Program Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego

Program Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego Projekt: Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji turystycznej Unii Europejskiej

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP 2. METODOLOGIA OPRACOWANIA 3. SYNTEZA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO ROZTOCZA 4. KONCEPCJA ZINTEGROWANEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO 5. IDENTYFIKACJA PRODUKTÓW TURYSTYCZNYCH ROZTOCZA 6. SYSTEM MONITORINGU I EWALUACJI PROGRAMU 7. BUDOWA TOŻSAMOŚCI ROZTOCZA 8. WNIOSKI I REKOMENDACJE 2

1. WSTĘP Program Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego jest kluczowym dokumentem, w ramach którego została przeprowadzona identyfikacja produktów turystycznych Roztocza oraz wypracowane założenia prowadzące do rozwoju jego potencjału turystycznego. Celem strategicznym opracowania jest wykreowanie wizerunku Roztocza jako jednego z najciekawszych pod względem krajobrazowym i kulturowym regionów w Polsce. Walory przyrodnicze i krajobraz kulturowy Roztocza należą do najważniejszych potencjałów endogenicznych Województwa Lubelskiego, stanowią jego mocną stronę i są szansą rozwojową. Głównym problemem w rozwoju Roztocza jest brak kompleksowej oferty turystycznej. Roztocze pomimo swoich unikatowych walorów przyrodniczo-krajobrazowych nie jest wykorzystywane do rozwoju turystyki w takim stopniu, aby pozwoliło to na zwiększenie dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Przekłada się to na następujące problemy w skali regionu: słaby poziom infrastruktury turystycznej, brak jednolitej wizualizacji Roztocza oraz małą ilość zintegrowanych produktów turystycznych. Zintegrowane podejście do rozwoju turystyki jest podstawowym elementem do wykreowania kompleksowej oferty turystycznej. Na współczesnych rynkach turystycznych kluczowe znaczenie dla osiągnięcia przewagi konkurencyjnej oraz zajęcia dominującej pozycji mają produkty turystyczne, które cechuje unikalność i oryginalność, komplementarność oraz łatwa dostępność i wysoka jakość usług. Największą popularnością cieszą się produkty powstałe na bazie istniejącego regionalnego i lokalnego potencjału, inspirowane walorami naturalnymi i kulturowymi, stając się tym samym wyjątkową ofertą turystyczną. Bogate walory środowiska naturalnego oraz zróżnicowany i ciekawy krajobraz kulturowy Roztocza predestynują ten obszar do rozwoju atrakcyjnych produktów turystycznych. Program Rozwoju Turystyki dla Roztocza Tomaszowskiego jest dokumentem o charakterze strategicznym prezentującym produkty turystyczne Roztocza wraz z koncepcją ich funkcjonowania. Rozwój konkurencyjnej rynkowo oferty produktowej Roztocza, dostosowanej do zdefiniowanych i rozpoznanych potrzeb konkretnych grup odbiorców, wykorzystującej istniejące walory naturalne i antropogeniczne oraz funkcjonującą infrastrukturę, umożliwiającej pobyty w celach turystycznych jest najważniejszym czynnikiem sukcesu rozwoju turystyki w tym regionie. Założenia zamieszone w dokumencie oraz identyfikacja kluczowych produktów turystycznych poprzedzone zostały analizą potencjału rozwoju turystyki oraz wynikają z przeprowadzonej analizy potencjału turystycznego powiatu tomaszowskiego. Przeprowadzona diagnoza została opisana w dokumentach pt. Analiza stanu wyjściowego rozwoju turystyki w powiecie tomaszowskim oraz Analizie porównawczej uwarunkowań rozwoju turystyki w powiatach partnerskich Tomaszowa Lubelskiego i Freudenstadt opracowanych w ramach projektu Partnerskie współdziałanie na rzecz promocji Roztocza Tomaszowskiego jako atrakcji 3

turystycznej Unii Europejskiej. W Programie wykorzystano założenia ujęte w Strategii Marki Roztocza. Program Rozwoju Turystyki Roztocza Tomaszowskiego jest spójny ze Strategią Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 w zakresie Priorytetu 3. Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej Województwa Lubelskiego, Cel operacyjny 3.2 Zachowanie i wzmacnianie różnorodności przyrodniczej, krajobrazowej i kulturowej Lubelszczyzny oraz Cel operacyjny 3.4 poprawa jakości życia mieszkańców wsi oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego za główny cel w zakresie turystyki stawia sobie: ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego i zasobów środowiska naturalnego, tak aby zapewnić stały i zrównoważony rozwój gospodarczy i podnieść poziom życia ludności. Dodatkowo Program pisuje się w założenia Priorytety 4. Rozwój współpracy międzyregionalnej oraz poprawę skuteczności polityki wdrażania rozwoju regionu, Cel operacyjny: 4.3 Poprawa skuteczności promocji regionu i zdolności do przyciągania inwestycji z zewnątrz. Opracowanie Programu pozwoli na wykorzystanie potencjału przyrodniczego i kulturowego Roztocza, a także rozwój usług turystycznych w oparciu o kompleksową ofertę turystyczną. Głównym założeniem instytucji zaangażowanych w opracowanie Programu jest przygotowanie i wdrożenie inwestycji w zakresie infrastruktury turystycznej i usług turystycznych, wspólne tworzenie zrównoważonych produktów turystycznych respektujących potrzeby ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz promocja przedsięwzięć promujących turystyczne walory polsko-ukraińskiego obszaru przygranicznego. 2. METODOLOGIA Program Rozwoju Turystyki Roztocza Tomaszowskiego został opracowany przy wykorzystaniu modelu ekspercko-partycypacyjnego, polegającego na możliwie szerokim udziale społeczności lokalnej w pracach nad dokumentem, przy jednoczesnym zaangażowaniu ekspertów zewnętrznych, odpowiadających między innymi za zorganizowanie procesu konsultacji społecznych oraz przygotowanie końcowej wersji programu. Dokument powstał w wyniku prac zespołu złożonego z przedstawicieli samorządów lokalnych, przedstawicieli branży turystycznej, liderów społeczności lokalnej i doradców zewnętrznych. Program Rozwoju Turystyki Roztocza Tomaszowskiego składa się z trzech zasadniczych części: przyjętych założeń do koncepcji rozwoju produktów turystyki aktywnej, zdrowotnej i kulturowej Roztocza, uwzględniających jego specyfikę i zewnętrzne oraz wewnętrzne uwarunkowania, katalogu produktów turystycznych Roztocza 4

