w tym rejonie jednostkami grupy manewrowej przy 9 pp 32. Wobec zorientowania się, że operacja Wisła nie może być zakończona w przewidywanym terminie dwóch miesięcy. Biuro Polityczne KC PPR podjęło decyzję o przedłużeniu akcji 33. Nie chcąc przyjmować zgłaszających się ochotników 34, 27 CAW, IV.501.2/A.155. Szyfrogram nadzwyczajny do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 17 kwietnia 1947, k. 89. 28 CAW, IV.510.7.286. Komunikat sytuacyjny nr 103 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 20 kwietnia 1947, k. 91. 29 CAW, IV.501.1/A.1039. Szyfrogram Nr 1489 dowódcy G.O. Wisła do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 26 kwietnia 1947, k. 25. 30 CAW, IV.521.3.74. Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła z 5 maja 1947 roku, k. I. 31 CAW, IV.501.1/A.609. Wytyczne uzupełniające na drugą fazę działań G.O. Wisła z 22 maja 1947, k. 96. 32 CAW, IV.521.3.71. Odpis rozkazu specjalnego Nr 0102/III dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 6 maja 1947, k. 167. 33 Fragment protokołu Nr 13 posiedzenia Biura Politycznego KC PPR z 8 czerwca 1947, w: Akcja Wisła. Dokumenty, oprac. E. M i s i ł o, Warszawa 1993, dok. 178, s. 299. 34 M.in. byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (CAW, IV.501.1/A.1040. Szyfrogram Nr 1723 szefa sztabu Krakowskiego Okręgu Wojskowego do szefa departamentu poboru kadr i uzupełnień z 14 maja 1947, k. 155).

przełożono demobilizację żołnierzy m.in. 3 DP o miesiąc 35. W trzecim etapie ciężar działań G.O. Wisła przeniósł się na Lubelszczyznę. Dywizja otrzymała zadanie przesunąć się na północ, oddając południową część swojego rejonu odpowiedzialności 7 DP. Nowy teren działania miał wyglądać następująco: od wschodu granica polsko-radziecka, od południa linia Werchrata, Monastyr, Wola Wielka, Lipsko, Psary, Susiec, Nowiny (wszystkie punkty włącznie), od zachodu i północy granice powiatów tomaszowskiego i hrubieszowskiego. Przed 3 DP postawiono następujące zadania: działając jednym pułkiem w tomaszowskiem i dwoma w hrubieszowskiem zorganizować intensywne rozpoznanie przeciwnika; przeprowadzić wysiedlenie ludności ukraińskiej, a następnie po jego zakończeniu przystąpić do likwidacji operujących w tym terenie sotni UPA; zgrupować rodziny polskie z wysiedlonych wsi w ośrodkach położonych obok większych skupisk polskich lub tworzyć nowe osady czysto polskie; zorganizować w nich ORMO i zapewnić ochronę częścią sił 3, 5 i 14 kpp; zabezpieczyć wysiedlone miejscowości przed spaleniem, współpracować z administracją i komitetami zasiedleńczymi, ze szczególnym naciskiem na aktywizację organizowania ORMO i posterunków MO oraz przyspieszenie akcji zasiedleńczej; zapasy mienia poukraińskiego przekazywać za pokwitowaniem komitetom zasiedleńczym; zorganizować kampanię żniwną 36. Sąsiadem od południa była 9 DP, a od północy powyżej powiatu chełmskiego rozpoczął od 2 czerwca akcję wysiedleńczą 49 kpp 37. W trzecim etapie działań, od 10 czerwca, oddziały 3 DP przesunęły się na teren województwa lubelskiego. Rozmieszczenie jednostek na początku działań 38 35 CAW, IV.521.3.77. Odpis zarządzenia szefa sztabu Lubelskiego Okręgu Wojskowego do szefów sztabu 2, 3 i 14 DP z 14 czerwca 1947, k 44. 36 Rozkaz operacyjny Nr 008 sztabu G.O. Wisła z 9 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 179, s. 302, 305 306. 37 CAW, IV.510.7.286. Komunikat Sytuacyjny Nr 146 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 2 czerwca 1947, k. 134. 38 W ciągu trzeciego etapu jednostki zmieniały miejsce stacjonowania, m.in. z dniem 7 lipca, zgodnie z rozkazem ustnym dowódcy 3 DP 3 batalion 5 kpp został przesunięty na południowy zachód powiatu tomaszowskiego i południowo-wschodnią część zamojskiego. Natomiast 1 batalion został podzielony. Pierwsza część, licząca 120 ludzi, otrzymała zadanie przeprowadzenia intensywnego zwiadu lasów w powiecie zamojskim i biłgorajskim. Druga w sile 120 żołnierzy i oficerów do 12 lipca miała zakończyć wysiedlenie w zachodniej części powiatu Tomaszów. W tym celu przesunięto ją do garnizonu we wsi Łasiniec. Po zakończeniu tego zadania obie części batalionu miały zostać połączone i rozpocząć aktywne zwalczanie ukraińskiego podziemia w granicach pierwszej grupy (CAW, IV.521.3.114. Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 5 kpp z 7 lipca 1947, k. 8).

