Maciej Weryho Kształcenie użytkowników elektronicznych źródeł informacji w Bibliotece Głównej UKW w Bydgoszczy Trudno byłoby dzisiaj przecenić wpływ technologii komputerowych oraz sieci globalnej na obraz współczesnego świata. Internet zmienia dosyć radykalnie wiele aspektów ludzkiej aktywności, w tym przede wszystkim szeroko rozumianą przestrzeń komunikacji społecznej. Każda z minionych epok posiadała własne standardy zapisu, organizacji i dystrybucji dóbr kultury oraz zasobów wiedzy. Umożliwiają one budowę struktur społecznych, cywilizacji oraz inicjują kierunki zachodzących w nich zmian, aż po współczesną epokę cyfrową. Z jednej strony wnosi ona zupełnie nową jakość w obszar komunikowania treści, z drugiej jednak generuje wiele istotnych zagrożeń, przynajmniej w porównaniu z przekazem drukowanym. Główną zaletą komunikacji elektronicznej, która wydaje się przewyższać wszelkie ewentualne niebezpieczeństwa, jest na pewno nowy standard dystrybucji zgromadzonych informacji. Dostęp do treści edytowanych online staje się natychmiastowy, nieograniczony i praktycznie bez ponoszenia dodatkowych kosztów. Wszelka informacja rodzi się obecnie w kodzie binarnym, a więc czytelnym dla komputerów. I natychmiast jest, a przynajmniej może być, udostępniana wszystkim potencjalnym użytkownikom poprzez łącza Sieci. Z kolei zapis analogowy, który powstał w epoce rękopiśmiennej bądź drukowanej, może zostać bez trudu zdigitalizowany i w ten sposób również włączony do zasobu cyfrowego. W ten sposób powstaje gigantyczny zbiór danych, globalne repozytorium, z którego każdy czytelnik może swobodnie i do woli korzystać w dogodnym dla siebie czasie. Internet jest już dzisiaj największym zbiorem informacji na świecie. To stwarza użytkownikom ogromne możliwości, ale równocześnie generuje niemałe problemy, które w takiej skali dotychczas nie występowały. Web jako system z założenia zdecentralizowany i demokratyczny nie podlega odgórnej kontroli, także w zakresie gromadzenia i organizowania
danych. Jest to więc ogromny zbiór informacji, który zasadniczo różni się w swojej strukturze od klasycznej biblioteki czy bazy danych. Powstaje bowiem w sposób spontaniczny i nieuporządkowany. Informacje udostępniane online nie posiadają standaryzowanych zestawów metadanych ani charakterystyk wyszukiwawczych. Sieć nie posiada swojego katalogu głównego. Jego funkcję próbują przejmować wyszukiwarki, które nieustannie gromadzą dane o cyfrowym zasobie, tworząc w ten sposób własne indeksy. Żaden z nich nie jest jednak kompletny. Obecny gigant Sieci, Google, w swojej bazie danych posiada już ponad kilkadziesiąt miliardów stron. Mimo to jednak nie prezentuje on pełnej informacji o zasobie Internetu, a jedynie jej fragment. Ponadto większość zasobów baz danych czy katalogów bibliotecznych udostępnianych online w ogóle nie jest rejestrowana przez algorytmy indeksujące. W efekcie ogromna ilość profesjonalnie przygotowanych i otwartych zbiorów informacji pozostaje zupełnie poza bazami danych wyszukiwarek, które dla zdecydowanej większości użytkowników Internetu są głównymi przewodnikami po jego zasobach. Cechą specyficzną zapisu cyfrowego jest jego zmienność, możliwość nieustannej modyfikacji i aktualizacji. Autor bądź redaktor może w każdej chwili dokonywać swobodnych zmian w opublikowanych już materiałach. W przeciwieństwie do źródeł drukowanych, które raz wydane stają się autonomiczne i niezmienne, źródła elektroniczne mogą być cyklicznie zmieniane, uzupełniane o dodatkowe kolekcje bądź odwrotnie, zupełnie usuwane. Ponadto do ich realizacji wykorzystywane są różne systemy, które posiadają odmienne aplikacje użytkowników, interfejsy czy narzędzia wyszukiwawcze. Stosowane są także różne standardy opisów bibliograficznych, charakterystyk rzeczowych czy formatów prezentacji dokumentów. Całość jest więc w ogromnym stopniu zróżnicowana i rozproszona w wielu lokalizacjach. W efekcie Web, stając się z każdym dniem coraz bogatszym zbiorem danych, równocześnie coraz bardziej się chaotyzuje i komplikuje. Wbrew pozorom optymalna dystrybucja relewantnych informacji łączami Internetu wcale nie jest łatwa do osiągnięcia. W coraz większym stopniu jest ona uwarunkowana umiejętnościami informacyjnymi samych użytkowników. Niestety, z reguły są one dosyć ubogie. Dlatego też w wielu krajach do programów kształcenia na poziomie szkół średnich i wyższych wprowadzane są zajęcia z zakresu edukacji informacyjnej 1. Nierzadko realizują je nauczyciele bibliotekarze, którzy 1 L. Derfert-Wolf, Information literacy: koncepcje i nauczanie umiejętności informacyjnych, Biuletyn EBIB 2005, nr 1, dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php.
