Wpływ działalności rolniczej na proces eutrofizacji Bałtyku

Marta Zielińska Wpływ działalności rolniczej na proces eutrofizacji Bałtyku Wprowadzenie Eutrofizacja spowodowana nadmierną ilością substancji odżywczych stanowi poważny problem środowiskowy Morza Bałtyckiego, prowadzący m.in. do znaczących zmian we florze morskiej, a także do obumierania ryb i innych organizmów tam żyjących. Szacuje się, że już obecnie 10% Bałtyku to morska pustynia. Dlatego w ramach Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego walka z postępującym procesem eutrofizacji powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie. Głównymi pierwiastkami odpowiedzialnymi za negatywne zmiany w środowisku Bałtyku są azot i fosfor. Pochodzą one ze źródeł punktowych, takich jak ścieki przemysłowe i komunalne (zawierające m.in. detergenty) oraz ze źródeł obszarowych, do jakich zaliczane są obszary użytkowane rolniczo. Artykuł skupia się wyłącznie na analizie relacji pomiędzy działalnością rolniczą a procesem eutrofizacji Morza Bałtyckiego. Kraje basenu Morza Bałtyckiego w różnym stopniu przyczyniają się do intensyfikacji procesu eutrofizacji, ze względu na zróżnicowane obszary zlewni i ich zaludnienie, różne warunki glebowe i hydrologiczne oraz charakter produkcji rolniczej. Pomimo ewidentnych różnic, podejmowane są działania zarówno wspólne, jak i na poziomie poszczególnych państw regionu służące obniżeniu poziomu zrzutów związków azotu i fosforu pochodzących z rolnictwa. Wśród inicjatyw międzynarodowych należy wymienić Baltic 21, czyli porozumienie mające na celu realizację założeń Agendy 21 na poziomie lokalnym, a także Konwencję Helsińską, której strony zgodziły się na podjęcie konkretnych działań by ograniczyć zrzuty do Bałtyku do poziomu 21 tys. ton fosforu i 600 tys. ton azotu. Szereg przedsięwzięć i instrumentów dostępnych jest także we Wspólnocie. Zalecenia i ramy działań wspólnotowych przyjmują najczęściej formę dyrektyw, dzięki czemu państwa członkowskie mają możliwość dowolnego wprowadzenia zobowiązania do własnych porządków prawnych. Największe znaczenie ma tu dyrektywa azotanowa oraz dyrektywa dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli. Niektóre z państw basenu Morza Bałtyckiego wprowadzają w ramach polityk krajowych instrumenty fiskalne, służące ograniczaniu negatywnego wpływu działalności rolniczej na stan środowiska naturalnego. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 1

Dokonany w artykule przegląd różnych form współpracy i ram legislacyjnych wskazuje, że państwa nadbałtyckie podejmują w tym kierunku intensywne działania. Dlatego przyszła Strategia powinna opierać się na wzmocnieniu synergii pomiędzy funkcjonującymi obecnie inicjatywami, zacieśnieniu współpracy regionalnej oraz zwiększeniu efektywności wykorzystania istniejącego wachlarza instrumentów prewencyjnych. Zainteresowane państwa powinny jednak mieć swobodę w doborze działań. Przy ocenie skuteczności prowadzonych polityk nie należy zapominać, że proces redukcji czynników biogenicznych trwa długo. Dlatego podczas programowania tych polityk musi zostać uwzględniona odpowiednia perspektywa czasowa. Dodatkowo, ze względu na antropogeniczny charakter zrzutów, ocena ta powinna przebiegać w oparciu o wskaźniki skorygowane liczbą mieszkańców zlewni. Monitorować należy także, ze względu na względną dominację źródeł obszarowych, wielkość zrzutów związku azotu oraz fosforu w przeliczeniu na wielkość obszaru zlewni. Należy oczekiwać, że działania związane ze zrównoważonym rozwojem będą stanowić jeden z głównych filarów Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego. Dużą wagę przywiązuję się do kwestii eutrofizacji. Dlatego w niniejszym artykule bliższej analizie poddana została relacja pomiędzy działalnością rolniczą a procesem eutrofizacji Bałtyku. Dokonano w nim także przeglądu głównych form współpracy na rzecz ograniczenia negatywnego wpływu rolnictwa na Morze Bałtyckie oraz istniejących w ramach UE instrumentów służących obniżeniu zrzutów substancji biogenicznych. 1. Proces eutrofizacji Bałtyku Morze Bałtyckie to morze zamknięte, o małej powierzchni i głębokości, do którego co roku spływają tony substancji powodujących zanieczyszczenia. Ze względu na naturalne uwarunkowania Bałtyku, wymiana wody trwa w nim ponad 20 lat, przez co zanieczyszczenia zalegają w środowisku wodnym przez bardzo długi czas. Ich źródeł należy szukać w różnych sektorach, począwszy od żeglugi, przez przemysł i rolnictwo, aż po gospodarkę komunalną. Nadmierne zrzuty substancji chemicznych przynoszą szereg negatywnych skutków środowiskowych. Jednym z nich jest postępujący proces eutrofizacji, polegający na zwiększeniu żyzności wód. Teoretycznie eutrofizacja jest procesem naturalnym, jednak na skutek działań człowieka uległa zdecydowanemu przyspieszeniu. Efektem nadmiernego wzbogacenia wody składnikami odżywczymi są m.in. nadmierne zakwity fitoplanktonu. Obszary przybrzeżne, w szczególności zatoki, gdzie znajdują się ujścia dużych rzek, najsilniej doświadczają Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 2

