Temat 6 Ekologia behawioralna
Ekologiczny wymiar zachowań Zachowanie: zauważalny na zewnątrz efekt procesów zachodzących w organizmie. W zasadzie, zachowania są świadome, zależne od woli i powodowane są przez skurcze mięśni poprzecznie prążkowanych. (Kontrowersje: zachowania lunatyka, zahipnotyzowanego, płacz.) Celem zachowania jest niemal zawsze określona interakcja ze środowiskiem: oddziałanie na środowisko, pobranie czegoś ze środowiska, opieranie się wpływowi środowiska. Zachowania są zwykle funkcjonalne = mają jakąś funkcję = są przystosowawcze. Funkcja zachowania nie musi być uświadomiona, np. niektóre ludy pierwotne nie znają związku zachowań płciowych z prokreacją (np. Trobriandczycy).
Uwarunkowania zachowań W ujęciu naukowym: geny i środowisko (= nie-geny). Zachowania są wynikiem aktywności układu nerwowego, a ta zależy od genów i środowiska. W ujęciu potocznym: ważna jest wolna wola czyli niezależność od wpływu genów i środowiska. Trudno jednak określić czym jest wolna wola, skoro nie zależy od genów ani środowiska i nie jest też wynikiem przypadku nie zajmujemy się wolną wolą. Środowisko niewątpliwie ma duży wpływ na zachowania, np. podczas nauki języka, nauki posługiwania się narzędziami, przyswajania norm społecznych. Ale czy geny też mają istotny wpływ na zachowania?
Behawioryzm Pierwsza połowa 20w. i później. Główny przedstawiciel: Burrhus Skinner. Tezy behawioryzmu: Zachowania nie zależą od czynników wrodzonych (genów), tylko od środowiska (nauki). W momencie urodzenia, umysł to czysta tablica (tabula rasa) wszystkiego trzeba się nauczyć. Jedyną wrodzoną zdolnością jest zdolność do nauki. Krytyka behawioryzmu (druga połowa 20w.): Napromieniowanie szczura wymioty. Szczur kojarzy wymioty z bodźcami smakowymi (zjedzonym pokarmem), ale nie wzrokowymi lub dźwiękowymi. Małpy łatwo uczą się panicznie bać się węża, ale nie kwiatu. Ludzkie uniwersalia behawioralne wzorce zachowań obecne we wszystkich kulturach.
Ludzkie uniwersalia behawioralne Przykłady: Męska zazdrość seksualna: silna, silniejsza niż u kobiet, częsta przyczyna zabójstwa żony. Podstawowe ekspresje mimiczne: zadowolenie, smutek, strach, gniew, wstręt, zaskoczenie. Zakochanie: pieśni miłosne, ucieczki zakochanych, cierpienia z miłości, tęsknota za ukochanym. Preferencje partnerskie: np. im starsza kobieta, tym mniej się podoba mężczyznom.
Uniwersalne wyrazy twarzy
Odziedziczalność cech psychicznych Wiele cech psychicznych i wzorców zachowania ma wysoki współczynnik odziedziczalności (h 2 > 0,4), a więc silnie zależą od genów. Na przykład: inteligencja, podstawowe składniki osobowości: otwartość na doświadczenia, sumienność, ekstrawersja, ugodowość, stabilność emocjonalna, niektóre zaburzenia: anoreksja, ADHD.
Kognitywizm Nauka o funkcjonowaniu umysłu. Rozwój od drugiej połowy 20w. Analogia umysłu do komputera: Komputer Cechy wrodzone sprzęt Umysł genetycznie zdeterminowane sposoby działania Cechy nabyte oprogramowanie elementy nabyte w toku nauki
Psychologia ewolucyjna Prekursor: William James, koniec 19w. Rozkwit pod koniec 20w. Znany przedstawiciel: David Buss. Ewolucja biologiczna (dobór naturalny) ukształtowała u każdego gatunku skłonności do takich zachowań, które zwiększają szanse jego przeżycia i rozmnożenia. Czyli, skłonności do zachowań mają: ewolucyjne pochodzenie, genetyczne podłoże, przystosowawcze znaczenie. Różne ograniczenia (np. kulturowe) mogą prowadzić do zachowań niezgodnych ze skłonnościami.