wyglądało następująco: 3 kpp 1. batalion Żniatyń, 2. batalion Dołhobyczów, 3. batalion (przeznaczony wyłącznie do walk z UPA) i sztab Waręż 39 ; 5 kpp sztab, 1. i 2. batalion Uhnów, 3. batalion Delatyn; 14 kpp sztab Hrubieszów (w budynku komendantury miasta), 1. batalion Czemiczyn, 2. batalion Werbkowice, 3. batalion Tomaszów przy sztabie 3 DP 40. Decyzją Państwowego Komitetu Bezpieczeństwa powołano przy dowództwie Lubelskiego Okręgu Wojskowego podgrupę Lublin pod dowództwem płk. Nikodema Kunderewicza, podporządkowaną bezpośrednio gen. Stefanowi Mossorowi 41. W jej skład wchodziły dwie podgrupy Północ i Południe. Pierwsza z nich, w składzie 9 kpp i 11 pp i grupy 360 żołnierzy KBW Lublin, obejmowała pierwotnie w zasadzie powiat Białej Podlaskiej i Włodawy 42. Natomiast podgrupą Południe w składzie 3 DP kierował gen. M. Melenas. Obejmowała ona powiat hrubieszowski i tomaszowski. Przed podgrupą Lublin postawiono trzy zadania: zniszczenie oddziałów UPA 43, wysiedlenie ludności ukraińskiej ze wschodnich powiatów województwa lubelskiego i zabezpieczenie akcji żniwnej 44. Dnia 5 lipca zgodnie z rozkazem dowódcy G.O. Wisła gen. M. Melenasowi podporządkowano operacyjnie 8 i 36 kpp oraz sztab 8 DP. Jej zadaniem była likwidacja ukraińskiego podziemia w powiatach Biłgoraj i częściowo Zamość oraz 39 CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 47 sztabu 3 kpp do dowódcy 3 DP z 12 czerwca 1947, k. 8. 40 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału G.O. Wisła za 13 czerwca 1947, k. 208. 41 Zarządzenie 275/III Państwowej Komisji Bezpieczeństwa z 16 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 187, s. 314. 42 Około 7 lipca żołnierze podgrupy Północ zaczęli wysiedlać powiat chełmski (CAW, IV.510.7.286. Meldunek sytuacyjny Nr 183 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 8 lipca 1947, k. 167). 43 Trzeba jednak zaznaczyć, że 3 DP, podobnie jak cała podgrupa Lublin, prowadziła także działania przeciwko polskiemu podziemiu w województwie lubelskim (m.in. CAW, IV.501.1/A.1042. Szyfrogram Nr 2336. Meldunek bojowy Nr 84 dowódcy G.O. Wisła za 14 lipca 1947, k. 75). Najgłośniejszą akcją była pogoń za podejrzanymi o dokonanie ataku na wieś Puchaczów (pow. Lubartów) oddziałami polskiego podziemia. Zgodnie z rozkazem operacyjnym sztabu G.O. Wisła działania przeciwko rodzimej partyzantce miały być prowadzone na równi ze zwalczaniem band UPA (rozkaz operacyjny nr 009 sztabu G.O. Wisła z 8 lipca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 205, s. 331). 44 CAW, IV.521.3.77. Rozkaz organizacyjny Nr 1 dowódcy podgrupy Lublin z 23 czerwca 1947, k. 45 46.

ostateczne oczyszczenie tego terenu z ludności ukraińskiej 45. Plan rozmieszczenia jednostek dowódca 8 DP miał przesłać po zorientowaniu się na miejscu do 15 lipca. Stacją wyładowczą był Zwierzyniec 46. Dnia 15 Lipca nastąpił nowy podział stref odpowiedzialności 3, 7 i 8 DP. Ta pierwsza przejęła od tej ostatniej resztę powiatu zamojskiego 47. Na nowym terenie odpowiedzialności 3 DP działały w początkach czerwca wg danych dowództwa G.O. Wisła następujące oddziały UPA: Priwy, Kriłatyho, Duda, Górnego i resztki Szuma w sile 40 50 ludzi każda 48. Dane 33 odcinka WOP przekazane 3 kpp mówiły o sotniach Dawida (32 ludzi) w rejonie Krystynopol Ostrów; Błażeja Tudorkowice, Uhrynów, Szychtory, Piaseczno, Sawczyn. Meszków, Lesków; Czosta (60 osób), Hromego (60 partyzantów) okolice Siebieszowa 49. Wg danych 5 kpp w rejonie Rzeczycy, Olchówka i Wasylowa działała czota Listka z sotni Szuma 50. Wiedza o tym, że te drobne bandy 51 w większości stanowią jeden kureń, była zasługą rozpoznania pułków 3 DPZ 52. Dużą rolę odgrywały tu zeznania schwytanych w drugim etapie jego członków 53. Według danych dowództwa G.O. z pierwszej dekady lipca oddziały kurenia Berkuta miały liczyć łącznie około 160 osób, w tym sotnia Jara ok. 35, Czausa 45 CAW, IV.521.3.77. Rozkaz szczegółowy Nr 5 dowództwa G.O. Wisła z 5 lipca 1947, k. 47. Wcześniej na terenie powiatu biłgorajskiego wysiedlały pododdziały z 7 DP (Pismo pierwszego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PPR w Lublinie do zastępcy dowódczy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 26 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 197, s. 321; M. J u c h n i e w i c z, Udział 7 Łużyckiej Dywizji Piechoty w akcji Wisła. Walki z bandami UPA, WPH 1962, Nr 4, s. 24). 46 Rozkaz szczegółowy Nr 5 dowództwa G.O. Wisła..., k. 47. 47 CAW, IV.521.3.114. Pismo dowódcy 3 DP do dowódcy 8 DP z 15 lipca 1947, k. 37. 48 Rozkaz operacyjny Nr 008 sztabu G.O. Wisła z 9 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 179, s. 302 (poprawione z oryginalnym dokumentem). Zob. też CAW, IV.521.9.87. Plan rozpoznania Nr 003 sztabu G.O. Wisła na okres 19 czerwca 13 lipca 1947, k. 82. 49 CAW, IV.521.3.155. Meldunek zwiadowczy Nr 29 3 kpp do dowódcy 3 DP z 12 czerwca 1947, k. 67. 50 Tamże, Meldunek bojowy Nr 26 5 kpp z 12 czerwca 1947, k. 54. Już 10 czerwca miała ona zostać rozbita (CAW, IV.501.1/A.1040. Szyfrogram Nr 2037, Meldunek bojowy Nr 54 do dowódcy G.O. Wisła z 12 czerwca 1947, k. 126). 51 Rozkaz operacyjny Nr 009 sztabu G.O. Wisła z 8 lipca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 205, s. 330. 52 Protokół Nr 25 posiedzenia Państwowej Komisji Bezpieczeństwa z 15 lipca 1947, w: Tamże, dok. 211, s. 339. 53 M.in. CAW, IV.521.3.49. Wyciąg protokołu przesłuchania Sołowija (Ochryn Józef), ujętego 1 czerwca 1947 z sotni Dudy, k. 143.