negatywnych skutków eutrofizacji. W przypadku dna Bałtyku, obumarła materia organiczna dopływa do wód przydennych, tam ulega degradacji, zużywając przy tym znaczne ilości tlenu. Dłuższa anoksja, czyli deficyt tlenowy może doprowadzić do obumarcia ryb i innych organizmów żyjących w morzu 1. Według dostępnych szacunków, 10% Morza Bałtyckiego to morskie pustynie 2. Najbardziej spektakularny przypadek niedotlenienia, mający tragiczne skutki dla fauny morskiej, wystąpił w Danii w 2002 r. Przed kilkunastu laty natomiast, masowy zakwit sinic przyczynił się do wyginięcia połowy pogłowia fok na Bałtyku. Dodatkowo, niektóre sinice są toksyczne i mogą być szkodliwe również dla człowieka. 2. Zrzuty substancji biogenicznych jako źródło eutrofizacji Czynnikami odpowiedzialnymi za eutrofizację są biogeny, inaczej nutrienty, czyli związki azotu i fosforu. Źródła biogenów mogą mieć charakter punktowy (np. ścieki komunalne lub pochodzące z przemysłu) albo obszarowy, gdzie spływy powierzchniowe nie są skanalizowane (np. spływy wód pochodzących z obszarów użytkowanych rolniczo). Szacuje się, że w roku 2005 zrzuty fosforu do Bałtyku wyniosły ogółem 28 500 ton i zostały wniesione przede wszystkim drogą wodną (depozycja atmosferyczna 3 w przypadku fosforu wynosi ok. 1%-5%) 4. Pochodzą one ze ścieków komunalnych, zawierających detergenty, mogą też być związane z intensyfikacją nawożenia oraz zwiększoną erozją zlewni. Różnie rozkłada się poziom zrzutów pomiędzy poszczególne państwa leżące w basenie Morza Bałtyckiego. W wielkościach absolutnych Polska jest niechlubnym liderem pod względem wielkości związków fosforu zrzucanych do Bałtyku. Najmniejszy udział miały natomiast Niemcy (wykres 1). Należy jednak wziąć pod uwagę, że niemal całe terytorium Polski jest położone w zlewni Bałtyku, zaś powierzchnia Polski stanowi ok. 20% jego zlewni. Dlatego w przeliczeniu na powierzchnię zlewni okazuje się, iż największy udział w zrzutach fosforu mają Dania, Łotwa i Estonia (wykres 2). Dodatkowo, wielkość emisji jest ściśle skorelowana z działalnością człowieka, a więc i zaludnieniem zlewni. W przypadku zestawienia wielkości zrzutów fosforu w przeliczeniu na mieszkańca zlewni, Polska, chociaż zamieszkuje tam ponad połowa ludności całego zlewiska 1 Nutrient Pollution to the Baltic Sea in 2000, Baltic Sea Environment Proceedings no. 100, Helsinki Commission, 2003. 2 P. Średziński, Nikt nie dba o Bałtyk, WWF, 22.08.2007 http://wwf.pl/informacje/news.php?idn=268 3 Depozycja atmosferyczna oznacza emisję związków chemicznych, które osadzają się na powierzchni wody na skutek działania wiatru lub opadów. 4 Towards a Baltic Sea unaffected by eutrophication, HELCOM Overview, 2007. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 3

Bałtyku, w 2005 r. emitowała zdecydowanie mniej niż na przykład Estonia, Łotwa czy Finlandia (wykres 3). Wykres 1. Wielkość ładunków fosforu ogólnego w 2005 r. (tona) 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 tony Dania Estonia Finlandia Niemcy Źródło: S. Knuuttila, HELCOM Indicator Fact Sheets, 2007. Wykres 2. Roczne ładunki fosforu ogólnego z Wykres 3. Roczne ładunki fosforu poszczególnych krajów w przeliczeniu na ogólnego z poszczególnych krajów w powierzchnię zlewni w 2005 r. (t/km 2 ) przeliczeniu na mieszkańca zlewni w 2005 r. (t/os.) Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja t/km2 0,06 0,0014 t/os 0,05 0,0012 0,04 0,03 0,02 0,01 0,0010 0,0008 0,0006 0,0004 0,0002 0,00 Dania Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja 0,0000 Dania Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych HELCOM. Na skutek działań wdrażanych przez państwa basenu Morza Bałtyckiego, które szerzej zostały opisane w dalszej części rozdziału, ogólny poziom zrzutu związków fosforu spada. W 2005 r., w porównaniu z rokiem 1996, zrzuty spadły średnio o 11%. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 4