Wrodzone mechanizmy psychiczne Wrodzony mechanizm psychiczny: genetycznie uwarunkowana skłonność do określonego reagowania na określony bodziec. Np. reakcje opiekuńcze w stosunku do własnych dzieci. Bodziec może zostać zapamiętany, a reakcja pojawić się z opóźnieniem. Np. naszemu dobroczyńcy odwdzięczamy się, gdy nadarzy się okazja. Postuluje się istnienie wielu wrodzonych mechanizmów psychicznych związanych z: własnym przetrwaniem i rozwojem, wyborem partnera, zachowaniami wobec krewnych (w tym dzieci), zachowaniami wobec osobników nie spokrewnionych.
W jakim środowisku ewoluował umysł? Przez większość czasu ewolucja człowieka przebiegała w środowisku innym niż współczesne: niski poziom medycyny i higieny, okresowy głód wysoka śmiertelność, nie-maltuzjańska kontrola urodzin, mała skuteczność antykoncepcji wysoka płodność, brak systemu opieki społecznej inwestycje ojca są ważne dla przeżycia i rozwoju dziecka, brak systemu ustalania ojcostwa i alimentów bezkarność mężczyzny opuszczającego partnerkę. Mechanizmy psychiczne ewoluowały więc w innych warunkach niż obecne nie muszą być optymalne we współczesnych populacjach uprzemysłowionych. W nowych warunkach mechanizmy psychiczne mogą inaczej działać niż przeszłości warto badać umysłowość i zachowania współczesnych łowców-zbieraczy.
Upodobania i awersje Ewolucja tak ukształtowała ludzki umysł, żeby: obiekty zagrażające zdrowiu / życiu wzbudzały strach / wstręt, obiekty sprzyjające zdrowiu / życiu wydawały się ładne i przyjemne. Powszechny jest lęk przed pająkami, wężami, dużą wysokością, krwawieniem. Brak tak silnych lęków wobec nowoczesnych zagrożeń, np. samochodów, prądu elektrycznego. Apetyt wzbudzają pokarmy o największej wartości odżywczej, np. owoce dojrzałe. Piękny krajobraz środowisko bezpieczne (otwarta przestrzeń) i zasobne (owoce). Piękne ciało ludzkie oznaka jakości biologicznej i dobrego charakteru.
Wybór partnera różnice płciowe Biologiczne i czasowe koszty rozmnażania są: niskie u mężczyzn: produkcja plemników i stosunek seksualny, wysokie u kobiet: ciąża, karmienie piersią, wychowywanie dziecka. Z tych powodów: mężczyzna może mieć znacznie większy sukces reprodukcyjny (liczbę dzieci) niż kobieta, rozpad związku i jego konsekwencje dla dziecka są bardziej kosztowne dla kobiety. Ewolucja ukształtowała więc inną strategię seksualną u obu płci: mężczyźni idą na ilość = pragną różnorodności seksualnej = strategia związków krótkoterminowych, kobiety idą na jakość = pragną stabilnego związku i zaangażowanego partnera = strategia związków długoterminowych. Dlatego: mężczyźni rywalizują o kobiety, zalecają się, a kobiety wybierają najlepszego kandydata.
Preferencje partnerskie kobiet Oczekiwania wobec partnera Zdolny inwestować Chętny inwestować Oznaki, że partner spełni oczekiwanie Perspektywy finansowe, pozycja społeczna Inteligencja, wykształcenie Starszy wiek Ambicja, pracowitość Wzrost, siła, sprawność fizyczna, zdrowie Miłość, oznaki zaangażowania Pozytywny stosunek do dzieci Wiarygodność, stabilność emocjonalna Zdolny do obrony partnerki i potomstwa Wielkość (wysokość ciała) Siła Odwaga Sprawność fizyczna Pasuje do partnerki Podobny system wartości Podobny wiek Podobny charakter
Mieszana strategia seksualna u kobiet Idealnych mężczyzn jest niewielu, a ci istniejący są trudno osiągalni. Idealnego mężczyznę łatwiej kobiecie namówić na związek krótko- niż długoterminowy. Optymalna strategia seksualna u kobiet wygląda więc następująco: utworzyć stały związek z mężczyzną zdolnego i chętnego inwestować, zdradzić go z mężczyzną o dobrych genach, wmanewrować stałego partnera w opiekę nad tak poczętym dzieckiem. Efekt: dziecko będzie miało wysoką jakość genetyczną i dobrą opiekę ojcowską.