systemu wrażania i monitorowania założeń Programu. Prace nad opracowaniem dokumentu obejmowały następujące etapy: analizę obowiązujących dokumentów o charakterze strategicznym dotyczących Roztocza, konsultacje społeczne w dniu 28.03.2011, służące między innymi weryfikacji założeń Programu i identyfikacji poszczególnych produktów turystycznych Roztocza, przygotowanie katalogu produktów turystycznych Roztocza wraz z opracowaniem wskaźników monitorowania i ewaluacji jego założeń. Część prac w ramach opracowania została wykonana przez konsultantów-ekspertów opracowujących projekt, na bazie informacji pozyskanych od mieszkańców oraz interesariuszy produktu (w postaci spotkań bezpośrednich, wywiadów telefonicznych, spotkań warsztatowych), wizji lokalnej oraz analizy źródeł, a część została wykonana, jak wspomniano powyżej, w partnerstwie ze społecznościami lokalnymi tj. samorządami lokalnymi, branżą turystyczną oraz organizacjami pozarządowymi, działającymi na obszarze objętym opracowaniem. Przy konstruowaniu założeń do konstruowania katalogu produktów turystycznych przyjęto następujące cechy warunkujące możliwość ich wykreownia. Do nich należą przede wszystkim: oryginalność i unikatowość pomysłu, standard, czyli stała obecność i dostępność na rynku, wyraźnie określona grupa odbiorców, kompletność produktu organizacyjna, finansowa i marketingowa. Ujęcie produktowe ma innowacyjne podejście, ponieważ na współczesnych rynkach turystycznych dominującą rolę pełnią kompozycje produktowe zespalające różne elementy i składniki oferty (atrakcje, infrastruktura, dostępność komunikacyjna, informacja, usługi itd.). Stąd przyjęta metodologia opracowania produktów turystycznych Roztocza ma prowadzić do praktycznych rozwiązań, które pozwolą na utworzenie kompleksowej oferty turystycznej. Konstrukcja produktu turystycznego opiera się na innowacyjnej koncepcji, która przy wykorzystaniu istniejących zasobów oraz charakteru Roztocza, doprowadzi do powstania pakietu usług turystycznych, ze szczególnymi atrakcjami, które w przyszłości zapewnią intensyfikację ruchu turystycznego. 5

3. SYTENZA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO ROZTOCZA Roztocze to kraina położona przy granicy Polski i Ukrainy na wschodnim krańcu Wyżyn Polskich. Oddalona od wielkich skupisk ludzkich i ośrodków miejskich. Bez wielkiego przemysłu. Kraina bogata w piękne krajobrazy, rozległe lasy, piękno przyrody zharmonizowane z siedzibami ludzi i różnymi wytworami kultury materialnej. Roztocze jest krainą pograniczną nie tylko w sensie geograficzno-przyrodniczym, ale także historyczno-etnicznym. Niegdyś leżało na obrzeżach na poły mitycznych Grodów Czerwieńskich, później na pograniczu Polski Piastów i Rusi Halicko-Włodzimierskiej, następnie w obrębie Korony na pograniczu Małopolski i Rusi Czerwonej. Po rozbiorach przecięła je granica zaboru rosyjskiego i austriackiego, a obecnie granica polsko-ukraińska. Granice różnych formacji państwowych i administracyjnych zmieniały się tu często, najważniejsza jednak jest polsko-ruska granica etniczna ukształtowana w XI XIV w., którą wyznaczył zasięg historycznego osadnictwa małopolskiego posuwającego się od zachodu i małoruskiego, czyli jakbyśmy dziś powiedzieli ukraińskiego, które posuwało się od wschodu. Obie fale osadnicze zetknęły się ze sobą na Roztoczu i w wielu miejscach przemieszały. Mozaikę religijno-etniczną regionu wkrótce wzbogaciła ludność żydowska, licznie osiedlająca się w miastach i miasteczkach, a także cudzoziemscy kupcy, rzemieślnicy i przemysłowcy chętnie osiadający w znaczniejszych ośrodkach takich jak Lwów, Zamość i Zółkiew. Byli wśród nich m.in. Ormianie, Tatarzy, Węgrzy, Niemcy, Grecy, Włosi, Hiszpanie, Anglicy i Szkoci. Przemieszanie kultur, wzajemne wpływy tych grup ludności o odmiennych kulturach i religiach spowodowały, że Roztocze pod względem kulturowym stało się fascynującą krainą, gdzie przemieszały się wpływy Wschodu i Zachodu. I chociaż zawieruchy dziejowe spowodowały, że dziś na Roztoczu nie ma już egzotycznych mniejszości etnicznych, to jednak nie zniknęły one bez śladu, a ich wpływy są ciągle widoczne w sztuce, architekturze, krajobrazie. Ciągle także, pomimo dramatycznych wydarzeń i przesiedleń w XX w., tak jak przed stuleciami zachodnią część regionu zamieszkuje ludność polska a wschodnią ukraińska. Wszystko to sprawia, że Roztocze, kraina pogranicza, jest jednym z najbardziej fascynujących pod względem kulturowym obszarów we współczesnej Polsce i na Ukrainie. Zespoły zabytkowe Lwowa, Zamościa i Żółkwi należą do najcenniejszych w tej części Europy, a w ich architekturze widoczne są wpływy sztuki bizantyjskiej, orientalnej, włoskiej i zachodnioeuropejskiej. Znajdziemy tu liczne ślady historii, przenikania kultur Wschodu i Zachodu. Znajdziemy tu miejsca i znaki, które pozwolą odetchnąć pełną piersią ludziom ceniącym sobie spokój i wielkie przestrzenie 6

wolne od tłoku cywilizacji XXI wieku. Ale znajdziemy na tym terytorium szeroko rozumianego Roztocza miejsca świadczące o niezwykłej sile kulturowej mieszkańców tej ziemi jak Zamość, miasto-zabytek na skalę światową lub świadectwa historii jak pas grodów Czerwieńskich sprzed tysiąca lat albo miejsca po obozach zagłady z lat II Wojny Światowej będące pamiątką okrutną ale też jedyną w swoim rodzaju. Ważne jest także, że przyroda i zabytki, czyli krajobraz naturalny i kulturowy znajdują się tu w harmonii. Zabytkowe miasta i miasteczka a także wsie, przysiółki, świątynie i dawne rezydencje są tu znakomicie wkomponowane w krajobraz, w niewielkim na szczęście stopniu zmieniony przez współczesną cywilizację. Wąskie pasma pól, ciągnące się wzdłuż łagodnie pofałdowanych wzniesień, z samotnymi gruszami na miedzach, lasy, skałki, wąwozy, źródła i strumienie o czystej wodzie. Ten krajobraz pieści oko i jest źródłem głębokich estetycznych wrażeń. Takich rejonów już prawie nie ma, nie tylko w naszym kraju, ale i w całej Europie. Roztocze jest wyraźnie zaznaczającym się w krajobrazie Makroregion. Roztocze to wyżynny pas szerokości 12 32 kilometry i długości około 180 kilometrów. Pełni on rolę łącznika między Wyżyną Lubelską na zachodzie i Wyżyną Podolską na wschodzie. Ogólna powierzchnia tego makroregionu to 3,6 tys. km2 z czego prawie 2,2 tys. km2 znajduje się na terytorium Polski a pozostała część tego obszaru znajduje się na terytorium Ukrainy. Roztocze rozpoczyna się w okolicach Kraśnika na północnym zachodzie i ciągnie się lekkim łukiem do rejonu Lwowa na południowym wschodzie. Według podziału geomorfologicznego Roztocze wchodzi w skład Wyżyny Lubelsko-Wołyńskiej. Przyjmuje się, że makroregion Roztocza jest ostatnim na wschodzie członem Pozaalpejskiej Europy Zachodniej. Nazwa Roztocze została wprowadzona przez geografów i geologów galicyjskich w drugiej połowie XIX wie-ku. Pochodzi od gwarowego słowa roztocz, które oznacza rozlanie lub miejsce gdzie rozchodzą się dwa potoki. Jest to więc nazwa sztuczna i powstała stosunkowo niedawno. Pasuje jednak dobrze do wyżyny, z której rzeki toczą wody w różnych kierunkach. Przez Roztocze biegną działy wodne między dorzeczami Wieprza, Bugu i Sanu. Tradycyjnie Roztocze jest dzielone na trzy części: Zachodnie, Środkowe zwane Tomaszowskim i Wschodnie (nazywane też Południowym). Roztocze jest chyba jedyną w Polsce krainą geograficzną, której większość terenu zajmują obszary chronione różnej rangi. Obszary te tworzą jednolity, zwarty system, którego główne elementy stanowią zajmujący centralną część polskiego Roztocza Roztoczański Park Narodowy oraz parki krajobrazowe: Szczebrzeszyński, Puszczy Solskiej, Krasnobrodzki i Południoworoztoczański. Ochroną objęta jest także część ukraińskiego Roztocza, gdzie istnieje rezerwat ścisły Roztocze, który niebawem zostanie przekształcony w park narodowy oraz kilka dużych rezerwatów przyrody. 7

