PRACE ORYGINALNE Jan CZOGA A 1 Joanna BETLEJ Maciej ukasz GONIEWICZ 1 Wioleta ZIELIÑSKA-DANCH 1 Leon KOŒMIDER Andrzej SOBCZAK 1,2 Zró nicowanie topografii wypalania papierosów jako potencjalny czynnik determinuj¹cy nara enie biernych i czynnych palaczy na tlenek wêgla Smoking topography as a potential factor determining exposure of passive and active smokers to carbon monoxide 1 Zak³ad Chemii Ogólnej i Nieorganicznej Wydzia³ Farmaceutyczny z Oddzia³em Medycyny Laboratoryjnej Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 2 Zak³ad Szkodliwoœci Chemicznych Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Œrodowiskowego w Sosnowcu Ko³o Naukowe STN przy Zak³adzie Chemii Ogólnej i Nieorganicznej Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Dodatkowe s³owa kluczowe: topografia palenia tlenek wêgla Additional key words: smoking topography carbon monoxide Adres do korespondencji: Dr hab. n. med. Jan Czoga³a Zak³ad Chemii Ogólnej i Nieorganicznej Wydzia³ Farmaceutyczny z Oddzia³em Medycyny Laboratoryjnej Œl¹ski Uniwersytet Medyczny 41-0 Sosnowiec, ul. Jagielloñska 4 tel.: 6 148 55 e-mail: janczogala@wp.pl Wstêp: Tlenek wêgla jest jedn¹ z g³ównych trucizn oddechowych. W przypadku nara enia pozazawodowego najwa niejszym Ÿród³em tej substancji jest dym tytoniowy powoduj¹cy nara enie przede wszystkim palaczy czynnych, ale tak e osób w otoczeniu palaczy, czyli tzw. palaczy biernych. Uwzglêdniaj¹c mechanizmy tworzenia siê tlenku wêgla w dymie papierosowym mo na s¹dziæ z du ym prawdopodobieñstwem, i stê enie tego gazu w dymie zale y w istotny sposób od warunków wypalania papierosów (topografii palenia), tj. szybkoœci zaci¹gania, objêtoœci zaci¹gania, czasu zaci¹gania i czasu przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami. Cel Pracy: Celem pracy by³o zbadanie wp³ywu zró nicowania topografii wypalania papierosów na iloœæ tlenku wêgla w g³ównym i bocznym strumieniem dymu, a tym samym na nara enia na ten zwi¹zek palaczy papierosów. Metodyka: Papierosy wypalano w automatycznym symulatorze palenia. Wypalanie papierosów odbywa³o siê w zaprogramowanych parametrach topografii palenia, przy doborze których kierowano siê obserwacjami zmiennoœci warunków wypalania papierosów w populacji polskich palaczy. G³ówny i boczny strumieñ dymu (GSD i BSD) generowany w symulatorze palenia gromadzono w odpowiednio skonstruowanych zasobnikach, a nastêpnie oznaczano w nich stê enie tlenku wêgla metod¹ chromatografii gazowej. W dalszej czêœci pracy przeprowadzono równie ocenê ryzyka zdrowotnego zwi¹zanego ze stopniem nara enia palaczy czynnych i biernych w kategoriach dopuszczalnego nara- enia œrodowiskowego Wyniki: Zawartoœæ tlenku wêgla w g³ównym i bocznym strumieniu dymu by³a znacznie zró nicowana. Zawartoœæ CO w GSD w zale noœci od parametrów topografii palenia mieœci³a siê w granicach od 4,7±0,4 do 44,8±1,6 mg/papieros, natomiast w BSD od 11,9±2,4 do 86, ±9,6 Introduction: Carbon monoxide (CO) is one of the main toxins of human respiratory system. Apart from occupational exposure, tobacco smoke is the main source of this compound. Both active and passive smokers are exposed to CO and its concentration