posiadają już wieloletnie doświadczenie w organizowaniu dużych zasobów wiedzy oraz posługiwaniu się językami informacyjno-wyszukiwawczymi. W Bibliotece Głównej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy pracownicy Oddziału Informacji Naukowej także od wielu lat zajmują się prowadzeniem zajęć dydaktycznych i szkoleń dla użytkowników. Głównie uczestniczą w nich studenci bydgoskiej uczelni, ale nie tylko. Również wiele szkół średnich, w tym szczególnie młodzież klas maturalnych, korzysta aktywnie z oferty dydaktycznej biblioteki. Zasadniczo obejmuje ona dwa podstawowe elementy. Pierwszym są zajęcia z przysposobienia bibliotecznego. Uczestniczą w nich obligatoryjnie wszystkie osoby rozpoczynające studia na UKW, zarówno w trybie stacjonarnym, jak i niestacjonarnym. Standardowo jest to godzinny wykład z prezentacją, w trakcie którego uczestnicy zapoznają się z najważniejszymi zasadami dotyczącymi korzystania z księgozbiorów książnicy uniwersyteckiej. Istotną część zajęć stanowi prezentacja katalogów biblioteki, szczególnie katalogu komputerowego oraz instrukcja poprawnego identyfikowania wszystkich zawartych w nim informacji, co warunkuje skuteczność dalszego procesu wykorzystywania zgromadzonych zbiorów. Dla zdecydowanej większości początkujących użytkowników biblioteki stanowi to duży problem. Omówione zostają także podstawowe reguły korzystania z indeksów rzeczowych oraz posługiwania się słownikiem języka haseł przedmiotowych KABA. Dzięki temu użytkownicy mogą nie tylko sprawdzić dostępność czy lokalizację poszukiwanych w bibliotece publikacji, ale także samodzielnie gromadzić literaturę na wybrany temat. Informacje o bazach bibliograficznych czy kolekcjach pełnotekstowych dostępnych online w trakcie przysposobienia bibliotecznego są jedynie zasygnalizowane, a studenci otrzymują zaproszenie do udziału w szkoleniu z zakresu elektronicznych źródeł informacji, które temat ten prezentują znacznie szerzej. Zajęcia takie stanowią drugi element oferty dydaktycznej biblioteki. Mają one charakter ćwiczeń praktycznych i są realizowanych w pracowni komputerowej Oddziału Informacji Naukowej. W wersji podstawowej trwają 2 godziny, choć przewidziane są również opcje zaawansowane, rozłożone na kilka spotkań. Celem zajęć jest wzbogacenie wiedzy i umiejętności czytelników, które pozwolą im swobodne posługiwać się elektroniczną informacją naukową dostępną online. Standardowo uczestnicy spotkań w pierwszej kolejności zapoznają się ze źródłami bibliograficznymi. Podstawowymi są bazy Biblioteki Narodowej, w tym przede wszystkim bibliografie: książek polskich, artykułów z czasopism polskich oraz
artykułów z gazet i tygodników polskich. W zależności od kierunku kształcenia program zajęć obejmuje także pozostałe człony bibliografii narodowej lub redagowane przez książnicę narodową katalogi centralne. Następnym elementem są źródła specjalistyczne, w tym m.in.: Polska Bibliografia Literacka, Bibliografia Historii Polskiej, Bibliografia Geografii Polskiej, Pedagog, Agro, BazTech, czy Bibliografia Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Dobór określonych baz także zależy od kierunku studiów i preferencji zgłoszonych wcześniej przez grupę bądź jej opiekuna. Z kolei na przykładach Karo oraz KVK (Karlsruher Virtuelle Katalog) studenci zapoznają się z zasadami działania i możliwościami wyszukiwawczymi katalogów wirtualnych, głównie w celu samodzielnego lokalizowania poszukiwanych publikacji, ale także jako kolejnego źródła informacji bibliograficznych. Jest to