Charakterystyka potencjału turystycznego Roztocza Środkowego Roztocze Środkowe jest najlepiej znaną i najczęściej odwiedzaną przez turystów częścią Roztocza. Roztoczańskie wzgórza porastają tu w większości wspaniałe lasy jodłowobukowe, których najcenniejsze kompleksy objęte są ochroną w Roztoczańskim Parku Narodowym. Wśród zalesionych wzgórz w malowniczej przełomowej dolinie meandruje główna roztoczańska rzeka Wieprz. Nadwieprzańskie i śródleśne wioski zachowały wiele uroku, a częściowo także starą drewnianą zabudowę. Poza lasami można tu podziwiać najbardziej typowe krajobrazy roztoczańskie: wąskie pasma pól ciągnące się w poprzek łagodnie sfałdowanych zboczy, a także ostańcowe wzgórza ze skałkami Kamień i Wapielnia oraz szumy w dolinach rzek rozcinających południową krawędź Roztocza. Najpiękniejsze lasy zachowały się w zwartych kompleksach na obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego. Spacer ścieżką dydaktyczną na szczyt Bukowej Góry pod Zwierzyńcem dostarcza niezapomnianych wrażeń. Rosnące tu jodły osiągają największe w Polsce rozmiary. Rezerwaty ścisłe parku kryją prawdziwe puszczańskie mateczniki z powalonymi olbrzymami leśnymi, omszonymi i porośniętymi hubami. W runie leśnym rosną tu zarówno gatunki górskie, jak i ciepłolubne gatunki stepowe, w tym liczne storczyki z efektownym obuwikiem na czele. W strefie ochronnej parku, koło wsi Kąty zachował się fragment prawdziwego stepu z charakterystyczną roślinnością kserotermiczną, zaś w rezerwacie Hubale jedna z nielicznych w Polsce kolonia typowego stepowego gatunku susła perełkowanego. Jednym z najbardziej malowniczych zakątków Roztocza Środkowego jest jego strefa krawędziowa na granicy z Kotliną Sandomierską. Roztoczańskie wzgórza wznoszą się tu o kilkadziesiąt metrów ponad piaszczystą Równiną Puszczańską porośniętą wielkim zwartym kompleksem lasów Puszczy Solskiej. Wiele tu wspaniałych punktów widokowych na ten, jeden z największych w Polsce, odludny obszar leśny. Znaczna część puszczy, jak również krawędź Roztocza, znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej. Największą atrakcję stanowią tu objęte ochroną rezerwatową głęboko wcięte przełomowe doliny mających swe źródła na Roztoczu i spływających ku Puszczy Solskiej niewielkich rzek: górnej Tanwi oraz jej dopływów Jelenia, Sopotu i Szumu z dopływem Nepryszką. Doliny te w strefie krawędziowej mają strome zbocza i porośnięte są pierwotnym mieszanym lasem z dużą ilością rzadkich gatunków roślin w runie, zwłaszcza gatunków górskich. Roztoczańskie rzeczki na odcinkach przełomowych mają charakter bystrych potoków. Woda rozbija się na licznych głazach i progach skalnych tworzących szypoty, kaskady niewysokich stopni lub też mini wodospady, z których największy, w dolinie potoku Jeleń ma 1,8 m wysokości. W dolinach wszystkich wymienionych rzek nie brak zabytków historycznych. W uroczym zakątku nad rzeką Szum, w otoczeniu starych pomnikowych dębów stoi drewniany kościółek w Górecku Kościelnym. W pobliżu świątyni, na środku rzeki, na palach ustawiono 8

kapliczkę Na wodzie w miejscu, gdzie zgodnie z miejscową tradycją podczas wojen kozackich miał się ukazać św. Stanisław. W niedalekim Józefowie nad Nepryszką zachowała się zabytkowa synagoga, a nad samą rzeczką, w lesie pod miasteczkiem znajduje się mogiła poległego w 1863 r. poety-powstańca Mieczysława Romanowskiego. W dolinie potoku Sopot możemy obejrzeć zarośnięte lasem ruiny papierni ordynackiej, zbudowanej w 1 połowie XVIII w., a w wieku XIX należącej do największych tego typu zakładów w Królestwie Polskim. Północno-wschodnia część Roztocza Środkowego, objęta ochroną jako Krasnobrodzki Park Krajobrazowy, ma odmienny charakter. Dominujące akcenty krajobrazu stanowią tu ostańcowe wzgórza na głównym grzbiecie Roztocza oraz dolina Wieprza, ku której opadają w większości zalesione łagodne zbocza wzniesień pocięte suchymi wąwozami. Mamy tu najbardziej typową dla Roztocza mozaikę pól pociętych na paski, miedz z samotnymi gruszami i niewielkich kompleksów leśnych, wśród których rozrzucone są wioski z częściowo zachowaną drewnianą zabudową, jak choćby uroczy przysiółek Szur czy malowniczo położone nad Wieprzem wsie Guciów i Bondyrz. Jednym z typowych elementów tutejszego krajobrazu są pola tytoniu i drewniane budynki suszarni, a także sznury suszących się tytoniowych liści zdobiących jesienią ściany domów. Na szczytach dwu najbardziej malowniczych wzgórz: Wapielni i Kamienia znajdują się zgrupowania wapiennych skałek porośniętych ciepłolubną roślinnością naskalną. W centrum parku krajobrazowego, nad Wieprzem leży popularna miejscowość letniskowa Krasnobród z licznymi ośrodkami wczasowymi i pensjonatami. Jest tu również kilka cennych zabytków, a przede wszystkim XVII-wieczny pałac Leszczyńskich otoczony rozległym parkiem oraz wzniesiony w końcu XVII w. kościół i klasztor dominikanów z zespołem kapliczek przy źródełkach, mających według miejscowej tradycji cudowną moc. Z krasnobrodzkimi źródłami mineralnymi wiąże się planowany rozwój miejscowości jako uzdrowiska. Zgodnie z opracowaną Strategią Marki Roztocza współczesny obraz tożsamości Roztocza został ukształtowany poprzez równoczesne oddziaływanie następujących sfer: Położenie regionu - ukształtowanie terenu, zasoby przyrodnicze, krajobrazowe, klimatyczne ( trawa czysta i woda źródlana, duża ilość lasów i zieleni; dzika i nieskażona przyroda, kresowy klimat miejsca ; Kluczowe momenty i osoby w historii regionu - Roztocze zawdzięcza swój rozwój i świetność kanclerzowi Janowi Zamoyskiemu, który w 1589 roku utworzył Ordynację Zamojską (niemal całe Roztocze do 1944 r. należało do Ordynacji Zamojskiej); na Roztoczu rozegrała się bitwa pod Tomaszowem Lubelskim, druga pod względem wielkości bitwa podczas kampanii wrześniowej Dziedzictwo kulturowe, religijne, polityczne, folklor, sztuka, kuchnia/kulinaria, ślady po dawnych dziejach obecności w regionie wyznawców różnych religii, magnatów, 9