ok. 40, Dudy ok. 28, Dawida ok. 40. Ponadto rejonowe BSB miały liczyć łącznie ok. 75 ludzi 54. Kierownictwo kurenia Berkuta spodziewało się rozszerzenia operacji. Według danych dowództwa 3 DP sądzono, opierając się na wcześniejszych doświadczeniach, że po kilku lub kilkunastu tygodniach (wg niepewnych danych w początkach lipca szacowało jeszcze ono akcję na trzy miesiące) 55 żołnierze, nie stwierdziwszy aktywności przeciwnika, wrócą do garnizonów. Teren wówczas będzie znów pod przynajmniej częściową kontrolą ukraińskiej partyzantki. Spodziewano się przy tym nadal, że już niedługo rozpocznie się wojna Anglii i Ameryki z ZSRR 56. W tym celu sotnie i kuszcze kurenia Berkuta miały otrzymać rozkaz bezwzględnego zakonspirowania się, podziału na małe grupy i nie przyjmowania walki 57. Według danych dowództwa 3 DP z początków lipca część sotni Czausa miała przejść do ZSRR 58. Jeżeli przyjąć za miarodajne zeznania Konaszewicza (Michał Dodek), to sotnia Jara podzieliła się na grupki w sile 3 4 ludzi. Według tego samego źródła planowała ona po wysiedleniu przenieść się do powiatu włodawskiego 59. Wobec nasilenia działań jednostek 3 DP, referent SB nadrejonu Łyman Zenon (Leon Lapiński) postanowił przenieść podległe mu BSB w spokojniejszą okolicę w lasy biłgorajskie. Decyzję tę zakomunikował 15 czerwca na specjalnej zbiórce w lasach uhrynowskich. Po drodze przeprowadzono najgłośniejszy atak ukraińskiego podziemia na Lubelszczyźnie w trzecim etapie akcji Wisła. Dnia 29 czerwca zatrzymano pociąg pasażerski z Bełżca na odcinku Krasnobród 54 Rozkaz operacyjny Nr 009 sztabu G.O. Wisła, w: Akcja Wisła..., s. 328 329. 55 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła z 3 lipca 1947, k. 237. 56 Tamże, Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła z 3 lipca 1947, k. 237. 57 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 5 kpp do drugiego wydziału sztabu 3 DP za 6 lipca 1947, k. 18. 58 CAW, IV.521.3.61. Meldunek zwiadowczy do szefa drugiego wydziału G.O. Wisła z 6 lipca 1947, k. 24. 59 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 2 lipca 1947, k. 1.

Zwierzyniec 60. Atak przeprowadziły połączone BSB z wszystkich rejonów pod dowództwem Zenona 61. Według meldunków UPA miał być to rajd propagandowy 62. Według danych uzyskanych przez sztab 3 DP chodziło głównie o odebranie broni 16 członkom SOK, chroniącym pociąg. Za tym ostatnim przemawia podawanie się atakujących za partyzancki oddział polskiego podziemia Młota (a początkowo podobno za UBP). By to uwiarygodnić, atakujący starali się z powodzeniem mówić po polsku. Nie przeczy to faktowi, że początkowo wzięte przez dowództwo 3 DP za inny oddział rodzimego podziemia Zapory 63, połączone BSB przeprowadziły więc, na którym wznoszono okrzyk: niech żyje polsko-ukraińsko-litewska armia podziemna 64. W praktyce działalność jednostek 3 DP zmuszała często grupki sotni do zmiany kryjówek 65. By zapobiec osadnictwu polskiemu na wysiedlanych terenach OUN UPA przystąpiła do podpalania opróżnionych wsi, np. w nocy z 10 na 11 lipca spalono część gospodarstw w miejscowościach Uchówek, Krzywica, Wasylów, Szczepietyi w powiecie tomaszowskim 66. Jednostki 3 DP, w tym przypadku 5 kpp, podobnie jak Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) i MO z reguły przybywały za późno i mogły tylko zapobiegać ew. rozszerzaniu się pożaru 67. By zmienić tę sytuację, zaczęto tworzyć małe garnizony w terenie. Przykładem może być 1 batalion 14 kpp. W połowie lipca został on przesłany w rejon Waręża i rozdzielony na kompanie. Ich 60 Trzeba jednak zaznaczyć, że to wielokrotnie opisywane w literaturze wydarzenie nie było bynajmniej jedynym atakiem na pociąg, przeprowadzonym przez podziemie w 1947 roku. M.in. 18 stycznia w okolicach Łukowa niezidentyfikowani napastnicy wskutek analogicznej operacji zdobyli dwie beczki kiszonych ogórków (CAW, IV.510.7.286. Meldunek sytuacyjny Nr 11 za 18 stycznia 1947, k. 20). 61 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 30 lipca 1947, k. 266. 62 Sprawozdanie dowódcy oddziału UPA z przeprowadzonego rajdu po Biłgorajszczyźnie z 29 czerwca 1947 roku w : R. D r o z d, Ukraińska Powstańcza Armia. Dokumenty struktury, Warszawa 1998, dok. 78, s. 206 208. 63 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 29 czerwca 1947, k. 232. 64 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP za 29 czerwca 1947, k. 230. 65 CAW, IV.521.3.61. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy podgrupy Lublin za 20 lipca 1947, k. 53. 66 CAW, IV.510.7.286. Komunikat sytuacyjny Nr 190 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 16 lipca 1947, k. 176. 67 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy podgrupy Lublin za 20 lipca 1947, k. 253.