Nadmiar drugiego z nutrientów azotu wynika, z jednej strony, z wzrastającej emisji tlenków azotu do atmosfery, które później zawarte są w opadach atmosferycznych, z drugiej natomiast, na jego poziom wpływa stosowanie nawozów mineralnych pod uprawę oraz efekty uboczne rolniczej produkcji zwierzęcej. Azot znajdujący się w powierzchniowej warstwie gleby może łatwo zostać wypłukany przez opady atmosferyczne. W 2005 r. do Bałtyku wpłynęło 579 tys. ton azotu. W przypadku tego związku dużą rolę odgrywa również depozycja atmosferyczna, skąd pochodzi 25% ogólnego poziomu zrzutów azotu ogólnego. W 2005 r. Polska i Szwecja znalazły się w czołówce państw regionu pod względem wielkości ładunków azotu zrzucanego do Bałtyku (wykres 4). Najwięcej azotu ogólnego spływa z głównych rzek zlewni Bałtyku, czyli Odry, Wisły, Niemna i Newy. Analogicznie jak w przypadku fosforu, po przeliczeniu wielkości zrzutu azotu na powierzchnię zlewni bądź jej mieszkańca zmianie ulega klasyfikacja państw. W 2005 r. te same kraje, które przodowały w zrzutach związków fosforu odpowiednio zajmowały czołowe pozycje w zrzutach związków azotu (wykres 5 i wykres 6). Wykres 4. Wielkość ładunków azotu ogólnego w 2005 r. (tona) tony 160 000 140 000 120 000 100 000 80 000 60 000 40 000 20 000 0 Dania Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja Źródło: S. Knuuttila, HELCOM Indicator Fact Sheets, 2007. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 5

Wykres 5. Roczne ładunki azotu ogólnego z poszczególnych krajów w przeliczeniu na powierzchnię zlewni w 2005 r. (t/km 2 ) Wykres 6. Roczne ładunki azotu ogólnego z poszczególnych krajów w przeliczeniu na mieszkańca zlewni w 2005 r. (t/os.) 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 t/km2 t/os 0,025 0,020 0,015 0,010 0,005 0,0 0,000 Dania Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja Dania Estonia Finlandia Niemcy Łotwa Litwa Polska Rosja Szwecja Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych HELCOM. 3. Emisje substancji biogenicznych pochodzących z rolnictwa W ostatnich latach zdecydowanie spadł udział tzw. źródeł punktowych w całości zrzutów biogenicznych do Bałtyku. Źródła rozproszone, gdzie główną rolę odgrywa rolnictwo, są odpowiedzialne za prawie 60% wodnych zrzutów azotu i 50% fosforu 5 i niestety nie odnotowuje się w tym obszarze znaczących postępów. Dlatego rolnictwo jest obecnie uznawane za główne źródło nadmiaru czynników biogenicznych w Morzu Bałtyckim. Azot i fosfor jako czynniki mineralne warunkują także rozwój produkcji rolniczej. Przykładowo, szacuje się, że z 1 kg fosforu może powstać 1 500 kg substancji roślinnej. W naturalnych ekosystemach obieg składników mineralnych jest zamknięty. Działalność rolnicza powoduje jednak, że wraz ze zbiorem upraw, zabierane są także związki mineralne zawarte w roślinach. Strata ta jest dlatego wyrównywana przez nawozy, zarówno naturalne, jak i mineralne. Nie jest jednak możliwe, by w obiegu tym poszczególne składniki zostały w pełni wykorzystane. Dlatego nadmiar fosforu i azotu jest potencjalnym źródłem zagrożeń dla środowiska, zmienia żyzność gleby i jakość wód. 5 The Fourth Baltic Sea Pollution Load Compilation (PLC-4), HELCOM, 2004. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 6

Wspólna Polityka Rolna (WPR) w swoich pierwotnych założeniach była ukierunkowana na intensyfikację i wzrost wydajności produkcji rolniczej. Dlatego w krajach basenu Morza Bałtyckiego, należących ówcześnie do Wspólnoty następował znaczny wzrost stosowania nawozów azotowych i fosforanowych. Tendencja ta została odwrócona dopiero w połowie lat 80. Jednak wśród krajów regionu, państwa takie jak Finlandia, Dania czy Szwecja, które już od dłuższego czasu korzystają z dobrodziejstw WPR, nadal znajdują się w czołówce pod względem wielkości zużycia nawozów azotowych na hektar ziemi użytkowanej rolniczo. W 2001 r. rolnicy niemieccy zużywali rocznie średnio ponad 105 kg nawozów azotowych na hektar użytków rolnych, duńscy 76 kg/ha (wykres 7). Po drugiej stronie szali znajdowały się państwa dawnego bloku wschodniego, przykładowo na Łotwie stosowano średnio ok. 15 kg nawozów azotowych na 1 hektar. Oprócz wpływu instrumentów WPR, zachęcających do wzrostu i koncentracji produkcji, zróżnicowana skala stosowania nawozów nieorganicznych wśród państw basenu Morza Bałtyckiego wynika także z różnej jakości gleb, warunków hydrologicznych, charakteru produkcji rolniczej i stopnia jej intensyfikacji. Mniejsze różnice między krajami odnotowano analizując średnie zużycie nawozów fosforowych. W 2001 r. w Finlandii zużywano średnio 23 kg nawozów na hektar ziemi rolniczej, natomiast na Litwie o 75% mniej. Wykres 7. Zużycie nawozów azotowych i nawozów fosforowych na hektar użytków rolnych w 2001 r. (kg/1ha) kg/ha 120,0 100,0 Zużycie nawozów fosforowych Zużycie nawozów azotowych 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Dania Niemcy Estonia Łotwa Litwa Polska Finlandia Szwecja Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 7