mieszczan i chłopów; kluczowe wydarzenia m.in. Letnia Akademia Filmowa w Zwierzyńcu Zabytki architektury m.in. Kościół Św. Jana Nepomucena w Zwierzyńcu; Pałac Zamojskich w Klemensowie; grodziska i kurhany, krzyże i kapliczki przydrożne (krzyże bruśnieńskie); betonowe bunkry pojawiające się na wzgórzach i polach to elementy Linii Mołotowa Rozwój miejscowości położonych na obszarze Roztocza ważny aspekt odgrywa tutaj kierunek i charakter rozwoju poszczególnych miast/gmin, z czego do najpopularniejszych miast Roztocza zaliczane są m.in. Zamość, Zwierzyniec, Tomaszów Lubelski, Susiec, Krasnobród, Horyniec-Zdrój, Szczebrzeszyn, Józefów, Narol. Ważną rolę pełni również oddziaływanie podejmowanych działań przez najpopularniejsze miejscowości w aspekcie rozwoju i postrzegania regionu. Tutaj należy wspomnieć o sanatorium z początków XX w. W Horyńcu Zdroju lub nieco młodsze w Krasnobrodzie; wśród wyjątkowych miejsc, z których znane jest Roztocze wymienić można m.in. rezerwaty: Czartowe Pole, Nad Tanwią, Szum, Piekiełko ; Floriankę; Górecko Kościelne; Zagrodę Guciów k. Zwierzyńca; Szumy nad Tanwią. 4. KONCEPCJA ZINTEGORWANEGO PRODUKTU TURYSTYCZNEGO Zintegrowany produkt turystyczny jest wynikiem procesu analizy walorów naturalnych i antropogenicznych danego regionu, a także możliwości rynkowych oraz preferencji konsumentów. Produkt turystyczny to komplementarny system dóbr i usług turystycznych na bazie którego powstaje zrozumiały i atrakcyjny dla turysty produkt. Schemat budowania produktu turystycznego regionu został zaadaptowany (po uwzględnieniu specyfiki rynku turystycznego) z metodologii marketingowej stosowanej przy budowaniu produktów markowych. Terminowi produkt turystyczny przypisuje się dwojakie znaczenie. Szerokie znaczenie jest kompozycją tego, co turysta czyni w czasie podróży turystycznej i w miejscu docelowego pobytu dołączając do tego walory, urządzenia i usługi turystyczne z których korzysta. W nieco innym ujęciu produkt turystyczny jest definiowany jako wszystkie dobra i usługi tworzone i kupowane w związku z wyjazdem poza miejsce stałego zamieszkania, zarówno przed rozpoczęciem podróży, w jej trakcie i w czasie pobytu poza stałym miejscem zamieszkania. Z punktu widzenia potencjalnego klienta, rozważającego dowolny cel podróży, produkt turystyczny może być zdefiniowany jako zestaw składników materialnych 10

i niematerialnych, opartych na możliwościach spędzenia czasu w miejscu docelowym, rozumianych jako przeżycie dostępne za określoną cenę. Na koncepcje produktu turystycznego składają się następujące czynniki: atrakcje i środowisko miejsca docelowego, infrastruktura i usługi miejsca docelowego, dostępność i wizerunek miejsca docelowego oraz cena płacona przez konsumenta. Jak wspomniano niezbędnymi elementami do wykreowania produktu turystycznego są: określenie infrastruktury turystycznej oraz paraturystycznej, zanalizowanie walorów regionu i jego dostępności, a także wyszczególnienie potencjalnych grup odbiorców, do których kierowana jest oferta. Jednak najważniejszą częścią produktu jest koncepcja, która w bezpośredni sposób wpływa na rodzaj istniejącej i planowanej infrastruktury, wykorzystanie miejscowych walorów oraz grupy turystów, które będą zainteresowane stworzoną propozycją spędzania wolnego czasu. Turyści przyjeżdżający na Roztocze to klienci korzystający z dostępnych tu rozrywek, wydający przy okazji pieniądze na dojazd, nocleg, wyżywienie, pamiątki, miejscowe atrakcje oraz imprezy. Te elementy składają się na sposób funkcjonowania produktu przez cały rok. Optymalny produkt turystyczny powinien przede wszystkim odnosić się i zaspokajać potrzeby segmentów klientów, do których kierowana jest oferta. Kupujący, a więc także turyści wybierają te produkty, które postrzegają jako mające największą zdolność do zaspokajania ich potrzeb. Stąd koncepcja rozwoju produktów turystycznych Roztocza opiera się na następujących założeniach: Osią produktów są walory przyrodnicze, kulturowe i historyczne Roztocza, z wykorzystaniem istniejącej infrastruktury. Ideą wiążącą będzie powiązanie pojedynczych miejsc i obiektów, wytyczoną, oznakowaną trasą oraz różnorodną siecią infrastruktury turystycznej i paraturystycznej, zlokalizowaną wzdłuż wytyczonych szlaków. Sieciowość produktu dotyczy połączenia rozproszonej oferty kulturowej, krajobrazowej i historycznej, oraz wykorzystania innych towarzyszących walorów i atrakcji miejsca w celu wzbogacenia oferty oraz krzyżowej promocji, zwiększającej siłę przetargową oferty na rynku. Połączenie w szlaki tematyczne atrakcji już istniejących z proponowanymi produktami turystycznymi, przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Wykorzystanie współpracy trójsektorowej przy tworzeniu produktów turystycznych. 11

Rozwój produktu na bazie głównego szlaku tematycznego pociąga za sobą rozwój obszarów peryferyjnych (komplementarnych) w stosunku do niego, które jednocześnie wzbogacają go swoimi walorami i atrakcjami poprzez szlaki i subprodukty alternatywne. Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na kształt produktu turystycznego jest segmentacja rynku, czyli precyzyjne określenie do kogo produkt będzie adresowany. Zdefiniowanie klienta oraz precyzyjne rozpoznanie jego potrzeb jest kluczowym warunkiem przygotowania oferty sprofilowanej na konkretnych turystów. Jest to niezwykle istotne z uwagi na możliwość ograniczenia kosztów promocji, poprzez dopasowanie kanałów dystrybucji informacji o ofercie turystycznej Roztocza. Segmentacja pozwala wybrać te segmenty, do których kierowana będzie oferta oraz opracować strukturę marketing-mix odpowiednią dla każdego segmentu, co jest gwarancją skutecznego zaspokajania potrzeb klienta. Poniżej zaprezentowano podstawowe segmenty rynku, do których adresowana będzie oferta oraz ich preferencje i motywy przyjazdu na Roztocze. Należy jednak zaznaczyć, iż przedstawiona poniżej charakterystyka profilu klientów wymaga niewątpliwie uszczegółowienia na podstawie przeprowadzonych badań konsumenckich, została bowiem sporządzona na podstawie ogólnodostępnych danych oraz wywiadów bezpośrednich (branża, samorządy). 12

