PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R.

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. RZESZÓW 2014 OBSERWATORIUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Rzeszów 2014

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Profilaktyka instytucjonalna w woj. podkarpackim w 2013 r. Wydawca Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie ul. Hetmańska 120 35-078 Rzeszów Zespół redakcyjny pod kierunkiem Marioli Zajdel-Ostrowskiej Dyrektora Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie Małgorzata Makarinska Justyna Augustyn Piotr Grzech Bartosz Zgłobicki Redakcja Obserwatorium Integracji Społecznej ul. Staszica 15A 35-051 Rzeszów e-mail: ois@rops.rzeszow.pl www.ois.rops.rzeszow.pl Korekta Elżbieta Faron-Lewandowska Projekt graficzny, DTP, druk www.pracowniacc.pl Nakład 300 egz. Egzemplarz bezpłatny ISBN 978-83-63763-24-4 Wydanie współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści Wprowadzenie...................................................................................... 5 1. Założenia metodologiczne..................................................................... 10 2. Wyniki badania................................................................................. 13 2.1. Analiza danych zastanych.................................................................. 13 2.2. Analiza wyników badania ankietowego.................................................... 23 2.2.1. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania ubóstwu.................... 23 2.2.2. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu 26 2.2.3. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych........................................................ 30 2.2.4. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie....... 32 2.2.5. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezdomności............... 35 2.2.6. Czynniki utrudniające i ułatwiające realizację działań profilaktycznych............ 38 3. Wnioski......................................................................................... 41 Spis tabel.......................................................................................... 44 Spis wykresów.................................................................................... 45 Spis map........................................................................................... 46 Bibliografia, spis aktów prawnych................................................................ 47 Aneks.............................................................................................. 48 1. Wskaźniki.................................................................................... 48 2. Ankieta....................................................................................... 50 Przeciwdziałanie ubóstwu................................................................... 50 Długotrwałe bezrobocie..................................................................... 52 Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych...................................... 54 Przemoc w rodzinie.......................................................................... 56 Bezdomność................................................................................. 58 3

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. 4

Wprowadzenie Wprowadzenie Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zrealizowane zostało badanie regionalne pn. Profilaktyka instytucjonalna. Badanie jest jednym z czterech badań ogólnopolskich realizowanych przez Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 1 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacja- -ngo.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.]. Zmieniająca się sytuacja społeczno-gospodarcza oraz ewolucja potrzeb społecznych przyczynia się do stawiania przed systemem pomocy społecznej nowych wyzwań oraz powoduje konieczność wprowadzenia takich rozwiązań systemowych, które będą zmniejszać liczbę osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym 1. Pomoc społeczna zajmuje ważne miejsce w systemie zabezpieczenia społecznego. Jej rola ciągle wzrasta, gdyż zakres podmiotowy i przedmiotowy udzielanych świadczeń ulega systematycznemu rozszerzaniu. Coraz więcej osób i rodzin korzysta bowiem ze wsparcia w ramach tego systemu, a katalog spraw regulowanych przez przepisy prawa z zakresu pomocy społecznej jest obszerny. Istotnym zadaniem w ramach pomocy społecznej jest zapobieganie powstawaniu marginalizacji osób i rodzin, a więc profilaktyka, która należy do najtrudniejszych zadań pomocy społecznej, wymaga bowiem większego profesjonalizmu pracowników socjalnych oraz współdziałania instytucji pomocy społecznej z innymi podmiotami (np. szkołą, policją). 2 L. Albański, Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Kolegium Karkonoskie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Jelenia Góra 2010, s. 8. Profilaktyka jest jednym ze sposobów reagowania na różnego rodzaju zjawiska społeczne, które powszechnie postrzegane są jako szkodliwe i niepożądane. Zbigniew B. Gaś definiuje profilaktykę jako proces wspomagania jednostki w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia oraz inicjowanie i wzbogacanie czynników sprzyjających rozwojowi i zdrowemu życiu 2. Ze względu na rodzaj intencjonalnie podejmowanych działań, mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom, S. Górski wyodrębnia cztery główne odmiany profilaktyki patologii społecznej, czyli profilaktykę: eliminująco-uprzedzającą, która wiąże się z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem biologicznych, psychicznych i społecznych 5

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. czynników zwiększających ryzyko wykolejenia jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników; eliminująco-objawową, polegającą na możliwie wczesnym wykrywaniu i reagowaniu na początkowe objawy niedostosowania. Celem tych działań jest likwidowanie skłonności do zachowań nieakceptowanych społecznie; powstrzymującą, która za pomocą różnych środków uniemożliwia lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej czynu nagannego bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji; kreatywną, która wzmacnia i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych społecznie, czyli takie, które mając charakter prospołeczny, wywierają wpływ na ludzi, tłumiąc siłę oddziaływania szkodliwych czynników konkurencyjnych. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie wychowania. Wyniki wielu badań wskazują, że pod względem skuteczności i poniesionych kosztów (materialnych, społecznych i etycznych) profilaktyka kreatywna jest znacznie bardziej opłacalna niż oparta na destrukcji tradycyjna działalność profilaktyczna 3. Profilaktyka polega na wczesnym, ciągłym, planowym monitorowaniu, diagnozowaniu środowisk zagrożonych biedą, chorobami, przestępczością ( ) 4. Aby podjąć działania prewencyjne, niezbędne są określone zasoby, wśród których wymienia się: dobre, profesjonalne przygotowanie lokalnych pracowników socjalnych, ale także i polityków społecznych pogłębione wiedzą o społeczeństwie i społecznościach lokalnych, strukturze i mechanizmach ich funkcjonowania, o konfliktach, ich źródłach oraz sposobach ich rozwiązywania; otoczenie społeczne uznające profilaktykę jest tańszym i skuteczniejszym instrumentem wspierającym ład społeczny, ale tylko wtedy, kiedy władza lokalna jest oświecona, a społeczność ma do niej zaufanie, deklaruje chęć współdziałania, ma poczucie identyfikacji; nowe ustawodawstwo silnie akcentujące profilaktykę wraz z wyposażeniem w narzędzia do jej uprawiania 5. 3 S. Górski, Profilaktyka społeczna, Oświata i Wychowanie 1986, nr 40, s. 14 17. 4 Instytut Rozwoju Służb Społecznych, O polityce w pomocy społecznej, Polityka Społeczna nr 9/2010, s. 44. 5 jw. s. 44 45. Rozwinięta i dobrze realizowana profilaktyka powinna redukować przypadki niedostosowania społecznego oraz patologii społecznej. Ponadto powinna uprzedzać stany zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego i społecznego, aby uchronić jednostki i grupy danej populacji przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych. Funkcjonowanie systemu pomocy społecznej reguluje ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 6. Dotychczasowy model pomocy społecznej koncentrował się na wspieraniu najuboższych, którzy nie 6 T.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 182, z późn. zm. 6