Objawy mieszanej strategii seksualnej kobiet Kobieca chęć na seks z partnerem jest stała w cyklu miesiączkowym, a na seks z kochankiem największa w czasie owulacji (szczególnie, gdy partner jest nieatrakcyjny). Chęć przekłada się na czyny. Kobieta częściej ma orgazm z kochankiem niż stałym partnerem (orgazm zwiększa szansę zapłodnienia). Antykoncepcja rzadziej jest stosowana podczas seksu z kochankiem. Kobieta preferuje u kochanka oznaki dobrych genów (zmaskulinizowana twarz, symetryczne ciało, rywalizacyjne zachowania) ale tylko w fazie płodnej cyklu miesiączkowego. Gdy partnerzy są niedopasowani genetycznie (mają podobne geny MHC)*: kobieta słabiej pożąda swojego partnera, a silniej obcego mężczyznę (gł. w fazie płodnej), kobieta częściej zdradza. Powyższych efektów dla fazy cyklu nie ma u kobiet stosujących antykoncepcją hormonalną. * Odmienność rodziców w MHC różnorodność MHC u dziecka odporność immunologiczna.
Preferencje partnerskie mężczyzn Zdolności rozrodcze kobiety silnie zależą od jej wieku mężczyźni preferują młode kobiety, a dokładniej młodo wyglądające: młodzieńcze proporcje twarzy, gładka skóra, wcięcie talii. Zdolności rozrodcze kobiety silnie zależą od jej kondycji biologicznej (zdrowia) mężczyźni preferują kobiety o zdrowym wyglądzie (np. stan skóry). Płodność kobiety zależy od fazy cyklu miesiączkowego ale tego mężczyzna nie potrafi rozpoznać. Inwestowanie w nie swoje dziecko jest ewolucyjnie bezsensowne mężczyźni chcą być pewni ojcostwa oczekują wierności od stałych partnerek (osobowość, reputacja, dziewictwo).
Dlaczego mężczyźni preferują młode kobiety? Psychologia ewolucyjna: bo młode kobiety mają najwyższą sprawność rozrodczą. Feminizm: bo młode kobiety łatwiej zdominować niż starsze. Fakt obalający wyjaśnienie feministyczne: nastoletni chłopcy preferują dziewczęta starsze od siebie (dojrzałe reprodukcyjnie).
Rozwiązłość kobiet a wielkość jąder u mężczyzn Goryl Szympans Człowiek Masa dorosłego samca (kg) 180 50 70 Masa jąder (g) 10 100 40 System kojarzenia Jeden samiec ma harem. Nie dopuszcza innych samców. Grupy wielosamcowe. Wiele przelotnych związków = promiskuityzm. Grupy wielosamcowe. Przewaga związków długotrwałych.
Korzyści i koszty związku długo- i krótkoterminowego Mężczyzna Kobieta Związek Korzyści Koszty Korzyści Koszty długotrwały lepszy rozwój dzieci pewność ojcostwa lepsza partnerka krótkotrwały więcej dzieci zasoby mniej dzieci gorszy rozwój dzieci ryzyko choroby zemsta zdradzanych zła reputacja inwestycje partnera gorsze geny dobre geny ryzyko choroby zasoby zemsta zdradzanych zła reputacja niepożądana ciąża
Altruizm krewniaczy Krewnym pomagamy bezinteresownie, ponieważ mają częściowo te same geny co my. Siła altruizmu krewniaczego jest proporcjonalna do stopnia pokrewieństwa: potomstwo, rodzeństwo = 1/2, wnuki, wujkowie = 1/4, kuzyni = 1/8. Mężczyźni mniej angażują się w opiekę nad dzieckiem niż kobiety. Przyczyny: ponieśli mniejsze koszty związane z pojawieniem się dziecka na świecie, mogą szukać innych kobiet (możliwość dodatkowej reprodukcji), mogą być niepewni swego ojcostwa (niewierność żony, brak podobieństwa dziecka do ojca). Podział majątku w testamencie: Więcej zapisuje się bliższym krewnym niż dalszym. Żona zapisuje mężowi majątek z zastrzeżeniem, że się powtórnie nie ożeni; mąż tego nie zastrzega. Więcej zapisuje się wnukom ze strony córki niż syna bo większa pewność rodzicielstwa.