in tobacco smoke depends on the smoking topography (the way smokers smoke - flow rate, puffs volume, intervals between puffs and its duration). Aim of the study: The aim of the study was to assess the effect of smoking topography on CO levels in both mainstream (MS) and sidestream (SS) smoke, and to assess smokers' exposure to carbon monoxide. Methods: Tobacco smoke was generated using automatic smoking machine with various topography parameters (puff volumes [V, puff flows [? and intervals between puffs [T). One brand of full flavored cigarettes commercially available in Poland was used for all CO measurements. MS and SS were sampled according to ISO 08 standard. CO was measured using gas chromatography method Results: Smoking topography affected CO levels in MS and SS. CO levels in MS varied from 4.7±0.4 (V=25 ml,?=52 ml/sec, T= sec) to 44.8±1.6 mg/cig (V= ml,?=52 ml/sec, T= sec). CO levels in SS varied from 11.9±2.5 (V= ml,?=41 ml/sec, T= sec) to 86.±9.6 mg/ cig (V=5 ml,?=5 ml/sec, T= sec). There was positive correlation between both V and CO levels in MS (for all? values). However, in SS the correlation was negative. High CO levels in MS were associated with low levels in SS. Conclusions: Smoking topography strongly affects active and passive smokers exposure to CO and as a result smokers' exposure to this compound. If smoker smoked twenty cigarettes during a single day in a room with poor ventilation, CO indoor air concentration would exceed almost 7.5 times the permissible CO levels. Smoking topography is correlated with CO levels in both MS and SS. Przegl¹d Lekarski 11 / 68 / 10 807
mg/papieros. Stê enie CO w GSD ros³o ze wzrostem objêtoœci zaci¹gania. W przypadku zawartoœci CO w BSD obserwowano trendy przeciwne. Wysokiej zawartoœci CO w GSD odpowiada³a stosunkowo niska zawartoœæ CO w BSD. Stwierdzono, i wypalenie papierosów dziennie w warunkach najbardziej prawdopodobnych dla populacji palaczy polskich powoduje 5,5-krotne przekroczenie dopuszczalnego nara enia œrodowiskowego (10 mg/m) a maksymalnie 7,5, natomiast w przypadku palaczy biernych mo e osi¹gaæ 0% tej wartoœci. Wnioski: Sposób wypalania papierosów w sposób bardzo istotny decyduje o zawartoœci tlenku wêgla w dymie papierosowym, a tym samym o zró nicowaniu nara enia palaczy czynnych na ten zwi¹zek. Zawartoœæ CO w GSD i BSD jest znacznie zró nicowana w zale noœci od parametrów topografii palenia (9,5 razy dla GSD i 7,2 razy dla BSD). Pomiêdzy zawartoœci¹ CO w BSD i GSD a parametrami topografii palenia wystêpuj¹ monotoniczne zale noœci o stosunkowo wysokiej korelacji, lecz przebiegi tych zale noœci s¹ odmienne dla obydwu rodzajów dymu. Wstêp Dym tytoniowy jest mieszanin¹ cz¹steczek, gazów i cieczy, które powstaj¹ podczas nieca³kowitego spalenia tytoniu oraz bibu³ki papierosów. W sk³ad tytoniu wchodzi ponad 1000 ró nych zwi¹zków chemicznych, natomiast dym pal¹cego siê papierosa zawiera ich ju ponad 4000. Palenie tytoniu wi¹ e siê z wieloma procesami fizykochemicznymi i chemicznymi, m. in. destylacj¹, sublimacj¹, kondensacj¹, utlenianiem, redukcj¹, dekarboksylacj¹, dehydratacj¹ i piroliz¹, które warunkuj¹ sk³ad chemiczny dymu