szczególnie przydatne w przypadku katalogów bibliotek europejskich czy amerykańskich, gdyż są one w znacznie większym stopniu uzupełnione danymi z katalogów analogowych niż źródła krajowe. Dopełnieniem poszukiwań bibliograficznych jest baza WorldCat, czyli internetowa aplikacja katalogu OCLC, największej obecnie bazy katalogowej na świecie, która gromadzi dane z ponad 70 tys. bibliotek. Istotną część szkoleń stanowią zasoby Wirtualnej Biblioteki Nauki, w której głównym źródłem informacji dla humanistów jest serwis Ebsco, udostępniający obecnie ponad 7 tys. tytułów czasopism. Kolejnym etapem zajęć z zakresu informacji cyfrowych udostępnianych online są zasoby, pełnotekstowe. W pierwszej kolejności uczestnicy zapoznają się z bazami
komercyjnymi, dostępnymi w sieci uczelnianej w ramach licencji krajowej. Prezentowane są głównie kolekcje czasopism elektronicznych, choć licencja obejmuje także bogate źródła bibliograficzno-abstraktowe wraz z indeksami cytowań, co w praktyce jest jednak głównie wykorzystywane przez kadrę naukową. Zbiory te, wchodzące w skład Wirtualnej Biblioteki Nauki, udostępniane są ze stron poszczególnych wydawców. Każdy serwis ma własny interfejs i własne, nieco odmienne, narzędzia i możliwości przeszukiwanie zasobu. W przypadku baz Science Direct oraz Springer użytkownicy otrzymują także możliwość korzystania z bazy zbudowanej na serwerze Uniwersytetu Warszawskiego, która zawiera wyłącznie tytuły dostępne w ramach licencji. Swobodne wykorzystywanie tego typu źródeł jest oczywiście uwarunkowane znajomością języka angielskiego, co dla studentów czasami stanowi jeszcze pewna barierę. Wówczas w trakcie zajęć w większym stopniu prezentowane są zbiory polskich bibliotek cyfrowych, co z reguły rozpoczyna się od przykładu Kujawsko- Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej i standardowo obejmuje także Federację Bibliotek Cyfrowych. Ta multiwyszukiwarka pozwala obecnie przeszukiwać zasób pochodzący z ponad 50 bibliotek cyfrowych. Głównie udostępniają one zbiory powstałe w wyniku digitalizacji dokumentów drukowanych, pochodzących z wielu różnych księgozbiorów. Istotną część szkoleń stanowią również publikacje naukowe udostępniane online w trybie Open Access. Prezentowane są wybrane repozytoria eprintów, jak np. arxiv, eprints Soton czy RePEc oraz czasopisma elektroniczne. Tutaj również dobór źródeł zależy od kierunku studiów uczestników zajęć. Generalnie wszystkie grupy zapoznają się z katalogiem DOAJ (Directory of Open Access Journals), największą obecnie bazą danych, która gromadzi informacje o czasopismach naukowych z otwartym dostępem oraz z tworzoną przez pracowników Uniwersytetu Śląskiego bazą Arianta, która kataloguje dane o polskich elektronicznych czasopismach naukowych, w tym również dostępnych online. Zajęcia z elektronicznych źródeł informacji w bibliotece nie są dla studentów uniwersytetu obowiązkowe. Każda zainteresowana grupa bądź jej opiekun musi zgłosić chęć udziału w szkoleniu i ustalić w Oddziale Informacji Naukowej dogodny termin. Z reguły w szkoleniach uczestniczą grupy seminaryjne, rozpoczynające przygotowania do pisania prac dyplomowych. Informacja o ofercie dydaktycznej biblioteki jest systematycznie rozpowszechniana wśród pracowników i studentów uczelni poprzez pocztę elektroniczną, intranet, serwis internetowy biblioteki, a także bezpośrednie spotkania z kadrą dydaktyczną, np. na Radach Wydziałów. W efekcie propozycja cieszy się coraz większym