SEGMENT: TURYSTYKA KULTUROWA Turystyka kulturowa związana jest z motywem poznawczym. Jej uczestnicy podróżują w celu poznania historii, zwiedzania zabytków, muzeów, w związku z odbywającymi się imprezami, etc. Należy zwrócić uwagę, iż zmienia się charakter turystyki kulturowej, która obecnie przyjmuje formę związaną z dużą aktywnością turysty. Pragnie on bowiem angażować się w proces poznawczy. Stąd bardzo duże znaczenie interaktywnych form eksponowania walorów kulturowych oraz różnego rodzaju imprez tematycznych, w tym przede wszystkim tematycznych szlaków kulturowych, które są jedną z najszybciej przeobrażających się i najbardziej popularnych form turystyki kulturowej. Kryteria geograficzne, demograficzne Preferencje i zainteresowania Wiek: 10+ Płeć: kobiety i mężczyźni Wykształcenie: średnie i wyższe Dochód: średnia krajowa i powyżej Geografia: Polska i zagranica Osoby zainteresowane historią wojny polskobolszewickiej lub poszukujące ciekawych możliwości spędzenia wolnego czasu. Osoby zainteresowane zwiedzaniem ciekawych miejsc związanych z historią II wojny światowej, jej przebiegiem oraz materialnymi świadectwami heroizmu narodu i tragedii jednostki muzea, zabytki, miejsca pamięci, cmentarze etc. Osoby pragnące poznać tradycje i obyczaje mieszkańców poprzez udział w imprezach kulturalnych i folklorystycznych oraz osoby zainteresowane udziałem w warsztatach, pokazach, inscenizacjach etc. Osoby zainteresowane udziałem w imprezach tematycznych, np. związanych ze słynnymi postaciami, wydarzeniami etc. Osoby zainteresowane historią obszaru, pragnące ją poznać. Osoby poszukujące ciekawych formuł zwiedzania, nie 13

SEGMENT: TURYSTYKA KULTUROWA Turystyka kulturowa związana jest z motywem poznawczym. Jej uczestnicy podróżują w celu poznania historii, zwiedzania zabytków, muzeów, w związku z odbywającymi się imprezami, etc. Należy zwrócić uwagę, iż zmienia się charakter turystyki kulturowej, która obecnie przyjmuje formę związaną z dużą aktywnością turysty. Pragnie on bowiem angażować się w proces poznawczy. Stąd bardzo duże znaczenie interaktywnych form eksponowania walorów kulturowych oraz różnego rodzaju imprez tematycznych, w tym przede wszystkim tematycznych szlaków kulturowych, które są jedną z najszybciej przeobrażających się i najbardziej popularnych form turystyki kulturowej. tylko w kontekście interaktywności, ale również w kontekście pakietowania oferty (np. tradycyjna polska kuchnia, etc.) Osoby te często pragną łączyć zwiedzenie z poznaniem przyrody, są wrażliwe także na piękno otaczającego ich krajobrazu Motywy Kierują się motywem poznania, przy czym poszukują aktywnych form poznania kultury, historii. Uprawianie turystyki kulturowej może stanowić ich hobby, sposób na realizację pasji SEGMENT: TURYSTYKA EDUKACYJNO-REKREACYJNA DZIECI I MŁODZIEŻY Turystyka edukacyjna dzieci i młodzieży związana jest z wyjazdami na tzw. białe i zielone szkoły, obozy czy kolonie oraz jednodniowe wycieczki edukacyjne. Jej podstawowym celem jest uczyć poprzez podróżowanie. Zakłada przede wszystkim zwiedzanie ciekawych pod względem kulturowym miejsc, a także korzystanie z wypoczynku aktywnego. Edukacyjne wyjazdy w teren są uzupełnieniem programu szkolnego. Kryteria geograficzne, demograficzne Wiek: 10-18 14

SEGMENT: TURYSTYKA EDUKACYJNO-REKREACYJNA DZIECI I MŁODZIEŻY Turystyka edukacyjna dzieci i młodzieży związana jest z wyjazdami na tzw. białe i zielone szkoły, obozy czy kolonie oraz jednodniowe wycieczki edukacyjne. Jej podstawowym celem jest uczyć poprzez podróżowanie. Zakłada przede wszystkim zwiedzanie ciekawych pod względem kulturowym miejsc, a także korzystanie z wypoczynku aktywnego. Edukacyjne wyjazdy w teren są uzupełnieniem programu szkolnego. Płeć: wszyscy Geografia: cała Polska, mieszkańcy Województwa Lubelskiego oraz jego najbliższych okolic Preferencje i zainteresowania Motywy Dzieci i młodzież szkolna uczestnicząca w tzw. białych i zielonych szkołach, koloniach i obozach, wycieczkach krajoznawczych zainteresowana poznawaniem walorów Regionu, zarówno naturalnych, jak i kulturowych W niezwykle istotnym stopniu wykorzystują infrastrukturę paraturystyczną (szlaki turystyczne, obiekty sportowo-rekreacyjne), biorą udział w imprezach sportowych, rekreacyjnych i kulturalnych, warsztatach, pokazach, lekcjach edukacji ekologicznej oraz lekcjach muzealnych. Są gotowi współtworzyć produkt. Chęć poznania i wypoczynku, integracja z grupą szkolną Realizacja programu nauczania = odbycie żywej lekcji historii, geografii i przyrody Współtworzenie produktu 15

SEGMENT: TURYSTYKA WEEKENDOWA Turystyka weekendowa jest w Polsce najbardziej rozwojową formą turystyki z uwagi na powszechność długich weekendów oraz popularność wyjazdów weekendowych. Jej specyfika dotyczy krótkotrwałego wypoczynku poza miejscem pracy i zamieszkania, ale w niezbyt dużej odległości od tych miejsc. Potrzeba odbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych współczesnego człowieka, po cotygodniowej pracy i życiu w zwłaszcza dużym mieście, stanowi ważny czynnik popytu na ten rodzaj turystyki. Turystyka weekendowa może być zorganizowana lub indywidualna. Turysta weekendowy, przyjeżdżający na wypoczynek w pobliże miejsca zamieszkania na czas stosunkowo krótki, zgłasza szczególne wymagania, jeśli chodzi o usługi noclegowe, żywieniowe i wypoczynkowe. W miejscowościach tych, leżących na ogół w pobliżu wielkich aglomeracji miejskich, stwierdza się lokalizację drugich mieszkań (domków letniskowych). Turysta weekendowy szuka spokoju i dba o czynne spędzanie czasu wolnego oraz o rozrywkę. Kryteria geograficzne, demograficzne Preferencje i zainteresowania Wiek: wszyscy Płeć: wszyscy Geografia: głównie mieszkańcy Województwa Lubelskiego i Mazowieckiego oraz jego najbliższych okolic Osoby poszukujące 2-3 dniowego wypoczynku, w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania Poszukują ciekawej oferty noclegowej i gastronomicznej oraz różnych form organizacji czasu wolnego, począwszy od wypoczynku biernego, skończywszy na uprawianiu sportów Wyjazdy często przyjmują formę wyjazdów kombinowanych łączących poznanie walorów naturalnych z kulturowymi Często poszukują bliskich kontaktów z gestorami bazy noclegowej Poszukują atrakcyjnej możliwości spędzenia wolnego czasu 16