tytoniowego. Procesy te przebiegaj¹ w szerokim zakresie temperatur. W pal¹cym siê papierosie mo na wyró niæ strefy: temperatury wysokiej, pirolityczno-destylacyjn¹ oraz temperatury niskiej. W strefie wysokiej temperatury (950-0 C) obecna jest niewielka iloœæ wolnego tlenu i 15% tlenku wêgla. Strefa pirolityczno-destylacyjna (0-1000 C) jest pozbawiona tlenu i to w niej powstaje wiêkszoœæ zidentyfikowanych substancji w dymie tytoniowym. Natomiast strefa niskiej temperatury (poni ej 100 C) zawiera do 12% wolnego tlenu [11. W zale - noœci od miejsca i warunków powstawania dymu oraz miejsca opuszczania papierosa, dym tytoniowy mo na podzieliæ na g³ówny (GSD) i boczny (BSD) strumieñ dymu. GSD powstaje podczas zaci¹gania w dwóch strefach: temperatury wysokiej oraz pirolityczno-destylacyjnej i jest g³ównym Ÿród³em nara enia czynnych palaczy. BSD uwalniany jest z koñcówki tl¹cego siê papierosa pomiêdzy kolejnymi zaci¹gniêciami i przechodzi do otaczaj¹cego powietrza z pominiêciem ustnika. W przerwach pomiêdzy zaci¹gniêciami dochodzi do znacznego deficytu tlenu. BSD jest g³ównym Ÿród³em œrodowiskowego dymu tytoniowego (Environmental Tobacco Smoke, ETS), na który nara eni s¹ przede wszystkim bierni palacze [4,11. Obydwa te strumienie zawieraj¹ w wiêkszoœci te same zwi¹zki chemiczne, ale w odmiennych proporcjach. Jednym ze sposobów oceny nara enia czynnych a tak e biernych palaczy papierosów, jest okreœlenie iloœci odtytoniowych substancji szkodliwych wprowadzanych do organizmu palaczy. Oznaczenia tego dokonuje siê poprzez pomiar stê eñ tych substancji w dymie papierosowym generowanym w symulatorach palenia. W badaniach zawartoœci i stê eñ toksycznych sk³adników dymu tytoniowego wa ne jest zastosowa- Rycina 1 Wspó³zale noœæ zawartoœci CO w GSD od objêtoœci (V), szybkoœci zaci¹gania (W) i czasu przerw (T) pomiêdzy zaci¹gniêciami. Correlation between CO in mainstream and puff volume (V), puff velocity (W), and puff intervals (T) 808 Przegl¹d Lekarski 11 / 68 / 10 J. Czoga³a i wsp.
papierosów [. Tlenek wêgla (CO) jest jednym z wa - niejszych toksycznych sk³adników dymu papierosowego. Stê enie CO w GSD wynosi przeciêtnie 4,4%, a palacz wypalaj¹c przez oko³o 6 minut papierosa, nara ony jest na stê enie CO rzêdu 400-500 ppm v/v. U palaczy znacznych iloœci papierosów stê enie najwa niejszego wskaÿnika nara enia na ten zwi¹zek-hemoglobiny tlenkowêglowej (HbCO) - mo e dochodziæ do wartoœci 1-15% co kwalifikuje ich do grupy osób bêd¹cych w stanie lekkiego zatrucia. Równie bierni palacze nara eni s¹ na CO. Stê enie HbCO we krwi u tych nara onych wynosi œrednio 2,5% i nie przekracza zazwyczaj,%, gdy u nara onych wy³¹cznie œrodowiskowo 1-2% [4,5. Ze wzglêdu na mechanizm tworzenia siê CO w arz¹cym siê papierosie (redukcja ditlenku wêgla i piroliza) wydaje siê, e spoœród innych toksycznych sk³adników dymu tytoniowego jest on zwi¹zkiem, którego stê- enie w najwiêkszym stopniu powinno zale eæ od temperatury i zawartoœci tlenu w procesie arzenia siê tytoniu. Mo na zatem z du ym prawdopodobieñstwem przypuszczaæ, i stê enie tego gazu w dymie zale y w istotny sposób od warunków wypalania papierosów (topografii palenia), tj. szybkoœci