Wprowadzenie potrafili odnaleźć się w nowej rzeczywistości społecznej. Oparty na zasadzie pomocniczości/subsydiarności wprowadził podstawową regułę działania wobec osób potrzebujących pomocy, polegającą na tym, że państwo nie może zastępować działań poszczególnych osób czy rodzin, które powinny własnymi siłami i środkami zaspokajać potrzeby egzystencjalne, natomiast może oraz powinno pomagać i wspierać wówczas, gdy nie są one w stanie samodzielnie przezwyciężać trudnej sytuacji życiowej w jakiej się znalazły. 7 Obszar Unii Europejskiej po rozszerzeniu, które nastąpiło 1 stycznia 2007 roku. Do Wspólnoty przystąpiły wówczas 2 państwa: Rumunia i Bułgaria. 8 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacja- -ngo.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.]. Polska wśród krajów UE27 7 należy do państw o wysokiej wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wynoszącym 27,2%). Wnioski te potwierdzane są także w dostępnych raportach publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny ( Europejskie badanie dochodów i warunków życia EU-SILC w 2011 r. ). W tej sytuacji konieczne jest zmodyfikowanie dotychczasowych zasad i form systemu pomocy społecznej celem zwiększenia jego efektywności i podniesienia poziomu bezpieczeństwa grup szczególnego ryzyka. Projektowane zmiany w ustawie o pomocy społecznej nakierowane są na podniesienie efektywności systemu pomocy społecznej przez podniesienie podmiotowości odbiorców pomocy. Klient pomocy społecznej powinien mieć większy niż dotychczas wpływ na pokonanie swojej trudnej sytuacji życiowej, poprzez nie tylko współpracę z pracownikiem socjalnym, ale także poprzez świadomy wybór oferowanych usług socjalnych. Zmiany w systemie pomocy społecznej mają przyczynić się do tego, aby przyznawane świadczenia, oferowane usługi socjalne, w tym praca socjalna, odpowiadały rzeczywistym potrzebom i możliwościom osób i rodzin, a zastosowane mechanizmy bardziej mobilizująco i aktywizująco wpływały na ich postawy oraz poprawę gotowości aktywnego udziału w życiu publicznym, w tym współdziałania w lokalnym środowisku społecznym. Ponadto w założeniach do zmian ww. ustawy proponuje się przeformułowanie celów pomocy społecznej z wyraźnym wskazaniem, że pomoc społeczna polega na prowadzeniu działań profilaktycznych oraz aktywizacyjnych, a także zapewnieniu pomocy osobom i rodzinom tego wymagającym. Rola świadczeń, zwłaszcza świadczeń pieniężnych, powinna być uzupełnieniem usług oferowanych przez system pomocy społecznej, a na pewno powinna stanowić instrument motywujący do aktywnego współdziałania pracowników socjalnych z osobami i rodzinami w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych w jakich te osoby i rodziny się znajdują. Pomoc społeczna prócz funkcji ratowniczych powinna również pełnić funkcję profilaktyczną oraz aktywizacyjną związaną z wyzwalaniem w osobach i rodzinach wymagających wsparcia woli aktywnego przezwyciężania ich trudnej sytuacji życiowej 9. 7

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Obowiązujące dotychczas działania nakierowane na pracę z indywidualnym klientem, pracę z rodziną czy pracę ze środowiskiem lokalnym są nadal wykorzystywane, jednak istnieje potrzeba traktowania ich w sposób zintegrowany. Aktualnie posługiwanie się metodami opartymi na silnych stronach i potencjale klienta, na rozwiązaniu problemu, na silnych stronach i potencjale rodziny, na kliencie znajdującym się w kryzysie stanowią jednocześnie wyzwanie, ale i aktualny standard w działaniach realizowanych przez pomoc społeczną. Wykorzystywane metod mediacji, streetworkingu 9, coachingu 10 oraz wolontariatu znacząco wpływa zarówno na jakość pracy socjalnej, jak i na efektywność podejmowanych działań 11. W celu wzmocnienia bezpieczeństwa socjalnego obywateli i rodzin przy jednoczesnym wzroście ich aktywności w rozwiązywaniu własnych problemów oraz trudności życiowych niezbędna jest również realizacja podstawowych usług socjalnych; są to usługi: profilaktyczne adresowane do osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, a skupiają się na edukacji, poradnictwie, pomocy dla samopomocy, terapii oraz innych usługach profilaktycznych; aktywizujące adresowane do osób pozostających bez zatrudnienia, osób niepełnosprawnych, których dysfunkcje w sferze społecznej można kompensować w ramach usług asystenckich adresowanych do osób samotnych niepełnosprawnych; interwencyjne służące zabezpieczeniu niezbędnych podstawowych potrzeb osób niepełnosprawnych i starych, chorych w ramach usług opiekuńczych świadczonych w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia, w rodzinnych domach pomocy, w mieszkaniach chronionych i w domach pomocy społecznej, a także osób i rodzin znajdujących się w sytuacjach kryzysowych (przemoc, handel ludźmi, klęski żywiołowe i zdarzenia losowe) 12. Usługi profilaktyczne mają zapobiegać powstawaniu i pogłębianiu się niekorzystnych zjawisk społecznych (dysfuncji) jakie mogą zakłócić prawidłowe funkcjonowanie osób oraz rodzin w wymiarze zawodowym i pozazawodowym w lokalnym środowisku społecznym i rodzinnym. Profilaktyka różni się od innych rodzajów przeciwdziałania tym, że jest czynnością uprzedzającą. Podejmowana jest zanim groźne zjawiska się pojawiają, rozprzestrzenią, a ich dolegliwość wymusi dopiero zastosowanie środków zaradczych. Celem usług profilaktycznych świadczonych w ramach pracy socjalnej, w której pracownik socjalny ma pełnić funkcję prewencyjnego oparcia społecznego dla osoby i rodziny będzie wspieranie w przezwyciężeniu pierwszych objawów kryzysu oraz tworzenie warunków sprzyjających uwolnieniu ekspresji osoby i rodziny, by mogła stawać się podmiotem systemu pomocy społecznej i wsparcia. Zakres realizowanych aktualnie i planowanych do realizacji zadań pomocy społecznej, w tym 9 Streetworking innowacyjna forma pracy socjalnej, praca prowadzona na ulicy, poza instytucją w środowisku przebywania klienta. 10 Coaching interaktywny proces szkolenia, którego głównym celem jest przyspieszenie tempa rozwoju i polepszenie efektów działania oraz osiągnięcie celu. 11 M. Łojko, Pomoc społeczna wczoraj i dziś Nowe wyzwania, stare problemy, http://www. ue.katowice.pl/ uploads/media/19_m.lojko_pomoc_spoleczna_wczoraj_i_dzis...pdf, [dostęp: 16.07.2014 r.]. 12 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacja- -ngo.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.]. 8