garnizony zlokalizowano odpowiednio w Tudorkowicach, Rusinie i Hulczach 68. Podobnie postąpiono, gdy 1 batalion 3 kpp przejmował 25 lipca rejon odpowiedzialności 5 kpp. Nakazano mu wystawić miniaturowe garnizony w wysiedlonych wsiach w sile 25 30 żołnierzy (nie licząc patroli) 69. Zdarzały się też ataki ukraińskiego podziemia na wsie już zasiedlone przez osadników i obsadzone przez ORMO. Przykładem skrajnym jak można przypuszczać jest wieś Uhrynów, zaatakowana 16 lipca 1947 roku. Szesnastu członków ORMO atakującym bez trudu udało się rozbroić (z kontekstu meldunku wynika, że na tym się skończyło), a miejscowość została niemal całkowicie spalona. Najbliżej położone garnizony 3 DP w Warężu i Dołhobyczowie nie zdążyły na czas i atakujący wycofali się bez strat 70. Trzeba jednak zaznaczyć, że po pierwsze wskutek upałów ogień miał duże możliwości rozprzestrzeniania się, a po drugie niektóre pożary przypisywane ukraińskiemu podziemiu mogły wybuchnąć wskutek nieostrożnego obchodzenia się z ogniem 71. Swój udział miały też pożary wybuchłe w czasie walk. Należy zwrócić uwagę, że dane dotyczące ilości spalonych gospodarstw w danej wsi (miejscowości spalone w całości były raczej wyjątkiem niż regułą) są niekiedy w różnych meldunkach sprzeczne, podawane w procentach (np. 100% wsi, przekreślono, pisząc: 50%). Dowództwo dywizji wiedziało coraz więcej o przeciwniku (nie bez znaczenia było m.in. zdobycie książki ewidencyjnej sotni Szuma ) 72. O rozkładzie wewnętrznym ukraińskiego podziemia w rejonie odpowiedzialności 3 DP świadczy fakt znajdowania dużych ilości porzuconej broni, zdatnej do użytku 73. Nadal trwało 68 CAW, IV.521.3.114. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła za 14 lipca 1947, k. 44. 69 Tamże, pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3 i 5 kpp z 24 lipca 1947, k. 74. 70 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 26 lipca 1947, k. 256. 71 Przykładem prawdopodobnie jest wieś Terebin (CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 49. 14 kpp do dowódcy 3 DP z 14 czerwca 1947, k. 72). 72 CAW, IV.521.3.61. Odpis wyciągu z książki ewidencyjnej sotni Szuma z wyszczególnieniem czot, rojów i pseudonimów z 2 lipca 1947, k. 15 16. 73 Spostrzeżenie to często pojawia się w meldunkach (m.in. CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do szefa drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 17 lipca 1947, k. 263).

poddawanie się oddziałom 3 DP, m.in. 15 lipca w rejonie odpowiedzialności 3 kpp poddał się Barezyński (Piotr Szaplak) z sotni Dudy 74. Nienajlepsze światło na działalność SB (a przynajmniej 5 nadrejonu Baturyn ) w tym okresie rzuca pod warunkiem, że jest prawdziwa informacja o znalezieniu 8 lipca przez 5 kpp w rejonie lasu Hrebenne (powiat Tomaszów) miejsca wykonywania przez tę formację wyroków. Znaleziono tam kilkanaście zwłok, w części już w stanie rozkładu 75. Jednak można przypuszczać, że i w tej części ukraińskiego podziemia pojawił się kryzys. Świadczyłoby o tym poddanie się i przejście na współpracę członka SB Żagulaja (Jan Tkaczuk) 76. Wobec braku wiary w sens dalszej walki wielu członków podziemia ukraińskiego uciekło w głąb kraju, do miast 77 lub do rodzin na Ziemie Zachodnie i Północne, za pomocą fałszywych dokumentów 78. Rysujący się obraz nie byłby jednak pełen, gdyby nie wspomnieć o organizowanych nadal przez grupki sotni UPA zasadzkach, które z rzadka, ale jednak wpadały pododdziały 3 DP 79. Pośrednio o natężeniu działań ukraińskiego podziemia w południowej części województwa lubelskiego w drugiej połowie lipca świadczy fakt odbycia się w dniach 20 22 tego miesiąca zawodów sportowych Lubelskiego Okręgu Wojskowego z udziałem żołnierzy 3 DP (wygrała 2 DP) 80. 74 CAW, IV.521.3.114. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła za 15 lipca 1947, k. 42. 75 Tamże, Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła z 8 lipca 1947, k. I 1: CAW, IV.521.3.60. Meldunek bojowy sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP z 8 lipca 1947, k. 31. 76 Może też o tym świadczyć wpadnięcie żywcem w ręce żołnierzy 3 DP w rejonie wsi Żabcze dwóch członków SB Szczygła (Michał Hrycioł) i Komasa (Michał Bojko); nie był to wyjątek w skali G.O. Wisła. Wcześniej wg obecnego stanu badań z reguły popełniali oni wówczas samobójstwo. Odrębny problem stanowi wspomniany Zenon ; autorowi nie udało się ustalić, od kiedy przeszedł on na stronę władz. 77 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 9 lipca 1947, k. 254. 78 Tamże, Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 22 lipca 1947, k. 273. 79 M.in. 18 lipca wpadł w zasadzkę w rejonie wsi Wyżłów (powiat Hrubieszów) pododdział z 14 kpp. Zginął jeden żołnierz (CAW, IV.521.3.114. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła z 19 lipca 1947, k. 58). Warto wspomnieć, że wg części badaczy w okresie akcji Wisła ukraińskie podziemie miało zabić 152 osoby, uprowadzić 10, spalić 1.118 gospodarstw, 3.929 ha lasów, wysadzić 11 mostów i zniszczyć 2 stacje kolejowe (podawane w tym miejscu niekiedy spalenie dwóch stacji załadowczych należy uznać za bardzo mało prawdopodobne). Dane te, jeżeli uznać je za wiarygodne, należy przyjąć w przybliżeniu. Obecny stan badań nie pozwala na ich bezsporne obalenie lub potwierdzenie. 80 CAW, IV.510.7.286. Komunikat sytuacyjny Nr 182 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 29 lipca 1947, k. 182.