zaci¹gania, objêtoœci zaci¹gania, czasu zaci¹gania i czasu przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami. Celem pracy by³o zbadanie wp³ywu zró nicowania topografii wypalania papierosów na iloœæ tlenku wêgla w g³ównym i bocznym strumieniem dymu, a tym samym na nara enia na ten zwi¹zek czynnych i biernych palaczy papierosów. Rycina 2 Wspó³zale noœæ zawartoœci CO w BSD od objêtoœci (V), szybkoœci zaci¹gania (W) i czasu przerw (T) pomiêdzy zaci¹gniêciami. Correlation between CO in sidestream and volume (V), puff velocity (W), and puff intervals (T). nie porównywalnych warunków wypalania papierosów, tak aby spalanie odbywa³o siê zawsze w identycznych warunkach. W tym celu Miêdzynarodowa Komisja Standardów (ISO) okreœli³a parametry charakteryzuj¹ce proces spalania papierosów (objêtoœæ zaci¹gania wynosi 5 cm, szybkoœæ zaci¹gniêcia - 17,5 cm /s, czas zaci¹gniêæ - 2 s, natomiast czas przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami - s) [7. Badania ostatnich lat wskazuj¹, e rzeczywiste warunki wypalania papierosów u indywidualnych palaczy (topografia palenia), jak równie œrednie w wiêkszej populacji palaczy, znacznie odbiegaj¹ od normy ISO. Œrednia objêtoœæ zaci¹gania wyznaczona przez ró nych badaczy zmienia³a siê w granicach od 4,1 do 54,8 cm, œrednia prêdkoœæ zaci¹gania - od 29,4 do 55,2 cm/s, czas zaci¹gniêæ - od 1,2 do 1,6 s, natomiast czas przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami od 18,5 do 24,8 s [1,8,12. Rozrzut parametrów topografii palenia mo e skutkowaæ znacznym zró nicowaniem nara enia poszczególnych palaczy (a tak e palaczy biernych przebywaj¹cych w ich otoczeniu) na toksyczne sk³adniki dymu, nawet w przypadku wypalania takich samych porcji, takich samych Materia³y i metody Materia³em do badañ by³y komercyjne papierosy tego samego gatunku typu full flavoured (zawartoœæ nikotyny 1 mg/papieros) produkowane przez British-American Tobacco Group. W badaniach wykorzystano automatyczny symulator palenia papierosów (Palaczbot) (powsta³y w wyniku wspó³pracy Zak³adu Chemii Ogólnej i Nieorganicznej SUM i Politechniki ódzkiej) [6, urz¹dzenie do pomiaru topografii palenia papierosów (CreSSmicro, Plowshare Technologies, Baltimore, MD, USA), chromatograf gazowy Varian 800 wyposa ony w metanizator i detektor p³omieniowo-jonizacyjny (FID). W obliczeniach wykorzystano oprogramowanie komputerowe CreSSmicro Software oraz program symulowania nara enia biernych palaczy papierosów ExPas [4. Generowanie GSD i BSD papierosów w zaprogramowanych warunkach przeprowadzono przy pomocy Palaczbota. Urz¹dzenie generuje GSD, w za³o onych i œciœle kontrolowanych warunkach, umo liwia iloœciow¹ separacjê BSD zgodnie z odpowiednimi normami analitycznymi. Symulator jest w pe³ni zautomatyzowany i programowany za pomoc¹ komputera. Stosuj¹c odpowiednie sterowniki mo na zmieniaæ takie parametry palenia jak: objêtoœæ powietrza wci¹gniêtego do p³uc, szybkoœæ zaci¹gania, a tak e iloœæ zaci¹gniêæ. Wygenerowany GSD i BSD w za³o onych warunkach topograficznych (po odseparowaniu fazy cz¹steczkowej na filtrach Cambridge) gromadzono w odpowiednio skonstruowanych zasobnikach. Po zakoñczeniu palenia uzupe³niano je powietrzem do objêtoœæ 5 i dm i oznaczano w nich tlenek wêgla metod¹ chromatograficzn¹ [2. Oznaczenia stê enia CO w próbach GSD lub BSD wykonywano w trzech, a w niektórych przypadkach czte- Przegl¹d Lekarski 11 / 68 / 10 809