Wprowadzenie pracy socjalnej, jest efektem zarówno potrzeb związanych z funkcjonowaniem społecznym, jak i efektem zmian związanych z podejściem do klienta. Jednak należy mieć na uwadze fakt, że rozwiązania te powinny również odnosić się do tych, którzy dotychczas nigdy nie korzystali ze świadczeń pomocy społecznej. Działania profilaktyczne powinny być więc skierowane do różnego rodzaju klientów pomocy społecznej, zaś warunkiem skutecznej pracy profilaktycznej jest skoordynowanie działań we wszystkich obszarach jej funkcjonowania oraz wzmocnienie bądź wprowadzenie nowych działań profilaktycznych. Niniejszy raport z przeprowadzonego w województwie podkarpackim badania pn. Profilaktyka instytucjonalna składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza część zawiera krótką charakterystykę wraz z opisem metod badawczych. Scharakteryzowano przedmiot badania, wskazano problemy badawcze, a także omówiono metody na podstawie których dokonano analizy materiału badawczego. Ponadto przedstawiono zastosowany dobór próby. Kolejną najważniejszą część raportu stanowią wyniki badania. Materiał opracowano na podstawie informacji zebranych w trakcie badania ilościowego z wykorzystaniem również danych zastanych. Głównym źródłem informacji wykorzystanym do opracowania raportu był kwestionariusz ankiety skierowany do ośrodków pomocy społecznej. Źródłem danych zastanych było sprawozdanie MPIPS-03, Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, Ocena zasobów pomocy społecznej, Bank danych lokalnych (BDL) Główny Urząd Statystyczny. Ostatnia część raportu zawiera wnioski końcowe. 9

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. 1. Założenia metodologiczne Jednym z pierwszych kroków w realizacji badań jest określenie celów badawczych. Jak określa B. Klepacki 13 za cel badań naukowych uważa się wykrycie prawidłowości stale występujących w badanych zjawiskach oraz doprowadzenie na ich podstawie do wniosków ogólnych, ważnych nie tylko dla badanej zbiorowości, ale i dla innych obiektów znajdujących się w takich samych warunkach. Cele badań to także opracowanie właściwych metod badawczych służących poznaniu rzeczywistości. Ich analiza zaś pozwala na opracowanie indywidualnych kryteriów realizacji badań, takich jak wskazanie obszarów czy zakresu tematycznego. 13 B. Klepacki, Wybrane zagadnienia związane z metodologią badań naukowych, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, Z. 2, 2009, s. 41 42. Badaniu Profilaktyka instytucjonalna przyświecał cel zebrania informacji na temat szeroko pojętych usług, które przeciwdziałają długotrwałym skutkom wykluczenia społecznego oraz zapobiegają trwałemu wejściu do systemu pomocy społecznej. Usługi te realizowane były w 2013 roku przez ośrodki pomocy społecznej (OPS) w zakresie m.in. przeciwdziałania ubóstwu, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, przemocy w rodzinie, bezdomności oraz długotrwałemu bezrobociu. Badanie Profilaktyka instytucjonalna ma ponadto na celu weryfikację następujących celów szczegółowych, które przyczyniają się do osiągnięcia celu głównego: 1. Określenie liczby, form oraz sposobu realizacji działań profilaktycznych realizowanych przez OPS. 2. Identyfikacja czynników wpływających na realizację działań profilaktycznych realizowanych przez OPS. Jednym z fundamentalnych elementów postępowania badawczego jest określenie problemów badawczych. Zdefiniowanie problemu oraz sformułowanie pytań badawczych należy do fazy koncepcyjnej badania oraz wymaga od badacza określenia problematyki i ustalenia treści poszukiwanych informacji. W ramach prac badawczych określono następujące problemy badawcze: 1. Realizowane usługi o charakterze profilaktycznym. 2. Nierealizowane usługi o charakterze profilaktycznym. 3. Przyczyny braku realizacji określonych usług profilaktycznych. 4. Czynniki utrudniające realizację działań profilaktycznych. 5. Czynniki ułatwiające realizację działań profilaktycznych. Metodologia badań społecznych jest szczególnie istotna na etapie planowania sposobu przeprowadzania badania. W niniejszym badaniu cele 10