Jeżeli chodzi o metody prowadzenia działań, to dowództwo G.O. nakazało przyjąć zasadę, że dowódcy ścigającemu podlegają wszystkie oddziały, które działają w pobliżu, bez względu na to, w czyim terenie odpowiedzialności toczy się dana akcja. Nakazano rezygnację z okrążenia dużych kompleksów leśnych na rzecz nawiązania styczności bojowej z przeciwnikiem, a następnie nie dopuszczając do jego oderwania się, wprowadzając do akcji coraz większe siły, przecinać oddziałowi UPA drogi odwrotu i organizować okrążenie. Miano stosować sieć placówek wydzielając grupy odwodowe, mające wejść do ataku na zagrożonym odcinku 81. Wobec rozbicia przeciwnika na niewielkie grupki, założenia te na terenie działań 3 DP były realizowane w mniejszym stopniu, niż na terenie województwa rzeszowskiego (gdzie miał miejsce m.in. słynny pościg za sotnią Burłaka ). Stosowano nadal G.O. 82, grupy zwiadowcze, zasadzki i podsłuchy. Doskonalono zdobywanie bunkrów 83. Metodą zagrzewania do boju były manifestacyjne pogrzeby zabitych w walce z UPA 84. Zdarzały się wypadki, że jeńcy nie tylko podawali miejsca kryjówek współpartyzantów czy broni, ale nawet byli zaangażowani do współpracy z Wojskiem 85. Często pododdziały 3 DP z ujętymi wyruszały w teren dla łatwiejszego zlokalizowania danej skrytki lub bunkra. Jak można przypuszczać, do wyjątków 81 Rozkaz operacyjny Nr 008 sztabu G.O. Wisła..., s. 304 305. 82 M.in. grupa operacyjna 5 kpp liczyła 18 czerwca 8 oficerów, 131 szeregowców i 1 funkcjonariusza UBD (CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy 5 kpp z przeprowadzonej akcji w dniach 16 i 17 czerwca 1947, k. 112). 83 W celu fachowego instruktażu pozostało przy 3 DP po odjeździe w czerwcu 5 pułku saperów do macierzystego Okręgu Wojskowego jeden oficer i czterech podoficerów (CAW, IV.521. 3.155. Pismo szefa sztabu 5 pułku saperów do dowódcy 3 DP z 11 czerwca 1947, k. 95. Z powstałej trzy dni później notatki na dokumencie wynika, że miano ich przesłać do 3 kpp). Można przypuszczać, że dobra znalezione w bunkrach mogły być przynajmniej dla części żołnierzy dodatkową motywacją do ich szukania. Można tam było znaleźć poza bronią (czasem z I wojny światowej) i żywnością także odzież, pieniądze (różne waluty), lornetki, aparaty fotograficzne, maszyny do pisania, na pojedynczych koniach, krowach, kozach czy orderach za męstwo w wojnie ojczyźnianej skończywszy. 84 M.in. CAW, IV.510.7.286. Komunikat sytuacyjny dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego Nr 206 za 1 sierpnia 1947, k. 191; CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 29 S kpp z 15 czerwca 1947, k. 75. 85 M.in. CAW, IV.521.3.56. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 18 maja 1947, k. 269. Spogad Grigorija Prituli (...), w: 1947 propamjatna kniga, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 78; Spogad Wasilija Spodapnika (...), w: Tamże, s. 174; K. Kaczmarek, Przez..., s. 393, przypis 32. Przyczyną tego była m.in. nadzieja złagodzenia wyroku. Otrzymywali oni w tym celu specjalne zaświadczenia (CAW, IV.521.9.85. Wzór zaświadczenia dla poddających się członków ukraińskiego podziemia z przełomu czerwca i lipca 1947, k. 110).

wartych jednak odnotowania należało wysyłanie współpracujących z Wojskiem i UBP jako wtyczki w teren 86. Nie oznacza to, że w trzecim etapie działań 3 DP w G.O. Wisła nie miały miejsca akcje prowadzone większymi siłami; m.in. 3 lipca G.O. sformowana z 640 żołnierzy 3 kpp i 475 ludzi z 14 kpp wyruszyła w lasy szychtorskie (pow. Hrubieszów). Udało się wówczas zdobyć, poza jednym wiadrem mleka, jedną zarżniętą kurę (sic!) i dwie żywe 87. Do niecodziennych nie tylko pod względem składu należała akcja pościgowa za BSB Zenona po wspomnianym ataku na pociąg. Wysłano wówczas G.O. garnizonu Zamość, sformowaną z żołnierzy 8 pp w sile 115 osób pod dowództwem szefa sztabu 3 PDP mjra Korczuka i batalionu 14 kpp w sile 120 żołnierzy, wspartą samochodem pancernym pod dowództwem szefa drugiego wydziału sztabu mjra Grzegorza Dreusa. Współdziałał z nim kombinowany pociąg pancerny Poznań 88. Do ważniejszych sukcesów oddziałów 3 DP w trzecim etapie działań należy zaliczyć: zabicie 24 czerwca przez żołnierzy z 2 batalionu 3 kpp Dawida 89, a następnie, równo miesiąc później, jego następcy na stanowisku dowódcy sotni Magnysa 90 oraz dosyć przypadkową likwidację 20 czerwca również przez żołnierzy 3 kpp wydawnictwa Piremoga 91. 86 CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 5 kpp do drugiego wydziału sztabu 3 DP z 13 lipca 1947, k. 66. 87 Tamże, Meldunek zwiadowczy nr 45 3 kpp za dzień 4 lipca 1947, k. 25. 88 CAW, IV.510.7.333. Meldunek sytuacyjny Nr 148 sztabu 3 PDP do dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego za 30 czerwca 1947, k. 22. Ta akcja również nie zakończyła się sukcesem. Wielokrotnie opisywane odbicie uprowadzonego z pociągu oficera z 14 kpp było najzupełniej przypadkowe, choć brzemienne w skutki. Jego zeznania potwierdziły bowiem ostatecznie narodowość napadających, co miało jak można przypuszczać znaczny wpływ na wprowadzenie na dłużej w celu zwalczania UPA w ten rejon oddziałów Wojska Polskiego, m.in. 8 DP. 89 M.in. Akcja Wisła..., s. 306, przypis 6. Jego tożsamość udało się jednak ustalić dopiero cztery dni później dzięki zeznaniom siostry (CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 28 czerwca 1947, k. 234). Miał być piątym zabitym przez oddziały G.O. Wisła dowódcą sotni (CAW, IV.501.1/A.1041. Szyfrogram Nr 2189/2190. Meldunek bojowy Nr 70 sztabu G.O. Wisła z 28 czerwca 1947, k. 229). 90 Był to sukces 3. batalionu 3 kpp (CAW, IV.521.3.144. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła za 24 lipca 1947, k. 76). 91 O tym, kogo zabito i ujęto, zorientowano się dopiero 25 czerwca (CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 25 czerwca 1947, k. 224 225).