SEGMENT: TURYSTYKA HOBBYSTYCZNA Turystyka hobbystyczna dotyczy osób, które z uwagi na chęć realizacji swoich pasji, podróżują w miejsca, które im to umożliwiają. Poszukują nie tylko możliwości samorealizacji, ale również kontaktów z innymi hobbystami. Dobrze przygotowana oferta jest w stanie przyciągnąć ich nawet z dalekich zakątków Polski, Europy, a nawet świata. Kryteria geograficzne, demograficzne Preferencje i zainteresowania Motywy Wiek: wszyscy Płeć: wszyscy Geografia: mieszkańcy całej Polski Dostępna finansowo baza noclegowa Łatwy dostęp do produktów i usług, umożliwiających realizację pasji Osoby zainteresowane militariami oraz rekonstrukcjami historycznych wydarzeń Realizacja zainteresowań, hobby Spotkania z ludźmi o podobnych zainteresowaniach Uczestnictwo w imprezach związanych z zainteresowaniami Odpoczynek od zgiełku życia codziennego Poznanie i aktywność fizyczna Wyjazd z przyjaciółmi Uczestnictwo w ciekawej imprezie 17

SEGMENT: TURYSTYKA AKTYWNA Turystyka aktywna związana z różnymi formami aktywnego spędzania czasu wolnego, m.in. w formule np. turystyki rowerowej, konnej, kajakowej, etc. Dotyczy ona przede wszystkim osób pracujących umysłowo, mieszkańców większych miast, którzy najbardziej efektywnie odpoczywają aktywnie. Z punktu widzenia turysty niezwykle ważna jest tutaj infrastruktura, która pozwala na bezpieczne wykorzystywanie istniejących walorów naturalnych, głównie w postaci zagospodarowanych szlaków, kąpielisk, etc. Kryteria geograficzne, demograficzne Preferencje i zainteresowania Motywy Wiek: wszyscy Płeć: wszyscy Wykształcenie: średnie i wyższe Dochód: średnia krajowa i powyżej Geografia: cały kraj oraz turyści zagraniczni Osoby poszukujące możliwości relaksu poprzez aktywność fizyczną, w jej różnych formach, ceniące sobie wysoki poziom bezpieczeństwa Osoby ceniące sobie możliwość ciekawego spędzenia wieczorów: grill, ognisko, regionalna impreza Osoby zainteresowane walorami naturalnymi i krajoznawczymi obszaru, ceniące przyrodę i zwracające uwagę na jej ochronę oraz formułę ich wykorzystania i eksponowania (szlaki rowerowe, zagospodarowanie akwenów wodnych i rzek) Osoby poszukujące możliwości połączenia form aktywnego wypoczynku i aktywnego poznania dziedzictwa kulturowego Chęć aktywnego wypoczynku, odstresowanie się, odpoczynek od zgiełku dużego miasta i codziennych obowiązków Poznanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych Realizacja pasji 18

Reasumując należy stwierdzić, iż do głównych klientów produktów turystycznych Roztocza należą: W kontekście kryterium długości pobytu: turyści krótkoterminowi, w szczególności turyści weekendowi oraz turyści długoterminowi, spędzający na Roztoczu urlop podróżujący po szlakach w poszukiwaniu ciekawych możliwości spędzenia czasu, przebywających w konkretnych miejscach. W kontekście kryterium składu i ilości grupy: głównie turyści indywidualni, rodziny z dziećmi oraz turyści grupowi (dzieci i młodzież,, hobbyści etc.). W kontekście kryterium geograficznego: turyści krajowi - mieszkańcy aglomeracji miejskich w Polsce oraz turyści zagraniczni zorganizowani i indywidualni. Zdefiniowaną koncepcję zintegrowanego produktu turystycznego Roztocza oparto na możliwościach w zakresie rozwoju turystyki przyrodniczo-krajoznawczej, turystyki edukacyjno-poznawczej, rosnącym potencjale uprawiania turystyki aktywnej i kwalifikowanej oraz okazji do stworzenia atrakcyjnej rynkowo oferty rekreacyjnowypoczynkowej skierowanej głównie do indywidualnych turystów i grup zorganizowanych z Polski i za granicy. Eksponowanie unikatowych walorów naturalnych Roztocza, ale również umiejętne wplecenie walorów kulturowych i historycznych, jest podstawą budowy i rozwoju proponowanego programu. 5. IDENTYFIKACJA PRODUKTÓW TURYSTYCZNYCH ROZTOCZA Zasadniczym celem opracowania była identyfikacja i możliwie szczegółowe przedstawienie koncepcji rozwoju wyselekcjonowanych produktów turystycznych Roztocza. W trakcie tworzenia koncepcji produktów ujętych w Programie opierano się na następujących założeniach: Rozwój produktów turystycznych jest procesem złożonym i wymaga zaangażowania wielu podmiotów, zarówno z sektora publicznego, jak prywatnych przedsiębiorców i organizacji pozarządowych. Wdrożenie kompleksowej koncepcji rozwoju produktów turystycznych Roztocza jest możliwe jedynie przy zaangażowaniu jak największej liczby partnerów, będących potencjalnymi inicjatorami i zarządcami stworzonych produktów turystycznych. 19

Opracowanie koncepcji produktów powinno następować według jednolitego, sporządzonego we wstępnym etapie Programu schematu. Da to możliwość standaryzacji działań oraz obiektywnego porównania różnych produktów turystycznych. Uwzględniając powyższe założenia, a także specyficzny charakter produktu turystycznego, jako materii złożonej i bardzo różnorodnej, na potrzeby Programu opracowano formularz, który w czytelnej postaci tabelarycznej pozwala na opisanie większości zagadnień składających się na proces kształtowania markowego produktu turystycznego Roztocza. Tworząc formularz przyjęto, iż powinien on umożliwiać m.in.: Identyfikację wyróżników i atrybutów, na których bazuje produkt, w szczególności wynikających z charakteru Roztocza oraz unikalnych zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego, którymi dysponuje. Ukazanie komplementarności działań koniecznych dla rozwoju produktu z działaniami i inicjatywami już podjętymi w zakresie jego rozwoju. Uwzględnienie kompleksowego produktu turystycznego: składa się na niego szereg elementów, które należy wyszczególnić przy opisie produktu w celu zaprezentowania pełnego obrazu produktu turystycznego oraz wyodrębnienia najważniejszych elementów z całości usług, walorów i atrakcji turystycznych. Uwypuklenie partnerstwa: określenie aktualnych i przyszłych relacji pomiędzy podmiotami, które wspólnie tworzą i rozwijają produkt turystyczny Roztocza. Wskazanie adresatów produktu: wstępne określenie grup docelowych klientów, którym produkt jest oferowany. Określenie podmiotu realizującego i zarządzającego produktem: planowany rozwój produktu w dłuższej perspektywie nie jest możliwy bez istnienia podmiotu odpowiedzialnej za nadzór nad jakością usług oferowanych w ramach produktu. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych Roztocza została zaprezentowana w poniższym zestawieniu tabelarycznym. 20