1. Założenia metodologiczne i pytania badawcze weryfikowano za pomocą dwóch metod badawczych: analizy desk research oraz metody ilościowej. Pierwszą metodą zastosowaną w badaniu jest desk research. Jest to sposób zbierania informacji polegający na analizie dostępnych danych statystycznych. Zastosowanie tej metody posłużyło osiągnieciu zakładanych celów badania oraz zebraniu fundamentalnych informacji o tematyce badawczej na poziomie gmin, powiatów, województw i kraju. Analiza desk research została opracowana z uwzględnieniem następujących wskaźników: 1) pomocy z powodu ubóstwa, 2) pomocy z powodu bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego, 3) pomocy z powodu przemocy w rodzinie, 4) pomocy z powodu bezdomności, 5) pomocy z powodu bezrobocia, 6) asystentury rodzin, 7) upowszechnienia metody asysty rodziny, 8) obciążenia placówek wsparcia dziennego, 9) skrajnego ubóstwa w województwach, 10) dostępne zasoby instytucjonalne pomocy i wsparcia, 11) liczba indywidualnych programów pomocy. 14 CAWI (ang. Computer-Assisted Web Interview wspomagany komputerowo wywiad za pomocą strony WWW) metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach rynku i opinii publicznej, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej. Opracowanie niniejszych wskaźników nastąpiło na podstawie następujących źródeł informacji: 1. Bank Danych Lokalnych Główny Urząd Statystyczny. 2. MPiPS-03 Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej-pieniężnych w naturze i usługach za I XII 2013 r. 3. Ocena Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013. 4. WRiSPZ Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykorzystania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej za okres od 2013.07.01 do 2013.12.31. 5. Dane własne Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Rzeszowie. Kolejnym sposobem zbierania danych zastosowanych w badaniu była metoda ilościowa. Koncentruje się ona na numerycznym przedstawieniu i przetwarzaniu danych w celu opisania i wyjaśnienia przedmiotowego zjawiska. W ramach badania ilościowego zastosowano technikę ankiety elektronicznej CAWI 14. Badanie skierowane było do dyrektorów/kierowników ośrodków pomocy społecznej. Niniejszy raport przedstawia analizę wyników badania Profilaktyka instytucjonalna na poziomie wojewódzkim. 11

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Na terenie województwa podkarpackiego ankietę skierowano do 160 jednostek pomocy społecznej, z czego otrzymano zwrot 94,4%. Tabela 1. Dobór próby Ośrodki pomocy społecznej Wyszczególnienie ogółem wiejskich w tym w gminach miejsko - -wiejskich miejskich Liczba jednostek funkcjonujących w województwie w 2013 r. Jednostki biorące aktywny udział w badaniu 160 109 35 16 liczba 151 104 33 14 % 94,4% 95,4% 94,3% 87,5% Źródło: opracowanie własne. Respondenci badania mieli za zadanie, w terminie od 23 czerwca do 15 lipca 2014 roku, wypełnić kwestionariusz ankiety w trybie online zamieszczony w Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) systemie wspomagającym proces raportowania i komunikacji pomiędzy jednostkami pomocy społecznej działającymi na poszczególnych poziomach organizacyjnych: centralnym, wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Kwestionariusz ankiety składał się z 32 pytań oraz metryczki. Narzędzie podzielone zostało na 5 modułów, a każdy moduł zawierał pytania dotyczące innego obszaru: profilaktyki w zakresie przeciwdziałania ubóstwu, długotrwałego bezrobocia, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, przemocy w rodzinie oraz bezdomności. 12

2. Wyniki badania 2. Wyniki badania 2.1. Analiza danych zastanych 15 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych. Województwo podkarpackie zamieszkuje 2 129 294 osób 15, z których 9% skorzystało w 2013 roku ze wsparcia pomocy społecznej oferowanej przez 160 ośrodków pomocy społecznej. Najczęstszymi powodami przyznawania tej pomocy były ubóstwo i bezrobocie. Mapa 1. Udział osób w rodzinach, którym udzielono pomocy i wsparcia z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie OZPS 2013 oraz GUS (BDL). 13

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. W 2013 roku wskaźnik pomocy z powodu ubóstwa 16 na Podkarpaciu osiągnął 59%, natomiast z powodu bezrobocia 60%. Powyższe odsetki osób w rodzinach objętych pomocą z wymienionych powodów są porównywalne do średniej krajowej (wskaźnik odpowiednio: 60% i 59%). Mapa 1 prezentuje w ujęciu powiatowym udział osób w rodzinach, które w 2013 roku skorzystały ze wsparcia pomocy społecznej z powodu bezrobocia w liczbie mieszkańców poszczególnych powiatów. 16 Szczegółowe dane dotyczące wskaźników omówionych w niniejszym rozdziale zawarte są w załączonym aneksie. Zjawisko bezrobocia jest najbardziej zauważalne w województwie podkarpackim w powiatach przemyskim i brzozowskim. To właśnie tam największa liczba osób jest zmuszona do szukania wsparcia i korzystania z pomocy udzielanej przez ośrodek pomocy społecznej z powodu bezrobocia w swoim gospodarstwie domowym. Mapa 2. Udział osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych województw Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 za 2013 r. oraz GUS (BDL). 14

2. Wyniki badania Podkarpacie w 2013 roku zaliczało się do tych województw, w których udział osób w rodzinach, którym udzielono pomocy z przyczyny bezrobocia do ogólnej liczby mieszkańców był największy. Największy odsetek osób w rodzinach skorzystał z pomocy społecznej z powodu zaistnienia zjawiska ubóstwa w powiatach: przemyskim, bieszczadzkim oraz jasielskim. Problem ubóstwa w najmniejszym stopniu dotyczy miasta Krosna. Mapa 3. Udział osób w rodzinach, którym udzielono pomocy i wsparcia z powodu ubóstwa w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie OZPS 2013 oraz GUS (BDL). 15

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym w województwie podkarpackim wyniósł 9,4% (w Polsce 7,4%), co oznacza, że niemal 1/10 osób żyje w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej minimum egzystencji. Pod tym względem Podkarpacie znajduje się w czołówce najbiedniejszych 4 pozycja na tle innych województw. Mapa 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym w 2013 r. według województw (w % osób w gospodarstwach domowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2013 r., GUS, Warszawa 2014, s. 8). Również zjawisko przemocy w rodzinie dotyka coraz większą część populacji. Na przestrzeni trzech ostatnich lat ponad dwukrotnie wzrosła liczba ofiar przemocy w rodzinie w województwie podkarpackim, którym udzielono wsparcia z pomocy społecznej 17. Osoby w rodzinach, którym przyznano pomoc z powodu zjawiska przemocy, stanowią 2% ogólnej liczby korzystających z pomocy społecznej. Wartość wskaźnika wojewódzkiego jest równa wartości wskaźnika ogólnopolskiego. 17 Raport Ocena zasobów pomocy społecznej w województwie podkarpackim 2013 rok dostępny jest na stronie www.ois.rops.rzeszow.pl. 16