Nadal, podobnie jak wcześniej, problemem pozostawało rozpoznanie, kto swój, a kto wróg. Wskutek nieporozumienia 1 batalion 14 kpp ostrzelał swój zwiad. Efekt: jeden zabity i dwóch rannych 92. Do podobnej sytuacji doszło w rejonie kolonii Chłopki w nocy z 18 na 19 lipca. Zasadzka G.O. sztabu 3 DP zasadziła się w jednym z domów na pododdział UPA. Gospodarz Bolesław Ożuch wziął żołnierzy za członków ukraińskiego podziemia, którym pędził samogon i zaczął opowiadać gdzie mieszkają członkowie PPR 93. Często łatwiej było pododdziałom 3 DP współpracować z nielicznymi osiedlonymi tu repatriantami zza Buga 94, co biorąc pod uwagę ich najczęściej oględnie mówiąc nienajlepsze doświadczenia z OUN UPA i brak większych powiązań z lokalną społecznością, nie powinno dziwić. O tym, że miejscowa ludność nadal bardzo bała się ukraińskiego podziemia, świadczy fakt przeprowadzenia w końcu lipca, w związku z opuszczeniem terenu działań przez 5 i 14 kpp, akcji propagandowej. Miała ona przekonać ją, że jednostki tylko zmieniają rejon działań, a teren południowej Lubelszczyzny nie zostanie bez Wojska Polskiego, dopóki nie zniknie ostatni bandyta 95. Pułki 3 DP nie przestały być nękane także przez inne problemy, występujące też w poprzednim etapie działań: brakowało rowerów, koni, radiostacji, benzyny do samochodów operacyjnych i wysiedlających, map rejonów odpowiedzialności, materiałów piśmiennych, a nawet zapasów żywności 96 (przyczyną tego ostatniego niedoboru było m.in. ich psucie się). Należy się jednak zastrzec, że skalę występowania wymienionych wyżej niedostatków bardzo trudno określić. 92 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 10 lipca 1947, k. 253; CAW, IV.521.3.114. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła za 10 lipca 1947, k. 15. 93 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 19 lipca 1947, k. 267 268. O wypadkach wejścia w zasadzkę Wojska Polskiego w powiecie lubaczowskim cywili i ormowców zob. m.in.: CAW, IV.521.9.98. Meldunek sytuacyjny Nr 137 komendanta wojewódzkiego MO w Rzeszowie za 7 czerwca 1947, k. 19; Tamże, Meldunek sytuacyjny Nr 165 komendanta wojewódzkiego MO w Rzeszowie za 15 lipca 1947, k. 52. 94 CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 41 sztabu 14 kpp do dowódcy 3 DP z 16 lipca 1947, k. 91. 95 CAW, IV.521.3.113. Pismo zastępcy dowódcy 3 DP do zastępców dowódców 3, 5 i 14 kpp z 15 lipca 1947, k. 36. 96 M.in. CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 47 3 kpp do dowódcy 3 DP z 12 czerwca 1947, k. 65.

Były wypadki nie informowania przez dowódców swoich podwładnych o działaniach sąsiadów. Nie zawsze noszono odznaki rozpoznawcze w czasie akcji. Oba te zaniedbania były na tyle częste, że dowódca 3 DP groził odpowiedzialnym za nie dowódcom w specjalnym piśmie odpowiedzialnością karną 97. Część żołnierzy była niezadowolona z przedłużenia akcji i przełożenia o 31 dni ich demobilizacji. Wymusiło to przeprowadzenie intensywnej propagandy: powinni [oni] zrozumieć, że jeszcze jeden miesiąc pracy w terenie będzie dużą zasługą wobec narodu i Polski, która należycie doceni zasługi swych synów 98. Następowało nadal obniżenie dyscypliny, szczególnie w 5 kpp (pijaństwo w rozmiarach odbiegających od normy, pobicia, próba gwałtu na polskiej nauczycielce, strzelanina urządzona przez nietrzeźwych żołnierzy w Uhnowie itp.) 99. W momencie wkroczenia na teren powiatu tomaszowskiego i hrubieszowskiego pułków 3 DP, żołnierze grupy manewrowej przy 9 pp zostali odkomenderowani do macierzystych garnizonów. Pozostała jedynie na stanowisku 4 kompania strzelecka, ochraniająca stację Werbkowice 100. Nie znaczy to, że żołnierze 8 i 9 pp nie prowadzili po tej dacie akcji przeciwko ukraińskiemu podziemiu. Największą z nich było stworzenie w rejonie lasów biłgorajskich dwóch garnizonów, dysponujących radiostacjami i samochodami operacyjnymi. Pierwszy, w miejscowości Majdan Kasztelański, obsadzał oddział z 9 pp w sile 135 żołnierzy. Drugi, we wsi Bondyż, w sile 60 ludzi wystawił 8 pp. Miały one rozpoznać oddziały ukraińskiego podziemia, które przesunęły się na te tereny. Trzeba jednak podkreślić, że formalnie nie wchodziły one w skład G.O. Wisła 101. Podobnie jak w poprzednim etapie istniała dosyć ścisła współpraca z UBP. Nie znaczyło to, że nie było zgrzytów czy wzajemnych pretensji. Nadal trwała współpraca z odcinkiem radzieckiej straży granicznej w Rawie Ruskiej. Między 97 CAW, IV.521.3.114. Pismo szefa sztabu 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp z 15 lipca 1947, k. 36. 98 CAW, IV.521.3.113. Pismo zastępcy dowódcy 3 DP do zastępców dowódców 3, 5 i 14 kpp z 24 lipca 1947, k. 93. 99 CAW, IV.510.7.484. Sprawozdanie dekadowe z pracy aparatu polityczno-wychowawczego 3 DP za 8 18 czerwca 1947, k. 153. 100 CAW, IV.521.7.333. Sprawozdanie miesięczne do szefa sztabu Lubelskiego Okręgu Wojskowego o stanie bezpieczeństwa i wyniku walk z bandami w rejonie odpowiedzialności 3 PDP za okres 1 30 czerwca 1947, k. 37. 101 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału G.O. Wisła za 3 lipca 1947, k. 238.