Tytuł produktu ROZTOCZE - WITALNOŚĆ Z NATURY Cel rozwoju produktu Celem produktu jest promocja Roztocza Środkowego, jako krainy o wyjątkowych walorach przyrodniczych. Roztoczańskie wzgórza porastają lasy jodłowo-bukowe, przez które meandrują rzeki. Dziewicza przyroda pozwala na bliski kontakt z naturą i uprawianie pieszych, rowerowych i konnych wędrówek. Rzeki o górskim charakterze pozwalają na spływy, wędkarstwo ale także na leniwe spędzanie czasu nad wodą. Obcowanie z nieskażoną naturą, uprawianie sportów wpływa na zdrowie ludzi i ich energię. Produkt jest spójny i wynika z założeń przyjętych w Strategii Marki Roztocza. Koordynator produktu Lokalna Organizacja Turystyczna Roztocze, 22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Królewska 1 tel. 084 665 85 05 Określenie obszaru terytorialnego produktu Obszar Roztocza Tomaszewskiego Opis koncepcji produktu Koncepcja produktu jest odzwierciedleniem zapisów zawartych w Strategii Marki Roztocza. Zgodnie z jej założeniami Roztocze jest krainą, gdzie otaczająca nas przyroda wzmacnia siły witalne, relaksuje organizm i bogaci nasze zmysły poprzez intensywne kolory, żywiczny zapach lasów lub smak owoców i warzyw z lokalnych ogrodów. Będąc w mocy otulającej natury czujemy przepływ energii i sił sprzyjających regeneracji psychicznej i fizycznej. Przyroda jest źródłem niekończącej się aktywności ruchowej, która jest podstawą dobrego samopoczucia i zadowolenia. Walory Roztocza umożliwiają uzyskanie wewnętrznej równowagi oraz harmonię pomiędzy ciałem, duszą i umysłem. Nawet krótki pobyt tutaj sprawia, że wyjeżdżając czujemy się wypoczęci, oczyszczeni z codziennego napięcia i trosk, a dzięki naładowanym akumulatorem również pełni energii i chęci do działania. Region opierając się na unikalnych zasobach przyrodniczych pobudza siły witalne organizmu, a poprzez wykorzystanie uzdrowiskowych metod leczenia oraz właściwości roztoczańskich źródeł leczniczych dodatkowo 21

wzmacnia wizerunek tego miejsca budowany w oparciu o walory zdrowotne. Roztocze jest najbardziej nasłonecznionym obszarem w Polsce, a stężenie jodu należy do jednego z największych poza wybrzeżem, co ma niewątpliwie ogromny wpływ na dobre samopoczucie i odprężenie. Urozmaicona rzeźba terenu i na ogół duża lesistość sprawiają, że na Roztocze ściągają tłumnie amatorzy turystyki pieszej, rowerowej, kajakowej i konnej. Wędrówki można tu odbywać dzięki licznym znakowanym pieszym i rowerowym szlakom turystycznym lub trasom kajakowym. Dodatkowo, na odwiedzających region gości czekają urokliwe zakątki pełne klimatycznych zabytków zatopionych w pięknych krajobrazach. Osoby preferujące bierny sposób spędzania wolnego czasu mogą się zrelaksować na tutejszych plażach, gdzie mają do wyboru liczne kąpieliska i baseny lub zwyczajnie zaszyć się w tajemniczych miejscach o nadzwyczajnej, niczym niezmąconej ciszy. Opis składników produktu Roztoczański Park Narodowy (szlaki piesze i rowerowe, Ośrodek Edukacyjno- Muzealny) Piesze szlaki turystyczne: Szlak Centralny, Szlak Szumów, Szlak Puszczy Solskiej, Szlak Krawędziowy, Szlak Partyzancki, Szlak Wolnościowy, Szlak Łącznikowy, Szlak Walk Partyzanckich, Szlak Roztoczański, Szlak Południowy, Szlak Historyczny, Szlak Ziemi Józefowskiej, Szlak W. Wachniewskiej, Szlak im. Św. Brata Alberta, Szlak W. Podobińskiej Ścieżki spacerowe: w rezerwacie Czartowe Pole, na Kamienną Górę w Zwierzyńcu, do Szuru Podklasztor-Borki-Szur, Krasnobród-rezerwat św. Rocha-Majdan Wielki Izba Leśna we Floriance oraz Ośrodek Hodowli Zachowawczej Konika Polskiego Rowerowe szlaki turystyczne Spływy kajakowe na trasach: Narol- Rebizanty, Borowe Młyne - Osuchy, Osuchy- Króle Stare, Króle Stare- Harasiuki, Harasiuki- Ulanów, Kaczórki- Guciów, Obrocz- Zalew Rudka, Brody Szczebrzeszyn- Żurawnica- Turzyniec- Bagno Wędkarstwo między innymi na stawach hodowlanych Zatyle i Sigła, łowisko specjalne w Hutkach Baseny i kąpieliska m.in. w Majdanie Sopockim, Krasnobrodzie Wypoczynek w siodle - stadniny koni w Rabinówce ( Rogowe Kopce ), Tomaszowskiej ( Pod lasem ), Polance, Narolu Wsi, Wólce Wieprzeckiej, Krasnobród Wczasy lecznicze sanatoria w miejscowości Krasnobród i Horyniec Zdrój Stan zaawansowania i czas realizacji produktu 22

Produkt jest obecnie w fazie realizacji, ale wymaga jeszcze dalszego rozwoju szczególnie w zakresie infrastruktury turystycznej i promocji. Określenie potencjalnych grup turystów, do których produkt będzie kierowany Kryterium motywacji: osoby szukające sposobu na ciekawe spędzenie czasu, hobbyści, osoby pragnące poznawać nowe regiony Polski, osoby poszukujące ciszy i spokoju. Kryterium długości pobytu: turyści pobytowi, turyści weekendowi, turyści krótkoterminowi Kryterium składu i ilości grupy: rodziny z dziećmi, turyści indywidualni, turyści grupowi, turyści biznesowi Kryterium geograficzne: mieszkańcy Warszawy, mieszkańcy innych dużych miast wojewódzkich, mieszkańcy pozostałych regionów Polski, turyści zagraniczni Działania w ramach realizacji produktu do 2015 roku w obszarze zagospodarowania przestrzeni: dalsza rozbudowa infrastruktury turystycznej (szlaki, infrastruktura gastronomiczno-hotelowa), modernizacja infrastruktury drogowej, rozbudowa infrastruktury sportowej w ramach marketingu i promocji: kreacja marki produktu, promowanie logo (Witalność z natury) promocja Roztocza na targach turystycznych w Polsce i w Europie, publikowanie materiałów promocyjnych i informacyjnych, prowadzenie działań marketingowych. w ramach zasobów ludzkich obsługujących produkt: przygotowanie osób zatrudnionych w turystyce do wysokiej jakości obsługi, szkolenie pracowników instytucji współpracujących- w tym prywatnych w zakresie marketingu. w ramach współpracy z innymi instytucjami/podmiotami: podjęcie współpracy przez wszystkich zainteresowanych, opracowanie dokładne programu realizacji produktu, pozyskanie środków na organizację imprez turystycznych, rozbudowę infrastruktury technicznej Zarządzanie produktem: Lokalna Organizacja Turystyczna Roztocze,22-600 Tomaszów Lubelski, ul. Królewska 1,tel. 084 665 85 05 23