zainteresowaniem. W roku akademickim 2009/2010 pracownicy Biblioteki Głównej zrealizowali ponad 120 godzin szkoleń z zakresu elektronicznych źródeł informacji. Liczba osób korzystających ze zbiorów cyfrowych w bibliotece systematycznie rośnie, co potwierdzają m.in. wykonywane corocznie statystyki. W ubiegłym roku z Internetu w Bibliotece Głównej korzystało ponad 19 tys. osób, a wskaźnik ten nie obejmuje użytkowników sieci bezprzewodowej, których również cyklicznie przybywa. W pracowni komputerowej OIN użytkownicy maja obecnie do dyspozycji 18 stanowisk stacjonarnych z dostępem do Sieci. Wszystkie komputery są wyposażone w nagrywarki DVD, porty USB i pakiety podstawowych programów użytkowych. Skonfigurowane są w sposób umożliwiający użytkownikom pełne wykorzystywanie interaktywnych możliwości Internetu. Dostępne publikacje, materiały i wszelkiego rodzaju pliki można dowolnie pobierać i zapisywać na własnych nośnikach, łącznie z instalacją niezbędnego oprogramowania. Dyżurujący w pracowni komputerowej bibliotekarze cały czas służą użytkownikom pomocą w wykorzystywaniu cyfrowych treści dostępnych online. Aby uzyskać szersze i bardziej precyzyjne informacje o ich potrzebach oraz oczekiwaniach wobec pracowników biblioteki, prowadzone są także cykliczne badania. Dotyczą ona zarówno zbiorów i usług samej biblioteki, ale także zasobów dostępnych w Internecie. Z analizy badań przeprowadzonych w 2009 r. wynika m.in., iż kompetencje użytkowników Internetu z zakresu wykorzystywania dostępnych narzędzi oraz zasobów cyfrowych są niezwykle ograniczone 2. W przytłaczającej większości kończą się na poziomie prostych zapytań w Google. Użytkownicy globalnej sieci komputerowej nie dysponują prawie w ogóle praktyczną wiedzą na temat baz danych, katalogów czy kolekcji pełnotekstowych. W dobie komunikacji cyfrowej, gdy Internet w coraz większym stopniu przejmuje główny nurt współczesnego obiegu informacji, tym bardziej konieczna staje się edukacja użytkowników, by z dostępnych w Sieci zasobów wiedzy i dóbr kultury mogli swobodnie korzystać. Zadanie to niewątpliwie stoi również przed bibliotekarzami. Ich aktywny udział w procesie propagowania czytelnictwa oraz kształcenia użytkowników informacji jest istotnym elementem funkcjonowania bibliotek od dawna. I widać wyraźnie, że funkcja ta w epoce komunikacji elektronicznej nie tylko nie straciła na zaznaczeniu, ale wręcz odwrotnie, nabiera 2 M. Weryho, M. Zmitrowicz, Google czy bibliotekarz? Potrzeby i oczekiwania użytkowników Internetu w Bibliotece Głównej UKW w Bydgoszczy, w: Bibliotekarz: uniwersalność i innowacyjność profesji, pod red. K. Domańskiej, Bydgoszcz 2009, s. 9-21.
szczególnego znaczenia. Prowadzone przez pracowników OIN badania wykazują bardzo wyraźnie, iż osoby uczestniczące w szkoleniach bibliotecznych w zdecydowanym stopniu wzbogaciły swój warsztat oraz umiejętności informacyjne i wysoko oceniają wartość dydaktycznej oferty biblioteki. Co tym bardziej mobilizuje do tego, by usługi dydaktyczne książnicy propagować jeszcze skuteczniej, zabiegając równocześnie o ich wysoką jakość. Bibliografia: 1. Derfert-Wolf L., Information literacy: koncepcje i nauczanie umiejętności informacyjnych, Biuletyn EBIB 2005, nr 1, dostępny online: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php. 2. Weryho M., Zmitrowicz M., Google czy bibliotekarz? Potrzeby i oczekiwania użytkowników Internetu w Bibliotece Głównej UKW w Bydgoszczy, w: Bibliotekarz: uniwersalność i innowacyjność profesji, pod red. K. Domańskiej, Bydgoszcz 2009, s. 9-21, dostępny online: http://repozytorium.ukw.edu.pl/handle/item/137