innymi dzięki wymianie informacji udało się 13 lipca ująć łącznika UPA 102. Miano wydawać również zbiegłych na wschód członków ukraińskiego podziemia 103. MO zajmowała się głównie organizowaniem i uzbrojeniem ORMO oraz Przysposobienia Rolniczo-Wojskowego 104. Niejako przy okazji zdarzały się starcia z ukraińskim podziemiem, np. 21 lipca 1947 w rejonie miejscowości Posadów 105. Nie wyklucza to prowadzenia niekiedy wspólnych operacji z pododdziałami 3 DP. Przykładem w tym zakresie jest operacja, przeprowadzona 1 lipca przez wydzielone siły garnizonu punktu załadowczego Bełżec i lokalnego posterunku MO 106, Przeważnie jednak współpraca sprowadzała się do spraw drugorzędnych, m.in. werbunku furmanek. Dowództwo 3 DP uważało bowiem np. współpracę z Komendą Powiatową MO w Hrubieszowie za bezwartościową 107. W odniesieniu do lotnictwa jego rola w praktyce sprowadzała się prawdopodobnie do utrzymywania łączności z dowództwem G.O. w Rzeszowie; (inna rzecz, że samolot, będący w dyspozycji dowódcy 3 DP, nie zawsze był w stanie unieść się w powietrze) 108. Przyczyną tego stanu rzeczy było utrzymujące się nadal rozbicie sotni Berkuta na małe grupki (w odróżnieniu od niektórych, działających bardziej na południu kraju, sotni kureni Bajdy i Rena ). Poszukiwanie ich przy pomocy samolotów było mało efektywne 109. 102 CAW, IV.521.3.114. Meldunek sytuacyjny dowódcy 3 DP do dowódcy G.O. Wisła za 13 lipca 1947, k. 30. Wg A.B. S z c z e ś n i a k a nawiązywanie współpracy z dowództwem radzieckiej straży granicznej nastąpiło w skali całej G.O. dopiero w końcu czerwca (A.B. S z c z e ś n i a k, Walka przeciw ukraińskiemu podziemiu w Polsce w latach 1944 1947, w: O utrwalenie władzy ludowej w Polsce 1944 1948, pod red. W. G ó r y i R. H a l a b y, Warszawa 1982, s. 419). Jeśli przyjąć ten pogląd, to wcześniejsze kontakty miały miejsce wyłącznie na poziomie lokalnym. 103 Wymagana była zgoda szefa z Rawy Ruskiej (CAW, IV.521.3.60. Meldunek zwiadowczy Nr 55 sztabu 3 kpp do dowódcy 3 DP z 10 lipca 1947). 104 Zarządzenie Nr 00275/III Państwowej Komisji Bezpieczeństwa w sprawie przedłużenia działalności G.O. Wisła z 16 czerwca..., s. 313; E. L e n i k, Działalność... cz. I, k. 197. 105 CAW, IV.521.3.61. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy podgrupy Lublin za 21 lipca 1947, k. 55. 106 CAW, IV.521.3.56. Meldunek zwiadowczy sztabu 3 DP do drugiego wydziału sztabu G.O. Wisła za 1 lipca 1947, k. 239; por. CAW, IV.521.3.114. Pismo dowództwa 3 DP do powiatowej komendy MO w Tomaszowie z 17 lipca 1947, k. 48. 107 Sprawozdanie dekadowe z pracy aparatu polityczno-wychowawczego 3 DP za okres 8 18 czerwca..., k. 154. 108 CAW, IV.510.7.333. Meldunek sytuacyjny podgrupy G.O. Lublin za okres 1 30 czerwca 1947, k. 27. 109 Brak też informacji o wynikach działań na terenie południowej Lubelszczyzny przydzielonego w trzecim etapie do G.O. Wisła klucza samolotów myśliwskich z Krakowa Ił-6 (CAW, IV.521.3.77. Zarządzenie dowództwa G.O. Wisła z 13 czerwca 1947, k. 29; Szyfrogram Nr 471 szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego do dowódcy wojsk lotniczych z 9 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 180, s. 306 307).

Jeśli chodzi o KBW, to w porównaniu z powiatem włodawskim, gdzie akcje tej formacji doprowadziły do zabicia dowódcy działającej tam sotni Wołodii, jego działania w rejonie odpowiedzialności 3 DP, sądząc z nieobecności w dywizyjnych meldunkach, miały znaczenie raczej marginalne 110. Po przybyciu na miejsce jednostki 3 DP nawiązały łączność z 33 i prawdopodobnie także z 32 odcinkiem WOP. Wymieniano dane zwiadowcze i znaki rozpoznawcze. Autorowi nie udało się znaleźć informacji, pozwalających przypuszczać o istnieniu wspólnych akcji pułków 3 DP z odcinkami 7 Oddziału WOP. Najprawdopodobniej udział 32 odcinka WOP (Bełz) i 33 odcinka WOP (Hrubieszów) w walce sprowadzał się praktycznie do blokady granicy 111. Przez analogię z drugim etapem nie można jednak wykluczyć, że były one podporządkowane dowódcy 3 DP. Podjęto również współpracę z kombinowanymi pociągami pancernymi Poznań i Wrocław. Jednak wobec rzadkiej sieci kolejowej, unikania przez ukraińskie podziemie starć, kłopoty techniczne, nieporozumienia z dyrekcją i pracownikami PKP miały one niewielkie znaczenie 112. W trzecim etapie działań 3 DP pułkowe punkty zborne (ppz) były rozmieszczone następująco 113 : 3 kpp Waręż I batalion, Dołhobyczów II batalion 114 ; 5 kpp Uhnów 115, 14 kpp w zależności od rejonów działań poszczególnych batalionów. Punktami załadowczymi były dla 3 kpp i części 14 kpp Werbkowice 116. W trzecim etapie działań G.O. Wisła oddziały podległe gen. M. 110 Oddziały KBW miały być jednak nadal obecne na tym obszarze (CAW, IV.521.3.114. Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, 5 i 14 kpp z 17 lipca 1947, k. 51; CAW, IV.510.7.275. Pismo dowódcy 7 oddziału WOP do dowódcy Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 20 maja 1947, k. 527). 