Tytuł produktu BUNKRY LINII MOŁOTOWA Cel rozwoju produktu Celem produktu jest promocja walorów historycznych Roztocza. Zespół bunkrów na tzw. Linii Mołotowa nawiązującej do linii obronnej utworzonej przez ZSRR należy do unikatowych atrakcji turystycznych. Koordynator produktu Urząd Gminy Lubycza Królewska,ul. Kolejowa 1, 22-680 Lubycza Królewska Telefon: 0846617002, 0846617451 Określenie obszaru terytorialnego produktu Obszar pogranicza Polski i Ukrainy Opis koncepcji produktu Działania zbrojne, rozgrywające się podczas II wojny światowej pozostawiły po sobie dużo betonowych schronów budowanych na dawnych rubieżach. Niejednokrotnie okaleczone w walkach i powojennych rozbiórkach", w wielu miejscach zachowały się do dnia dzisiejszego. Prawie wszędzie są one pozbawione ochrony, niezagospodarowane, tylko w niewielu przypadkach oznaczone na mapach i zinwentaryzowane, dlatego pół wieku od swojego powstania pełne są zagadek i tajemnic. Do takich mało znanych obiektów zaliczają się fortyfikacje ZSRR z lat 1939-41. Są one jednym z najmniej zbadanych tematów" II wojny światowej. Klęska Armii Czerwonej w lecie 1941 roku przez wielu historyków świadomie traktowana była pobieżnie, a efekty propagandowe sprawiły, że czołowe miejsce zajęły wielkie bitwy jak Moskwa, Stalingrad, Kursk. Budowane 50 lat temu umocnienia, nazwane przez ich twórców Linią Mołotowa", dopiero dzisiaj odsłaniają swoje tajemnice. A warto pamiętać, że były one szczytowym osiągnięciem fortyfikacji ZSRR z początku II wojny światowej. Swoim rozmachem inwestycyjnym, rozwiązaniami technicznymi i założeniami taktycznymi przewyższały wiele współczesnych kompleksów fortyfikacyjnych. Brak pełnej obsady i ich cząstkowa sprawność bojowa z jednej strony oraz zlekceważenie ataku niemieckiego z drugiej spowodowało tak szybki upadek tej pozycji granicznej. W jakim stopniu wiadomości o powstających umocnieniach nadgranicznych wpłynęły na decyzję niemieckiego ataku na ZSRR nadal pozostaje tajemnicą. 24

W Rawsko-Ruskim Rejonie Umocnionym zdołano zbudować oraz częściowo uzbroić punkty oporu tworzące prawie ciągły system umocnień składający się z ponad 120 obiektów na linii Uhnów Horyniec. Linia Mołotowa" miała zróżnicowaną rozbudowę uzależnioną od ukształtowania terenu, przeszkód wodnych, sieci dróg oraz znaczenia bronionego obszaru tak dla ataku jak i dla obrony. W jej obrębie znajdowały się silnie rozbudowane rejony tworzące trzy, niekiedy cztery pasy obronne, obok których występowały linie pojedynczych umocnień lub, zwłaszcza na drugorzędnych kierunkach, niepowiązane ze sobą ogniowo małe punkty oporu składające się z kilku obiektów betonowych, lub pojedynczych schronów. Bunkry Linii Mołotowa mogą się stać dodatkową atrakcją regionu porównywalną z Wilczym Szańcem. Roztocze stałoby się atrakcją historyczną z czasów II Wojny Światowej. Opis składników produktu 1. Uporządkowane, oświetlone i opisane bunkry Linii Mołotowa. 2. Wytyczenie szlaku pieszego i rowerowego łączącego bunkry. Produkt dodatkowy: Muzeum Miejsce Pamięci w Bełżcu obóz koncentracyjny z czasów II Wojny Światowej. Stan zaawansowania i czas realizacji produktu Produkt jest obecnie w fazie koncepcyjnej. Określenie potencjalnych grup turystów, do których produkt będzie kierowany Kryterium motywacji: osoby szukające sposobu na ciekawe spędzenie czasu, hobbyści, zainteresowani historią, wojskowością Kryterium długości pobytu: turyści pobytowi, turyści weekendowi, turyści krótkoterminowi Kryterium składu i ilości grupy: rodziny z dziećmi, turyści indywidualni, turyści grupowi Kryterium geograficzne: mieszkańcy Roztocza, mieszkańcy innych miast województwa lubelskiego i województw ościennych, turyści z innych krajów europejskich Działania w ramach realizacji produktu do 2015 roku w obszarze zagospodarowania przestrzeni: uporządkowanie terenu wokół bunkrów, przygotowanie 25

bunkrów do zwiedzania przez turystów, przygotowanie tablic informacyjnych i plansz obrazujących etapy powstawania bunkrów na Linii Mołotowa, przygotowanie szlaku turystycznego z tablicami informacyjnymi. w ramach zasobów ludzkich obsługujących produkt: zatrudnienie osoby odpowiedzialnej za utworzenie produktu i jego zarządzanie w ramach współpracy z innymi instytucjami/podmiotami: podjęcie współpracy przez wszystkich zainteresowanych do połowy 2015 r., opracowanie dokładne programu realizacji produktu, pozyskanie środków na utworzenie i organizację produktu. Zarządzanie produktem: Gmina Lubycza Królewska, ul. Kolejowa 1, 22-680 Lubycza Królewska Telefon: 0846617002, 0846617451 Lokalna Organizacja Turystyczna ROZTOCZE, ul. Królewska 1,22-600 Tomaszów Lubelski Uwagi Projekt stosunkowo łatwy organizacyjnie po dopracowaniu programu i zawarciu współpracy wszystkich organizacji i instytucji. Należy pozyskać środki finansowe np. z UE na realizację produktu. 26

Tytuł produktu TURYSTYKA WIEJSKA I AGROTURYSTYKA Cel rozwoju produktu Celem produktu jest promocja wypoczynku na wsi w gospodarstwie wiejskim, umożliwiająca poznanie warunków życia na wsi i prac polowych. Koordynator produktu Lokalna Grupa Działania Roztocze Tomaszowskie, ul. Lwowska 32/104, 22-600 Tomaszów Lubelski,Te./fax 84 664 63 86 Lokalna Organizacja Turystyczna ROZTOCZE, ul. Królewska 1,22-600 Tomaszów Lubelski Określenie obszaru terytorialnego produktu Gminy leżące na Roztoczu Opis koncepcji produktu Współczesne wczasy pod gruszą to już nie tylko przysłowiowa miska i łóżko. Mieszczuchów przyciąga na wieś oferta zapewniająca atrakcyjne spędzenie czasu, a wiec nie tylko spacer do lasu, czy odpoczynek na leżaku. Nowa ofertę muszą wypracować sami gospodarze. Jest ona szczególnie ważna w okolicach, gdzie brakuje naturalnych wabików dla turystów, czyli wody i gór. Na Roztoczu jest wiele wsi, których mieszkańcy nie utrzymają się z samego rolnictwa, ale dorabiają na turystach. Na realizację wielu przedsięwzięć w zakresie turystyki wiejskiej są pieniądze unijne. Skorzystało już z nich wiele wsi w Europie, które dzięki nim zupełnie zmieniły swoje oblicze. Agroturystyka to forma wypoczynku nie tylko dla tych, którzy ją lubią ale głównie możliwość spędzenia urlopu poza miejscem zamieszkania przez tych, których nie stać na drogie hotele czy domy wczasowe. Tanie kwatery muszą być jednak czyste, a posiłki przygotowywane w higienicznych warunkach. Turystyka wiejska i agroturystyka to nurt, nazwany później turystyką przyjazną środowisku. W praktyce oznacza to, że dla wszystkich korzystających z turystyki nadrzędnym celem są takie zachowania i działania, które będą zgodne z wymogami ochrony środowiska. Warto zwrócić uwagę, że środowisko to nie tylko przyroda, ale także zabudowa, zwyczaje, ludzie i ich sposoby życia. Najbardziej znane formy turystyki wiejskiej i agroturystyki to: specjalne sklepy i karczmy urządzone w wiejskim stylu, sprzedające tradycyjne, lokalne produkty i potrawy, 27