2. Wyniki badania Mapa 5. Udział osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej z powodu przemocy w rodzinie w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych województw Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 za 2013 r. oraz GUS (BDL). W 2013 roku największy udział osób korzystających z pomocy społecznej z powodu przemocy w rodzinie w ogólnej liczbie mieszkańców dotyczył województw: kujawsko-pomorskiego oraz lubelskiego. Z danych zawartych w dostępnych sprawozdaniach wynika, że bezdomność jest w województwie podkarpackim zjawiskiem marginalnym. Najwyższy odsetek osób, które z tej przyczyny skorzystały z pomocy społecznej, był w gminie Miasto Przemyśl, natomiast w niemal połowie województw wynosił 0. 17

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Mapa 6. Udział osób w rodzinach, którym udzielono pomocy i wsparcia z powodu bezdomności w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie OZPS 2013 oraz GUS (BDL). Wskaźnik pomocy z powodu bezdomności osiągnął wartość 0,5%. Zwrócić należy jednak uwagę, że odsetek ten nie obejmuje wszystkich osób bezdomnych, a jedynie te, które zgłosiły się po pomoc bądź pomoc została im udzielona z inicjatywy ludzi zgłaszających potrzebę interwencji pomocy społecznej. Udział osób bezdomnych, które skorzystały ze wsparcia oferowanego przez jednostki pomocy społecznej w ogólnej liczbie mieszkańców, był największy w województwach: pomorskim, zachodnio-pomorskim, lubuskim oraz śląskim. 18

2. Wyniki badania Mapa 7. Udział osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej z powodu bezdomności w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych województw Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 za 2013 r. oraz GUS (BDL). W 2013 roku wskaźnik pomocy z powodu bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego nieznacznie się zmniejszył w porównaniu z rokiem 2012 i wyniósł 20% (22% w 2012 r.). Największy odsetek osób w rodzinach w ogólnej liczbie mieszkańców powiatu zgłosił się po wsparcie do ośrodków pomocy społecznej w powiatach niżańskim i dębickim. 19

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Mapa 8. Udział osób w rodzinach, którym udzielono pomocy i wsparcia z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych powiatów Źródło: opracowanie własne na podstawie OZPS 2013 oraz GUS (BDL). W przypadku tego problemu Podkarpacie na tle kraju wypada nieco korzystniej wartość wskaźnika pomocy z powodu bezradności opiekuńczo- -wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego dla Polski wyniosła 27%. Największy udział osób dotkniętych tym problemem wystąpił w województwach: pomorskim oraz warmińsko-mazurskim. 20

2. Wyniki badania Mapa 9. Udział osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w ogólnej liczbie mieszkańców poszczególnych województw Źródło: opracowanie własne na podstawie MPiPS-03 za 2013 r. oraz GUS (BDL). Jednostkami organizacyjnymi wspierania rodziny w zakresie pomocy w opiece i wychowaniu dzieci z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych są placówki wsparcia dziennego. Zgodnie ze sprawozdaniem rzeczowo-finansowym z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej w województwie podkarpackim na koniec 2013 roku funkcjonowało 90 tego typu placówek, w których dostępnych było 2 661 miejsc. Wskaźnik obciążenia placówek wsparcia dziennego wyniósł 7, co oznacza, że na 1 000 osób w wieku przedprodukcyjnym, zamieszkujących 21

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. województwo, przypadało 7 miejsc w placówkach wsparcia dziennego. Sytuacja uległa poprawie w porównaniu z rokiem 2012, w którym tych miejsc przypadało 6. Jedną z form wspierania rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej jest asysta rodzinna. Asystent prowadzi bezpośrednią pracę z rodziną w środowisku jej życia, służąc wsparciem w wypełnianiu codziennych zadań i obowiązków. Do jego zadań należą m.in. wspomaganie rodziny w podnoszeniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych, prowadzeniu gospodarstwa domowego, zarządzaniu budżetem, zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, a także znalezieniu pracy. W 2013 roku wskaźnik asystentury rodzin rozumiany jako liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego przypadająca na jednego asystenta rodziny wyniósł 81, co stanowi poprawę warunków udzielania pomocy przez asystentów w porównaniu z rokiem poprzednim, kiedy na jednego asystenta przypadało 105 rodzin. W województwie podkarpackim wskaźnik upowszechnienia asysty rodziny wyniósł 9% i był on o 3% wyższy niż w 2012 roku. Oznacza to, że coraz większa liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, jest obejmowana planami pracy z rodziną. Rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych mogą zostać objęte również pomocą rodziny wspierającej. Pełnienie funkcji rodziny wspierającej może być powierzone osobom z najbliższego sąsiedztwa rodziny. Jej zadaniem jest pomoc w opiece i wychowaniu dzieci, prowadzeniu gospodarstwa domowego oraz w kształtowaniu i wypełnianiu podstawowych ról społecznych. Ta forma pomocy nie jest jednak zbyt popularna w regionie. Na koniec 2013 roku w województwie powołano 8 rodzin do pełnienia tej funkcji 18. Na Podkarpaciu funkcjonuje szereg instytucji, które pomagają osobom niezdolnym do zaspokojenia wszystkich potrzeb w rodzinie przezwyciężyć różnego rodzaju trudności życiowe. Wśród nich najliczniejszymi są placówki wsparcia dziennego, które są jednostkami organizacyjnymi wspierania rodziny w zakresie pomocy w opiece i wychowaniu dzieci z rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, a także środowiskowe domy samopomocy dla osób, które w wyniku upośledzenia niektórych funkcji organizmu lub zdolności adaptacyjnych, wymagają pomocy do życia w środowisku rodzinnym i społecznym, w szczególności w celu zwiększania zaradności i samodzielności życiowej, a także ich integracji społecznej 19. 18 Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej za okres od 2013 07 01 do 2013 12 31. 19 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (T.j. Dz.U. z 2013 r. poz.182 z późn. zm.). 22