Sama analiza wyłącznie zużycia nawozów mineralnych nie daje jednak pełnego obrazu skali obciążenia składnikami biogenicznymi. Dlatego część krajów, wykorzystując m.in. metodologię OECD, przeprowadza bilanse azotu i fosforu brutto (soil surface nutrient balance) w celu oceny efektywności gospodarowania składnikami mineralnymi przez rolników, a także wpływu rolnictwa na środowisko. Bilans azotu brutto daje podstawy do oceny stopnia możliwego obciążenia gleby, wody i powietrza związkami azotu. Po stronie przychodów uwzględnia się tu ilość składników dopływających w formie nawozów, opady z atmosfery, składniki dostarczane w materiale siewnym i innych częściach roślin. Ok. 75% strony przychodowej stanowią nawozy mineralne i naturalne, i to właśnie od ich poziomu oraz efektywności ich wykorzystania w produkcji roślinnej w dużym stopniu zależy efekt bilansu azotowego. Do rozchodów zalicza się z kolei ilość składników mineralnych w plonach zbieranych z gruntów ornych i użytków zielonych oraz w zbieranych z pól uprawnych plonach ubocznych. Dodatnie saldo świadczy o zagrożeniach środowiskowych i uwzględnia nie tylko emisje azotu do wody i gleby, ale także emisje gazowe w postaci amoniaku i tlenku azotu, jakie powstają przy produkcji zwierzęcej oraz przy przechowywaniu i stosowaniu nawozów naturalnych i azotowych. W okresie 2002-2004, wśród państw OECD leżących nad Morzem Bałtyckim, Dania osiągnęła średnią nadwyżkę bilansu w wysokości 127 kg azotu na hektar ziemi użytkowanej rolniczo, Niemcy zaś 113 kg azotu na hektar 6. Wielkości te zdecydowanie przekraczają nie tylko średnią unijną, ale także średnią wszystkich państw OECD. Należy jednak podkreślić, że wysokie saldo bilansu w Danii i Niemczech jest nie tyle wynikiem słabej efektywności wykorzystania składników mineralnych przez rolników czy braku wiedzy na temat odpowiednich praktyk rolniczych, ale raczej bardzo intensywnej produkcji zwierzęcej, prowadzonej na tych terenach. Co ciekawe, w obu krajach odnotowano jeden z najwyższych poziomów redukcji nadwyżek składników biogenicznych. W 2004 r. rolne nadwyżki azotu w Danii spadły o 32% (w porównaniu z 1990-1992), głównie w wyniku zmian w zużyciu nawozów naturalnych przy jednoczesnym spadku stosowania nawozów mineralnych (jeden z najwyższych wskaźników redukcji w krajach OECD) oraz zmian w paszach konsumowanych przez zwierzęta. W przypadku Niemiec redukcja nadwyżek czynników biogenicznych pomiędzy okresem 1990-1992 a 2002-2004 była jedną z największych w UE-15 7. Duży wpływ miało tu zamknięcie i likwidacja wielu gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą w nowych krajach związkowych (w następstwie zjednoczenia kraju) oraz większa efektywność wykorzystania nawozów nieorganicznych (produkcja upraw wzrosła o 13%, 6 Environmental Performance of Agriculture in OECD countries since 1990, OECD, 2008. 7 OECD Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 8

podczas gdy zużycie nawozów azotowych spadło o 6%, a fosforowych o 49% 8 ). Na północnym zachodzie i południowym wschodzie Niemiec nadwyżki azotowe są ponad dwa razy wyższe niż średnia krajowa. Wśród krajów Morza Bałtyckiego najniższy poziom azotu w bilansie osiągnęły Szwecja i Polska średnio 48 kg N/1ha. W przypadku bilansu fosforu brutto, składniki po stronie rozchodów i przychodów, jakie się uwzględnia w wyliczeniach, są analogiczne do bilansu azotu brutto. W rezultacie, w gronie państw regionu Morza Bałtyckiego najwyższy dodatni bilans fosforu w okresie 2002-2004 odnotowały Dania (3 kg P/ha użytków rolnych) i Finlandia (8 kg P/1ha) 9. 4. Współpraca i działania na rzecz ograniczania wpływu rolnictwa na eutrofizację Kraje basenu Morza Bałtyckiego nie pozostają obojętne na kwestie środowiskowe. Na szczeblu Wspólnoty podpisuje się umowy międzynarodowe oraz podejmuje działania, które bezpośrednio bądź pośrednio wpływają na ograniczanie procesu eutrofizacji. W poniższej części pracy przeanalizowane zostaną jedynie te inicjatywy, które uwzględniają aspekty rolne. 4.1. BALTIC 21 W 1996 r. jedenaście państw regionu Morza Bałtyckiego zawarło porozumienie, mające na celu realizację na poziomie regionalnym zobowiązań wynikających ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, jaki miał miejsce cztery lata wcześniej. Porozumienie, zwane Agendą 21 dla Bałtyku ma na celu zrównoważony rozwój regionu i odnosi się w dużej mierze do sektorów, które mają dla tego obszaru kluczowe znaczenie pod względem ekonomicznym i ekologicznym. Wśród sektorów tych znalazło się rolnictwo, w przypadku którego uzgodniono rozwiązania mające przyczynić się do zmniejszenia zrzutów substancji biogenicznych pochodzących z rolnictwa. Odnosiło się to głównie do zmiany metod produkcyjnych, tak by nie zagrażały ludziom ani zwierzętom, zachowując jednocześnie walory środowiskowe. Ponadto, Agenda 21 dla Bałtyku obejmowała działania szkoleniowe i informacyjne, opracowanie i realizację programów rolnośrodowiskowych, a także rozwój wirtualnego instytutu badawczego dla zrównoważonego 8 Dane za okres 1990-1992 do 2002-2004. 9 OECD Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 9