111 Warto odnotować, że aktywniejszy udział jednostek 7 Oddziału WOP w walce z ukraińskim podziemiem byłby wyjątkiem w skali G.O. (H. D o m i n i c z a k, Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945 1985, Warszawa 1985, s. 314). Istnieje natomiast prawdopodobieństwo udziału w akcji wysiedleńczej 3 DP elewów WOP (Tenże, Centrum Szkolenia Wojsk Ochrony Pogranicza w Kętrzynie 1946 1986, Warszawa 1986, s. 47). 112 CAW, IV.521.3.69. Pismo dowódcy pociągu pancernego SOK mjra Rukogzy do dowódcy 3 DP z 30 czerwca 1947, k. 68 69. Ich działania nie zawsze były uzgadniane z dowódcą Lubelskiego Okręgu Wojskowego (CAW, IV.501.1/A.1041. Szyfrogram Nr 2218 szefa sztabu Lubelskiego Okręgu Wojskowego do szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 21 lipca 1947, k. 258). 113 Przedstawione tu rozmieszczenie pochodzi z połowy czerwca. Nie da się wykluczyć, że wobec przemieszczania się jednostek ich lokalizacja ulegała zmianie. 114 CAW, IV.521.3.155. Meldunek bojowy Nr 52 sztabu 3 kpp do dowódcy 3 DP z 17 czerwca 1947, k. 106. 115 Tamże, meldunek bojowy Nr 31 sztabu 5 kpp do dowódcy 3 DP z 17 czerwca 1947, k. 98. 116 W tym celu miano go otoczyć drutem kolczastym, a dla obserwacji ludności miano zbudować wieżę o wysokości 5 7 metrów (CAW, IV.521.3.71. Pismo dowództwa 3 PDP do dowódcy 9 pp z 29 maja

Melenasowi wysiedlały ludność z powiatów hrubieszowskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego i zamojskiego 117. Fatalna jakość list wysiedleńczych wymusiła powołanie batalionowych i pułkowych komisji selekcyjnych 118. Przygotowania do akcji zasiedleńczej rozpoczęły się w województwie lubelskim praktycznie dopiero 12 i 13 czerwca 119. Organizacją placówek ORMO wśród osadników zajęty się powiatowe komendy MO. Do 3 lipca w powiecie tomaszowskim powstały one w 12 osadach i liczyły łącznie 297 osób 120. Zdarzało się, że szkoleniem placówek zajmowali się także żołnierze 3 DP 121. Osadnicy pochodzili przeważnie z sąsiednich powiatów, najwięcej z biłgorajskiego i krasnostawskiego. Często byli to ludzie wracający po latach do domów, które opuścili (szczególnie chodzi tu o powiat hrubieszowski), uchodząc przed działaniami ukraińskiego podziemia 122. 1947, k. 358). Biorąc prawdopodobnie pod uwagę odległość od punktu załadowczego, próbowano jeszcze w maju bezskutecznie zmienić jego lokalizację (Tamże, Pismo p.o. szefa sztabu 3 PDP do dowódcy 3 DP z 31 maja 1947, k. 364). Z tego samego powodu nie można wykluczyć, że część osób wysiedlonych przez 3 kpp trafiło do Bełżca. Ponadto 22 czerwca odprawiono transport z Hrubieszowa (ilościowy wykaz przesiedlonych z rejonu L wraz z inwentarzem żywym w okresie 19 czerwca 8 sierpnia 1947, w: Akcja Wisła..., zał. 3, s. 438). Był on również stacją załadowczą (ppz był Waręż) dla projektowanej od 22 września do 5 października akcji wysiedleńczej w czterech gminach powiatu hrubieszowskiego (CAW, IV.521.3.80. Plan wysiedlenia rodzin ukraińskich i mieszanych na terenie gmin Waręż, Bełz, Krystynopol, Chorobrów przez G.O. 8 pp z września 1947, k. 131. Na liście figurują także osoby, określane jako Polacy i Volksdeutsche). 117 Zob. CAW, IV.501.1/A.609. Odpis Uwag o akcji osiedleńczej, przeprowadzonej w czerwcu, lipcu 1947 roku w województwie lubelskim (z lipca 1947 roku) k. 1614. 118 Tylko między 18 a 28 czerwca z samego punktu załadowczego w Werbkowicach zawrócono 274 osoby niewłaściwie wysiedlone (CAW, IV.510.7.474. Sprawozdanie dekadowe z pracy aparatu politycznowychowawczego 3 DP za 18 28 czerwca 1947 roku, k. 130). Wysiedlano również Polaków, a być może także niewielkie grupy Volksdeutschów i Białorusinów (!) (M.in. M. Strzelecki, Działalność opozycji parlamentarnej w Krajowej Radzie Narodowej i w Sejmie Ustawodawczym (VII 1945 X 1947), Toruń 1996, s. 187, przypis 80; CAW, IV.521.3.114. Pismo dowódcy 3 DP do dowódców 3, S i 14 kpp z 17 lipca 1947, k. 87). 119 Sprawozdanie instruktora wydziału organizacyjnego KC PPR do kierownika wydziału o sytuacji na Lubelszczyźnie w związku z wysiedleniem ludności ukraińskiej z 23 czerwca 1947, w: Akcja Wisła..., dok. 194, s. 319. 120 CAW, IV.510.7.286. Komunikat sytuacyjny Nr 117 dowództwa Lubelskiego Okręgu Wojskowego z 3 lipca 1947, k. 163. 121 CAW, IV.521.3.61. Meldunek zwiadowczy dowódcy 3 DP do dowódcy podgrupy Lublin z I S lipca 1947, k. 44; K. K a c z m a r e k, Przez..., s. 402. 122 CAW, IV.521.3.S6. Meldunek zwiadowczy dowództwa 3 DP do sztabu G.O. Wisła z 17 lipca 1947, k. 263; por. F. K a w e c k i [wspomnienia], w: Czas dokonany. Mój udział w tworzeniu i utrwalaniu władzy ludowej na Lubelszczyźnie, oprac. J. C a b a n, Lublin 1977, s. 203; Spogad Inni Borjak (...), w: 1947 propamjatna..., s. 521. Do 1 lipca miano zebrać 1.575 podań o osiedlenie się w powiecie hrubieszowskim i 1.393 w tomaszowskim (CAW, IV.510.7.333. Meldunek sytuacyjny podgrupy Południe do dowództwa G.O. Lublin za okres 21 30 czerwca 1947, k. 426). Organy PPR odrzuciły jednak wiele z nich (Sprawozdanie dekadowe z pracy aparatu polityczno-wychowawczego za 18 28 czerwca..., k. 131).