2. Wyniki badania Wykres 1. Dostępne zasoby instytucjonalne pomocy i wsparcia placówki wsparcia dziennego 84 środowiskowe domy samopomocy mieszkania chronione ośrodki interwencji kryzysowej noclegownie, schroniska i domy dla osób bezdomnych jednostki specjalistycznego poradnictwa 9 dzienne domy pomocy 8 centra integracji społecznej 8 kluby integracji społecznej 6 kluby samopomocy 2 62 18 15 14 0 20 40 60 80 100 Liczba placówek Źródło: opracowanie własne na podstawie OZPS 2013. Jednostki organizacyjne pomocy społecznej wypełniające sprawozdanie Ocena zasobów pomocy społecznej wskazały na potrzebę niemal dwukrotnego zwiększenia liczby mieszkań chronionych ze względu na ich niedobór w stosunku do liczby osób potrzebujących. W celu poprawy sytuacji życiowej osób korzystających z pomocy społecznej opracowywane są również indywidualne programy pomocy, takie jak: indywidualny program wychodzenia z bezdomności, którym objęto 38 osób; indywidualny program zatrudnienia socjalnego 146 osób, a także plan pracy z rodziną 1 199 rodzin. Ocena zasobów pomocy społecznej za 2013 roku wskazuje, że liczba osób objętych tymi formami wsparcia corocznie wzrasta. 2.2. Analiza wyników badania ankietowego 2.2.1. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania ubóstwu 20 Ubóstwo a zasobność, perspektywa poznawcza życia dzieci objętych rocznym obowiązkiem przygotowania przedszkolnego z terenu województwa podkarpackiego, ROPS w Rzeszowie, Rzeszów 2013, s. 7. Ubóstwo jest jednym z podstawowych problemów współczesnego społeczeństwa. Nie ma jednoznacznej definicji, jednak zazwyczaj określane jest jako zjawisko społeczne polegające na braku wystarczających środków materialnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jednostki lub rodziny 20. Analiza wyników z przeprowadzonego badania pokazuje, że spośród 151 ośrodków pomocy społecznej, które wzięły udział w badaniu, 76 23

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. realizowało w 2013 roku działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. W 29 przypadkach (38,2% instytucji realizujących działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania ubóstwu) były to rządowe programy. Ośrodki pomocy społecznej wymieniały m.in. takie programy, jak: Pomoc państwa w zakresie dożywiania (niemal wszystkie instytucje); Resortowy Program wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; Rządowy Program Pomocy Uczniom Wyprawka Szkolna; Rządowy program dla rodzin wielodzietnych; Resortowy program dofinansowania standardów placówek wsparcia dziennego; Dostarczanie nadwyżek żywności najuboższej ludności UE (PEAD). W realizację programów wojewódzkich były zaangażowane 3 ośrodki pomocy społecznej, natomiast gminnych lub/i powiatowych 10 instytucji (realizujących głównie projekty systemowe). Tabela 2. Źródła finansowania działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Kampania społeczna 1 3 2 0 Animacje środowiskowe 0 1 1 0 Praca socjalna 47 33 62 3 Asystent rodziny 44 17 22 3 Stypendia dla uczniów 32 1 29 2 Działania edukacyjne (np. szkolenia, warsztaty) Działania informacyjne (np. publikacje, ulotki) 16 43 21 2 3 18 14 2 Terapie i mediacje 1 6 6 0 Debaty społeczne 0 2 3 0 Streetworking 0 0 0 0 Pikniki/festyny 1 4 7 3 Poradnictwo prawne 4 8 19 1 Poradnictwo psychologiczne 4 19 22 4 Poradnictwo rodzinne 4 11 13 1 Telefon zaufania 0 0 4 0 Przekazywanie żywności PEAD we współpracy z Caritas Polska 0 0 0 1 Dożywianie dzieci i osób starszych 1 0 1 0 24

2. Wyniki badania Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Dożywianie 2 0 2 0 Dystrybucja artykułów żywnościowych 1 1 0 0 Zasiłki z pomocy społecznej 1 0 1 0 Źródło: opracowanie własne. W ramach działań profilaktycznych, z zakresu przeciwdziałania ubóstwu w województwie podkarpackim, najczęściej realizowana była praca socjalna oraz asystentura rodzinna, a także działania edukacyjne oraz stypendia dla uczniów. Żadna z jednostek uczestniczących w badaniu nie wykorzystywała streetworkingu jako metody zapobiegania ubóstwu. W minimalnym stopniu były wykorzystywane animacje środowiskowe oraz debaty społeczne. Dane zawarte w tabeli 2 pokazują, że praca socjalna jest działaniem finansowanym w głównej mierze ze środków własnych ośrodków pomocy społecznej, natomiast asystentów rodziny ze środków budżetu państwa. Ośrodki pomocy społecznej najczęściej korzystały ze środków europejskich w przypadku realizacji działań edukacyjnych zapobiegających zjawisku ubóstwa. Tabela 3. Przyczyny braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu Powód Średnia ocen (1 zdecydowanie nie wpłynęło, 5 zdecydowanie wpłynęło) Brak środków finansowych 3,9 Braki kadrowe 3,3 Brak potrzeby 2,1 Brak instytucji otoczenia 3,2 Brak współpracy z instytucjami otoczenia 2,6 Brak odpowiedniej infrastruktury 3,5 Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych 2,3 Wysokie bezrobocie, brak ofert pracy 5,0* * Jeden ośrodek pomocy społecznej za przyczynę braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu wskazał wysokie bezrobocie, brak ofert pracy i ocenił ją na 5. Źródło: opracowanie własne. 25

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Najczęstszą przyczyną braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu był brak środków finansowych. Za najmniej istotne czynniki ośrodki pomocy społecznej uznały brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych oraz brak potrzeby realizowania takich działań. Szczegółowy rozkład ocen wpływu poszczególnych czynników na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu przedstawiono na wykresie 2. Wykres 2. Determinanty braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu (rozkład ocen wpływu) Brak środków finansowych Braki kadrowe Brak potrzeby 3% 8% 6% 20% 9% 20% 29% 6% 40% 46% 27% 24% 20% 21% 21% Brak instytucji otoczenia Brak współpracy z instytucjami otoczenia Brak odpowiedniej infrastruktury 28% 17% 13% 26% 7% 16% 31% 6% 13% 14% 25% 29% 25% 14% 36% Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach programowych i strategicznych 9% 18% 12% 19% 42% Skala ocen: 1 Zdecydowanie nie wpłynęło 2 3 4 5 Zdecydowanie wpłynęło Źródło: opracowanie własne. 2.2.2. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu Długotrwałe bezrobocie jest szczególnie poważnym problemem, który generuje duże konsekwencje społeczno-ekonomiczne. Kryterium wyodrębniania osób długotrwale bezrobotnych jest długość okresu bezskutecznego poszukiwania pracy (pozostawania w rejestrach bezrobotnych). Nie jest ono jednak precyzyjne, może bowiem odnosić się do okresu jaki upłynął od chwili ostatniej rejestracji albo też do łącznego trwania 26