rolnictwa w oparciu o już istniejące NOVABOVA (NOVA - Nordycki Uniwersytet Leśnictwa, Weterynarii i Rolnictwa, BOVA - Bałtycki Uniwersytet Leśnictwa, Weterynarii i Rolnictwa). W 2004 r., dokonano przeglądu współpracy i ustalono strategiczne wytyczne, które umożliwiły formułowanie i realizowanie projektów pilotażowych (ang. lighthouse projects), współfinansowanych ze środków unijnych. Projekty pilotażowe mają charakter ponadnarodowy, a ich zadaniem jest prezentacja zrównoważonego rozwoju w działaniu. Wykorzystywane są tu zarówno istniejące rozwiązania, jak i innowacyjne podejście. 4.2. Konwencja Helsińska W latach 80. kraje nadbałtyckie podjęły szereg wysiłków mających na celu zmniejszenie ilości bezpośrednich zrzutów azotu i fosforu, co nieco przyhamowało proces eutrofizacji. Płaszczyzną współpracy stała się tzw. Konwencja Helsińska 10. Komisja Helsińska (HELCOM), stanowiąca organ wykonawczy Konwencji, zbiera informacje na temat stanu środowiska Bałtyku i wielkości zrzucanych do niego ładunków. Na podstawie analizy zebranych danych formułowane są zalecenia dla stron Konwencji. Strony współpracują w przygotowaniu i wdrożeniu specjalnych programów mających na celu zapobieganie bądź redukcję zanieczyszczeń Bałtyku, opracowują wytyczne i standardy związane z jakością wód i powietrza. W 2007 r. przyjęty został Bałtycki Plan Działań, w którym eutrofizacja stanowi jeden z czterech priorytetowych celów ekologicznych. Prace mające na celu przywrócenie dobrego stanu ekologicznego i środowiskowego morza do 2021 r. rozpoczęto od oceny wielkości dopuszczalnych ładunków substancji biogennych. Strony Konwencji zgodziły się, że maksymalny poziom zrzutów do Bałtyku to 21 tys. ton fosforu i 600 tys. ton azotu. W kolejnej fazie ustalono maksymalne wielkości zrzutów dla poszczególnych państw. Poszczególne kraje zobowiązały się opracować do 2010 r. programy krajowe, w których zawarte zostaną instrumenty służące osiągnięciu zakładanych celów redukcyjnych. Jednocześnie uznano, że rolnictwo jest głównym źródłem zrzutów biogennych do Bałtyku. W związku z tym, opracowano szczegółowe rekomendacje na temat rolnictwa, prezentujące działania, które mogą się przyczynić do spadku obciążenia fosforem i azotem. Zalecenia te powinny zostać wdrożone przy zastosowaniu najlepszych praktyk środowiskowych (best environmental practice, BEP) oraz najlepszych dostępnych technologii (best available technology, BAT). Wszystkie kraje mają także do 2009 roku dostarczyć listę gorących punktów (hot spots) identyfikującą istniejące instalacje dla intensywnej hodowli bydła, drobiu i świń. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 10

Strony zgodziły się podjąć, w ramach przeglądu Wspólnej Polityki Rolnej (tzw. health check), działania na rzecz wzmocnienia wsparcia dla programów rolno-środowiskowych, a także zaproponować dodatkowe instrumenty, które służyłyby redukcji stopnia eutrofizacji Morza Bałtyckiego. Na obecnym etapie negocjacji zmian dotyczących WPR poważnie rozważana jest propozycja stopniowych cięć w płatnościach bezpośrednich i przeznaczanie wygospodarowanych w ten sposób środków m.in. na programy środowiskowe dostępne w ramach Planów Rozwoju Obszarów Wiejskich. Aczkolwiek, należy podkreślić, iż nowe kraje członkowskie UE osiągną pełen poziom płatności bezpośrednich dopiero w 2013 r. Dlatego wspomniana propozycja przewiduje wprowadzenie redukcji płatności w tych państwach dopiero po osiągnięciu przez dopłaty pełnego pułapu. W konsekwencji zwiększenie budżetu na politykę rozwoju obszarów wiejskich w nowych państwach członkowskich UE może nastąpić dopiero pod koniec obecnej perspektywy finansowej. 4.3. Działania na poziomie UE Szereg działań, mających na celu redukcję emisji czynników biogennych z rolnictwa, podejmuje się na poziomie wspólnotowym. Część z nich stanowi element Planów Rozwoju Obszarów Wiejskich, jak na przykład płatności rolno-środowiskowe czy wspieranie modernizacji gospodarstw rolnych, które zachęcają rolników do bardziej ekologicznej produkcji oraz zmniejszają koszty inwestycyjne, jakie by rolnik ponosił np. przy zakupie płyt gnojowych 11. W Zalecenia i ramy działań wspólnotowych przyjmują najczęściej formę dyrektyw, dzięki czemu państwa członkowskie mają możliwość dowolnego wprowadzenia zobowiązania do własnych porządków prawnych. Największe znaczenie ma tu dyrektywa 91/676/EWG dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (tzw. dyrektywa azotanowa) oraz dyrektywa 96/61/WE dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli. 4.3.1. Dyrektywa azotanowa Dyrektywa 91/676/EWG 12 obejmuje swym zakresem ochronę wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzące z działalności rolniczej. Państwa członkowskie zobowiązane zostały do wprowadzania programów działań, służących ograniczaniu 10 Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, Helsinki 1992. 11 Przykładowo w Polsce przed akcesją do UE oszacowano, że zapewnienie zgodności z dyrektywą azotanową będzie kosztować ponad 3 mld USD. Taki wysiłek finansowy byłby niemożliwy do udźwignięcia bez wsparcia unijnego. 12 Dz. Urz. UE 1991 L 375, s. 1. Dyrektywa zmieniona rozporządzeniem (WE) nr 1882/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE 2003 L 284, s. 1). Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 11