Konflikt rodzic-dziecko Większość zarodków ginie krótko po zapłodnieniu. Jedna z przyczyn: wadliwy zarodek produkuje mało gonadotropiny organizm matki odrzuca go. Płód zwęża naczynia matki wyższe ciśnienie krwi więcej pokarmu dochodzi do płodu, ale jest ryzyko uszkodzenia tkanek matki. Dzieci żądają od rodziców więcej niż ci są gotowi dać (np. moment odstawienia od piersi). Rodzice oczekują od dzieci większej pomocy dla rodzeństwa i kuzynostwa niż chcą one udzielać. Przyczyna konfliktu: inny stopień pokrewieństwa danej osoby z rodzicem niż dzieckiem. Na przykład: rodzic jest tak samo spokrewniony z każdym swoim dzieckiem, ale dane dziecko jest bliżej spokrewnione z samym sobą niż z rodzeństwem.
Altruizm odwzajemniany Osobniki niespokrewnione mogą sobie pomagać jeżeli jest spora szansa na rewanż w przyszłości. Warunki wyewoluowania altruizmu odwzajemnianego: kontakty między danymi osobnikami są powtarzalne, osobniki się rozpoznają, osobniki pamiętają historię swoich kontaktów. Trzeba też uważać na oszustów przyjmują pomoc, ale się nie odwzajemniają. Optymalna strategia: przy pierwszej okazji pomagaj, przy kolejnych okazjach odwzajemniaj zachowanie drugiego osobnika.
Agresja Agresja: zachowanie mające na celu zaszkodzenie innemu osobnikowi (lub groźba takiego zachowania), zwykle w celu uzyskania własnych korzyści. Agresja jest przystosowawcza ułatwia: dostęp seksualny do kobiet: rywalizacja między mężczyznami, agresja wobec partnerki, dostęp do dóbr materialnych: obrona własnych, zagarnianie cudzych, zdobycie wyższej pozycji społecznej. Ostatecznie, umiejętna agresja prowadzi do większego sukcesu reprodukcyjnego. Mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet, bo ich sukces reprodukcyjny jest bardziej zróżnicowany. Agresja u mężczyzn jest częściej fizyczna, a u kobiet słowna. Agresja i wojny w kulturach pierwotnych: mężczyźni walczą o kobiety.
Pozycja społeczna Podstawowe drogi awansu społecznego: agresja: przemoc, zastraszanie, budowanie autorytetu: zachowania prospołeczne, przyciąganie uwagi, atrakcyjność fizyczna. W 83% przypadków prezydentem USA zostawał wyższy z kandydatów. Testosteron: motywuje do rywalizacji, spada po przegranej rywalizacji, pozostaje wysoki u zwycięzców motywuje do kolejnej rywalizacji, spada po utworzeniu trwałego związku partnerskiego (np. ślub), rośnie po rozpadzie tego związku (np. rozwód), bezpośrednio nie wywołuje agresji.
Psychologia ewolucyjna uwagi końcowe Na zachowania ludzkie mają wpływ geny (będące wynikiem ewolucji), ale także czynniki środowiskowe (w tym edukacja) nie jesteśmy niewolnikami genów. Opisywane prawidłowości mają charakter statystyczny nie odnoszą się do każdej osoby (podobnie jak w stwierdzeniu mężczyźni są wyżsi niż kobiety ).