2. Wyniki badania 21 Pod red. A. Bronk, Z. Wiśniewskiego, M. Wojdyło-Preisner, Ryzyko długotrwałego bezrobocia w Polsce. Diagnoza i metody zapobiegania. Raport z prac badawczo-rozwojowych, CRZL Warszawa 2014, s. 9. 22 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 674. 23 Pod red. A. Bronk, Z. Wiśniewskiego, M. Wojdyło-Preisner, Ryzyko długotrwałego bezrobocia w Polsce. Diagnoza i metody zapobiegania. Raport z prac badawczo-rozwojowych, CRZL Warszawa 2014, s. 9. wielokrotnego bezrobocia w pewnym oznaczonym czasie. W pierwszym przypadku (powszechnie stosowanym) za długotrwale bezrobotną uważa się osobę poszukującą bezskutecznie pracy nieprzerwanie przez okres dłuższy niż 12 miesięcy (pozostającą w rejestrach bezrobotnych nieprzerwanie przez ponad 12 miesięcy od ostatniej rejestracji) 21. Druga definicja przyjęta w ustawie z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 22 (stosowana również w statystykach rynku pracy) za osobę długotrwale bezrobotną uważa osobę pozostającą w rejestrze PUP łącznie przez ponad 12 miesięcy w ciągu ostatnich dwóch lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych. Bezrobocie długotrwałe jest także nazywane bezrobociem długookresowym 23. Ze względu na charakter i skalę problemu bezrobocia (60% osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej stanowiły osoby bezrobotne) działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu realizowało 79 ośrodków pomocy społecznej w województwie podkarpackim. Realizację programów rządowych w tym zakresie zadeklarowało 7,9% jednostek biorących udział w badaniu. Programy wojewódzkie w obszarze przeciwdziałania bezrobociu były realizowane przez 4,6% jednostek, natomiast gminne lub/i powiatowe przez 11,3%. Tabela 4. Źródła finansowania działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Kampania społeczna 0 10 4 2 Animacje środowiskowe 0 2 0 0 Praca socjalna 39 51 63 3 Asystent rodziny 36 23 24 1 Stypendia dla uczniów 25 1 20 1 Działania edukacyjne (np. szkolenia, warsztaty) Działania informacyjne (np. publikacje, ulotki) 15 59 29 3 6 35 15 4 Terapie i mediacje 1 8 5 0 Debaty społeczne 0 1 1 0 Streetworking 0 0 0 0 Pikniki/festyny 2 8 6 3 27

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Poradnictwo prawne 2 16 13 2 Poradnictwo psychologiczne 6 30 19 4 Poradnictwo rodzinne 5 15 13 1 Telefon zaufania 0 0 2 0 Poradnictwo zawodowe 0 1 0 0 Szkolenia zawodowe 0 2 0 0 Umożliwienie zdobycia wykształcenia 0 1 0 0 Współpraca z OHP 0 0 1 0 Podnoszenie kwalifikacji zawodowych, wsparcie doradcy zawodowego w ramach projektu systemowego 1 2 2 0 Prace społecznie użyteczne 0 0 0 1 Staże dla uczestników projektu systemowego 0 1 0 0 Wyjazd integracyjno-aktywizujący 0 1 1 0 Zasiłki z pomocy społecznej 1 0 1 0 Źródło: opracowanie własne. Podobnie jak w działaniach profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu również w przypadku przeciwdziałania bezrobociu najchętniej realizowanymi działaniami były: praca socjalna, asystentura rodzinna oraz działania edukacyjne. Streetworking był wciąż metodą nierealizowaną przez podkarpackie jednostki pomocy społecznej. Rzadko wykorzystywanym narzędziami były debaty społeczne, animacje środowiskowe oraz telefon zaufania. Liczne ośrodki wykorzystywały środki europejskie w celu zapewnienia poradnictwa psychologicznego osobom długotrwale bezrobotnym. Najczęściej jednak fundusze te były przeznaczane na działania edukacyjne i informacyjne oraz pracę socjalną. Tabela 5. Przyczyny braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu Powód Średnia ocen (1 zdecydowanie nie wpłynęło, 5 zdecydowanie wpłynęło) Brak środków finansowych 4,1 Braki kadrowe 3,4 Brak potrzeby 2,1 Brak instytucji otoczenia 3,1 28

2. Wyniki badania Powód Średnia ocen (1 zdecydowanie nie wpłynęło, 5 zdecydowanie wpłynęło) Brak współpracy z instytucjami otoczenia 2,5 Brak odpowiedniej infrastruktury 3,4 Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych Źródło: opracowanie własne. 2,2 Z analizy danych wynika, że największym ograniczeniem dla ośrodków pomocy społecznej, w realizacji profilaktyki z zakresu rozwiązywania problemów społecznych, jest brak środków finansowych. Szczególnie walka z problemem długotrwałego bezrobocia wymaga dużych nakładów pieniężnych. Dosyć często jednostki wskazywały również na braki kadrowe oraz brak odpowiedniej infrastruktury jako czynniki utrudniające przeciwdziałanie długotrwałemu bezrobociu. Szczegółowy rozkład ocen wpływu poszczególnych czynników na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu przedstawia wykres 3. Wykres 3. Determinanty braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania długotrwałemu bezrobociu (rozkład ocen wpływu) Brak środków finansowych Braki kadrowe Brak potrzeby 3% 4% 8% 14% 6% 13% 31% 12% 42% 27% 55% 20% 22% 21% 22% Brak instytucji otoczenia Brak współpracy z instytucjami otoczenia Brak odpowiedniej infrastruktury 13% 15% 13% 8% 10% 25% 23% 8% 9% 24% 35% 36% 21% 21% 39% Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach programowych i strategicznych 8% 7% 48% 28% 9% Skala ocen: 1 Zdecydowanie nie wpłynęło 2 3 4 5 Zdecydowanie wpłynęło Źródło: opracowanie własne. 29