zanieczyszczeń z rolnictwa. Każdy kraj UE wyznaczył na swoim terytorium obszary szczególnie narażone (OSN), gdzie należy zdecydowanie ograniczyć zrzuty azotu pochodzenia rolniczego by między innymi wyhamować procesy eutrofizacji. Za obszar wrażliwy w tym zakresie może zostać uznany cały kraj (tak jak ma to miejsce w Danii, Niemczech czy Finlandii) lub tyko jego niewielka część (w Polsce obszary te zajmują 2% kraju). Często państwa podejmują decyzję o uznanie całego kraju jako OSN, nie tyle z powodu wysokiego zagrożenia zrzutami azotu z rolnictwa na całym obszarze, ale by uniknąć dyskryminacji różnych grup rolników, ujednolicić standardy środowiskowe bądź wzbudzić świadomość środowiskową wśród producentów rolnych 13. Mapa 1. Obszary szczególnie narażone i potencjalne OSN według Komisji Europejskiej w UE-25 (stan na 2006 r.) Źródło: Aneks do sprawozdania Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie wykonania dyrektywy Rady 91/676/EWG za okres 2000-2003. W dyrektywie azotanowej zawarte są również wymagania wobec krajów członkowskich Unii Europejskiej dotyczące monitorowania zawartości azotanów w wodach gruntowych i otwartych 13 P. de Clercq, G. Hofman, S.C. Jarvis, J.J. Neeteson, F. Sinabel, A. Gertsis, Nutrient management legislation in European countries, Wageningen Press, 2001. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 12

oraz sprecyzowania obowiązkowych praktyk agrotechnicznych w strefach szczególnej wrażliwości. W każdym kraju musi zostać opracowany kodeks dobrej praktyki rolniczej, oraz związany z tym program informacyjny i szkoleniowy dla rolników. Przestrzeganie kodeksu jest dobrowolne z wyjątkiem obszarów wyznaczonych jako OSN, gdzie realizacja zapisów kodeksu jest obowiązkowa. Kodeks dobrej praktyki rolniczej musi uwzględniać następujące elementy: okresy, w których nie jest wskazane stosowanie nawozów, nawożenie pól na zboczach, stosowanie nawozów na glebach podmokłych, zalanych, zamarzniętych i pokrytych śniegiem, nawożenie pól w pobliżu cieków wodnych i stref ochrony wód, pojemność i konstrukcję zbiorników bądź płyt do przechowywania nawozów naturalnych, dawki i sposoby nawożenia w celu ograniczenia straty składników biogenicznych. Zgodnie z treścią dyrektywy, w kodeksie mogą zostać zawarte informacje o takich działaniach, jak: sposób użytkowania gruntów, czyli stosowanie płodozmianu i organizacja produkcji na użytkach rolnych, utrzymanie okrywy roślinnej podczas okresów deszczowych w celu zapobieżenia przenikaniu azotu, przygotowanie planów zarządzania gospodarstwem i prowadzenie rejestrów wykorzystania nawozów, działania zapobiegające zanieczyszczeniom ze spływów powierzchniowych lub przenikania związków azotu do głębszych warstw gleby. Dodatkowo, na wyznaczonych obszarach muszą zostać przygotowane specyficzne programy działań. Podstawę do opracowania programów stanowi dobra praktyka rolnicza w odniesieniu do zastosowania nawozów naturalnych. W programach muszą być obowiązkowo zawarte informacje na temat: okresów, w których stosowanie nawozów jest zakazane, pojemności zbiorników do przechowywania odchodów zwierzęcych; pojemność ta musi być większa niż pojemność wymagana do przechowywania w okresie zakazanym, z wyjątkiem sytuacji, kiedy może być dowiedzione, że na danym terenie nie występuje ryzyko zanieczyszczenia, Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 13

ograniczenia stosowania nawozów, zgodne z dobrą praktyką rolniczą, uwzględniające cechy charakterystyczne dla danego obszaru narażonego, np. warunki glebowe, nachylenie terenu, klimat, zapotrzebowanie upraw na azot. Dla wszystkich obszarów narażonych może zostać ustalony jeden wspólny program działań, lub też dla każdego obszaru mogą zostać podjęte inne środki zaradcze, w zależności od rodzaju zagrożenia i specyficznych potrzeb na danym terenie. Środki zaradcze wdrażane przez państwa członkowskie muszą zapewnić, że zastosowana ilość nawozu w postaci obornika nie przekroczy poziomu 170 kg/ha. Przy czym w pierwszych czterech latach programu działań dopuszczalny limit może zostać podwyższony do 210 kg/ha. Jednakże państwa członkowskie mogą ustalić inne limity, o ile są one uzasadnione ze względów klimatycznych, wymagań glebowych lub uprawowych i nie spowodują zanieczyszczenia związkami azotu. Niektóre z państw uzyskały derogację od ustalonych limitów wynikających z dyrektywy azotanowej. Przykładowo, Dania otrzymała pozwolenie na stosowanie w niektórych hodowlach do końca lipca 2012 r. nawozu naturalnego na poziomie do 230 kg azotu na hektar rocznie. Efektywność programów działań musi być poddana ocenie co cztery lata. Jeśli podjęte środki zaradcze są niewystarczające, aby ograniczyć lub powstrzymać zanieczyszczenie wód ze źródeł rolniczych, wachlarz tychże środków musi zostać rozszerzony. Analiza przeprowadzona przez Komisję Europejską za okres 2000-2003 14 wykazała, że chociaż poczyniono znaczące postępy w porównaniu z rokiem 1999 to wymagana jest dalsza, wzmożona praca nad wyznaczaniem zagrożonych obszarów oraz podnoszeniem jakości tworzonych programów działań. Państwa członkowskie nie respektujące zobowiązań dyrektywy, muszą liczyć się z niebezpieczeństwem bycia pozwanym przed Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Groźby takiej doświadczyły już Niemcy w 2006 r. 15. 4.3.2. Dyrektywa 96/61/WE dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli Dyrektywa dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli 16 tzw. dyrektywa IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control) odnosi się do szeregu sektorów uznawanych za uciążliwe dla środowiska. W gronie tym znajdują się także fermy 14 Sprawozdanie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie wykonania dyrektywy 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego za okres 2000-2003, 2007. 15 Germany faces Court action over nitrate laws, Agra Europe, 06.01.2006. 16 Dyrektywa Rady 96/61/WE dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 14

wielkoprzemysłowe, gdzie niewłaściwe technologie chowu zwierząt, nieodpowiednie magazynowanie, wylewanie i utylizowanie gnojowicy bądź obornika może stanowić poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Szacuje się, że ok. 30% emisji amoniaku pochodzi z sektora rolnego 17. Dyrektywa przewiduje, że fermy prowadzące hodowlę drobiu i świń wyposażone w więcej niż 40 tys. miejsc dla drobiu, 2 tys. miejsc dla tuczników (powyżej 30 kg) lub 750 miejsc dla macior zobowiązane są do uzyskania tzw. pozwolenia zintegrowanego na funkcjonowanie w Unii Europejskiej. Pozwolenie stanowi niejako licencję na prowadzenie działalności na warunkach ustalonych dla wszystkich komponentów środowiska oraz przy spełnieniu wymagań określonych jako najlepsze dostępne techniki (best available techniques, BAT). Wśród państw leżących nad Bałtykiem największa liczba ferm objętych regulacjami dyrektywy IPPC znajduje się w Niemczech i Danii. Tabela 1. Liczba pozwoleń wydanych dla instalacji znajdujących się w krajach basenu Morza Bałtyckiego* (stan na 2006 r.) Kraj Fermy drobiowe Fermy prowadzące chów tuczników Niemcy 1071 698 Dania 136 444 Finlandia 43 49 Polska 15 10 Litwa 20 15 Łotwa 4 8 Estonia 6 0 *Porównywalne dane dla Szwecji nie były dostępne Źródło: Impact Assesment, Directive on industrial emission, 2007. By ułatwić organom wydającym pozwolenia oraz tym, którzy się o nie ubiegają ustalenie co jest najlepszą dostępną techniką, organizowane jest forum wymiany informacji między ekspertami z państw członkowskich oraz przedstawicielami branży i organizacji zajmujących się ochroną 17 Z. Klimont, W.A.H. Asman, I. Bertok, F. Gyarfas, C. Heyes, F. Wagner, W. Winiwarter, L. Höglund-Isaksson, R. Sandler, Measures in agriculture to reduce ammonia emissions, International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA), 2007. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 15