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. 2.2.3. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych objawia się poprzez brak umiejętności oraz trudności w rozwiązywaniu problemów w wypełnianiu ról rodzicielskich, a także problemów wychowawczych związanych z agresywnym zachowaniem dzieci, łamaniem obyczajów i norm społecznych. Pomoc w takich przypadkach powinna zmierzać do udzielania rodzinie wsparcia w odbudowie prawidłowych relacji i we właściwym wypełnianiu ról społecznych przez jej członków. Istnieje większa szansa na powodzenie, gdy wsparcie jest udzielone jak najwcześniej, najlepiej w formie działań profilaktyczno-ochronnych. W 2013 roku profilaktyką problemu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych w województwie podkarpackim zajmowało się 71 ośrodków pomocy. Ponad połowa z nich realizowała programy rządowe w tym zakresie, programy gminne lub/i powiatowe 22,5% jednostek, natomiast wojewódzkie 2,8%. Tabela 6. Źródła finansowania działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Kampania społeczna 1 1 1 0 Animacje środowiskowe 0 2 0 0 Praca socjalna 38 30 56 2 Asystent rodziny 47 22 32 1 Stypendia dla uczniów 23 1 21 1 Działania edukacyjne (np. szkolenia, warsztaty) 12 25 15 2 Działania informacyjne (np. publikacje, ulotki) 3 11 8 0 Terapie i mediacje 2 6 6 1 Debaty społeczne 0 1 2 0 Streetworking 0 0 0 0 Pikniki/festyny 1 5 5 2 Poradnictwo prawne 3 7 17 3 Poradnictwo psychologiczne 6 18 21 2 Poradnictwo rodzinne 7 13 15 2 Telefon zaufania 0 0 3 0 30

2. Wyniki badania Realizowane działania Środki budżetu państwa Środki europejskie, w tym EFS Środki własne Inne źródło finansowania Wyposażenie dwóch świetlic 1 0 0 0 Psychoedukacyjny program i działania profilaktyczne dla rodzin Szkoła dla rodziców 0 0 1 0 Zasiłki z pomocy społecznej 1 0 1 0 Źródło: opracowanie własne. Profilaktyka w zakresie bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych była najliczniej realizowana poprzez pracę socjalną oraz asystenturę rodzinną. Dosyć często prowadzone były również działania edukacyjne w kierunku zapobiegania temu zjawisku oraz udzielano stypendiów dla uczniów. Popularnymi formami wsparcia tych rodzin były różnego rodzaju poradnictwa (prawne, psychologiczne oraz rodzinne). Żadna z jednostek nie była zaangażowana w streetworking na rzecz zapobiegania zjawisku bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Tabela 7. Przyczyny braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych Powód Średnia ocen (1 zdecydowanie nie wpłynęło, 5 zdecydowanie wpłynęło) Brak środków finansowych 3,7 Braki kadrowe 3,5 Brak potrzeby 2,2 Brak instytucji otoczenia 2,9 Brak współpracy z instytucjami otoczenia 2,5 Brak odpowiedniej infrastruktury 3,1 Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach 2,3 strategicznych i programowych Źródło: opracowanie własne. 24 Raport Ocena zasobów pomocy społecznej w województwie podkarpackim 2013 rok dostępny jest na stronie www.ois.rops.rzeszow.pl. Również w przypadku tego problemu ośrodki w największym stopniu były ograniczane poprzez niewystarczające środki finansowe oraz braki kadrowe. Zgodnie z danymi ujętymi w raporcie pn. Ocena zasobów pomocy społecznej w województwie podkarpackim 2013 rok 24 wskaźnik dostępności kadry pracy socjalnej nie był zachowany niemal w 1/3 podkarpackich gmin, natomiast w większości pozostałych gmin jedynie minimalnie przekraczał ustawowy wymóg, co oznacza, że zasoby kadrowe w ośrodkach pomocy społecznej są wciąż niewystarczające. Brak wystarczającej liczby 31

PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJ. PODKARPACKIM W 2013 R. pracowników socjalnych może powodować nadmierne przeciążenie tych pracowników liczbą zadań, które zobowiązani są realizować oraz może być przyczyną nieefektywnej pracy socjalnej z klientami pomocy społecznej. Szczegółowy rozkład ocen wpływu poszczególnych czynników na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych przedstawia wykres 4. Wykres 4. Determinanty braku realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (rozkład ocen wpływu) Brak środków finansowych Braki kadrowe Brak potrzeby 4% 14% 5% 14% 5% 7% 35% 44% 19% 44% 19% 29% 18% 18% 25% Brak instytucji otoczenia Brak współpracy z instytucjami otoczenia Brak odpowiedniej infrastruktury 17% 15% 33% 21% 14% 7% 12% 32% 31% 18% 15% 20% 17% 32% 16% Brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach programowych i strategicznych 9% 24% 9% 19% 39% Skala ocen: 1 Zdecydowanie nie wpłynęło 2 3 4 5 Zdecydowanie wpłynęło Źródło: opracowanie własne. 2.2.4. Działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie Przemoc w rodzinie jest obecna we wszystkich społeczeństwach bez względu na stopień ich rozwoju gospodarczego czy kulturalnego. Jest problemem powszechnym, który dotyczyć może ludzi bez względu na ich wiek, status społeczny i materialny, poziom wykształcenia, wykonywany zawód itp. 25 Jednak do przemocy dochodzi zazwyczaj w sytuacji dysproporcji sił między ofiarą a sprawcą. Zatem najbardziej narażone na nią są osoby niepełnosprawne, dzieci, osoby starsze bądź chore. Rodziny, w których doświadcza się brutalnych i okrutnych zachowań, nie dają 25 Pod red. D. Jaszczak, K. Michalska, Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, MPiPS, Warszawa 2010, s. 7. 32