środowiska. W efekcie dokumenty referencyjne BAT (tzw. BREF) są przyjmowane i publikowane przez Komisję Europejską. Dyrektywa zapewnia państwom członkowskim pewien poziom elastyczności co do wdrażania najlepszych dostępnych technik, gdyż umożliwia uwzględnienie aspektów geograficznych, technicznych i środowiskowych przy ustalaniu warunków zezwolenia. Pełna implementacja dyrektywy, zarówno w odniesieniu do instalacji już istniejących, jak i nowopowstających miała nastąpić do 30 października 2007 r. Większości krajów nie udało się jednak dotrzymać tego terminu 18. W ocenie Komisji Europejskiej, istnieją duże różnice pomiędzy państwami członkowskimi co do kwestii upowszechniania najlepszych dostępnych praktyk. W efekcie dyrektywa nie przynosi początkowo spodziewanych korzyści i nie zapobiega zaburzeniom działania rynku wewnętrznego 19. Obecnie na forum Wspólnoty rozważane są propozycje jej zmian i zaostrzenia wymagań, by możliwe było uzyskanie pozwolenia zintegrowanego. 4.4. Polityki krajowe Niektóre z państw basenu Morza Bałtyckiego wprowadzają w ramach polityk krajowych instrumenty fiskalne, służące ograniczeniu negatywnego wpływu działalności rolniczej na stan środowiska naturalnego. Przykładem może być Szwecja, gdzie już w 1984 r. wprowadzono opodatkowanie nawozów mineralnych oraz pestycydów, by zachęcić do zrównoważonych praktyk rolniczych i zmniejszyć ryzyko środowiskowe. Ok. ¾ dochodów pochodzących z tych podatków przeznacza się na sfinansowanie działań służących ograniczeniu zanieczyszczeń. Pozostała część zasila fundusz badań i rozwoju, pokrywa także koszty szkoleń i doradztwa. Wnioski i rekomendacje Eutrofizacja stanowi poważne zagrożenie dla naturalnego ekosystemu Bałtyku i z pewnością powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie w Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. Niezaprzeczalnie rolnictwo stanowi jedno ze źródeł nadmiernych zrzutów substancji biogenicznych, a kraje basenu Morza Bałtyckiego powinny prowadzić aktywną politykę, zmierzającą do ich ograniczenia. Dokonany przegląd różnych form współpracy i ram 18 Commission seeks to tighten pollution controls, Euractiv, 02.11.2007. 19 Streszczenie oceny skutków towarzyszącej wnioskowi dotyczącemu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie emisji przemysłowych, 2007. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 16

legislacyjnych wskazuje, że państwa nadbałtyckie podejmują w tym kierunku intensywne działania. Dlatego przyszła Strategia powinna opierać się na wzmocnieniu synergii pomiędzy funkcjonującymi obecnie inicjatywami, zacieśnieniu współpracy regionalnej oraz zwiększeniu efektywności wykorzystania istniejącego już wachlarza instrumentów prewencyjnych. Zainteresowane państwa powinny jednak mieć swobodę w doborze działań, m.in. ze względu na zróżnicowane warunki klimatyczne, glebowe, hydrologiczne i dominujący typ produkcji rolnej. Ponadto, państwa należące do dawnego bloku wschodniego znajdują się w innym punkcie na trajektorii zmian strukturalnych na wsi. Przy ocenie skuteczności prowadzonych polityk nie należy zapominać, że proces redukcji czynników biogenicznych trwa długo. Dlatego podczas programowania tych polityk musi zostać uwzględniona odpowiednia perspektywa czasowa. W przeciwieństwie do źródeł punktowych, niekiedy ograniczenia dokonane na poziomie gospodarstwa mogą, z pewnym opóźnieniem, przynieść efekt w postaci obniżonego poziomu biogenów. Dodatkowo, ze względu na antropogeniczny charakter zrzutów, ocena ta powinna przebiegać w oparciu o wskaźniki skorygowane liczbą mieszkańców zlewni. Z uwagi na względną dominację źródeł obszarowych, należy także monitorować wielkość zrzutów związku azotu oraz fosforu w przeliczeniu na wielkość obszaru zlewni. Nie bez znaczenia dla sukcesu celów środowiskowych Strategii będzie zintensyfikowanie działań szkoleniowych, w szczególności dotyczących praktyk rolniczych, organizowanie wizyt studyjnych i wymian. Kraje regionu powinny dążyć do umocnienia sektora badań i rozwoju, by rozwijać możliwości lepszego bilansu azotu i fosforu na poziomie gospodarstwa. Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 17

Bibliografia Publikacje książkowe Clercq P., Hofman G., Jarvis S.C., Neeteson J.J., Sinabel F., Gertsis A., Nutrient management legislation in European countries, Wageningen Press, 2001 Klimont Z., Asman W.A.H., Bertok I., Gyarfas F., Heyes C., Wagner F., Winiwarter W., Höglund-Isaksson L., Sandler R., Measures in agriculture to reduce ammonia emissions, International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA), 2007 Publikacje prasowe Commission seeks to tighten pollution controls, Euractiv, 02.11.2007 Germany faces Court action over nitrate laws, Agra Europe, 06.01.2006 Średziński P., Nikt nie dba o Bałtyk, WWF, 22.08.2007 http://wwf.pl/informacje/news.php?idn=268 Akty prawne i dokumenty Dyrektywa 91/676/EWG dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzące z działalności rolniczej Dyrektywa 96/61/WE dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach w dniu 09.04.1992 Aneks do sprawozdania Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie wykonania dyrektywy 91/676/EWG za okres 2000-2003 Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 18

Sprawozdanie Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego w sprawie wykonania dyrektywy 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego za okres 2000-2003 z dnia 19.03.2007 Streszczenie oceny skutków towarzyszącej wnioskowi dotyczącemu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola), COM(2007) 843 Inne źródła Environmental Performance of Agriculture in OECD countries since 1990, OECD, 2008 Knuuttila S., HELCOM Indicator Fact Sheets, 2007 Nutrient Pollution to the Baltic Sea in 2000, Baltic Sea Environment Proceedings no. 100, Helsinki Commission, 2003 The Fourth Baltic Sea Pollution Load Compilation (PLC-4), HELCOM, 2004 Towards a Baltic Sea unaffected by eutrophication, HELCOM Overview, 2007 Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego 19