rech równoleg³ych wypaleniach dla poszczególnych zespo³ów parametrów topografii, przy powtórzeniu pe³nej procedury analitycznej (wprowadzenie papierosa, wypalenie, przenoszenie gazu, jego rozcieñczanie i analiza). Œrednio odchylenie standardowe w obrêbie równoleg³ych prób wynosi³o 7,8%. GSD generowano stosuj¹c zmienne parametry prêdkoœci zaci¹gniêæ (17,5-52,0 cm /s) oraz objêtoœci zaci¹gniêæ (25- cm ). Czasy zaci¹gniêæ wynika³y z za³o onego zespo³u parametrów szybkoœci i objêtoœci zaci¹gniêæ. Dla wiêkszoœci przedstawionych parametrów zastosowano pomiary przy czasach przerw i s. Natomiast dla szybkoœci 41cm /s przeprowadzono dodatkowo pomiary dla czasów przerw równych 0 oraz 40 s. Wyniki Zawartoœæ tlenku wêgla w GSD i BSD w zale noœci od badanych parametrów topografii palenia przy jakich generowano obydwie fazy dymu przedstawiono na rycinie 1 i 2. Wzajemne relacje zawartoœci CO w obu rodzajach dymu - BSD/GSD w zale noœci od parametrów topografii przedstawiono na rycinie. Uzyskane wyniki zawartoœci tlenku wêgla w GSD i BSD dymu wykaza³y istotne znaczne zró nicowanie w zale noœci od warunków wypalania papierosów. Zawartoœæ CO w GSD jednego papierosa w zale noœci od topografii palenia zmienia³a siê prawie dziesiêciokrotnie, w granicach od 4,7 mg/papieros do 44,8 mg/papieros. Analizuj¹c wp³yw poszczególnych parametrów topografii palenia na zawartoœæ badanego tlenku wêgla w GSD i BSD, zilustrowany na rycinie 1-2, mo na zauwa yæ liczne prawid³owoœci. W przypadku zawartoœci CO w GSD (rycina 1) zarówno dla krótkich czasów przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami T= s, wystêpuj¹cymi jako najczêœciej pojawiaj¹ce siê u palaczy populacji polskiej, jak i dla czasu przerw T= s. mo na zauwa yæ, e przy wszystkich badanych prêdkoœciach zawartoœæ ta roœnie, wraz ze wzrostem objêtoœci zaci¹gania, w wiêkszoœci monotonicznie. W przypadku zawartoœci CO w BSD (rycina 2.) mo na zaobserwowaæ trendy przeciwne. Zarówno dla czasu T= s, jak i dla T= s, zawartoœæ CO dla wszystkich badanych prêdkoœci maleje ze wzrostem objêtoœci zaci¹gania. Zale noœci te potwierdzaj¹ obserwacje zmiennoœci wartoœci liczbowych wyra aj¹cych stosunek zawartoœci CO w BSD do jego zawartoœci w GSD zilustrowane na rycinie. Rycina Wspó³zale noœæ stosunku zawartoœci CO w BSD do jego zawartoœci w GSD (BSD/GSD) od szybkoœci (W), objêtoœci zaci¹gania (V) i czasu przerw pomiêdzy zaci¹gniêciami (T). Correlation between CO in SS and in MS ratio, and volume (V), puff velocity (W), and puff intervals (T). Dyskusja Zawartoœæ CO w GSD generowanym przy parametrach topografii najczêœciej wystêpuj¹cych w warunkach populacji polskich palaczy [1 wynosi³a 2,8 mg/papieros. Wartoœci te, a tym samym stopieñ nara enia obliczony na ich podstawie, znacznie odbiegaj¹ od zawartoœci CO w GSD generowanym w warunkach ISO, która wynios³a 6,5mg/papieros. Najwiêksza zawartoœæ CO w BSD wynosi 86, mg/papieros, natomiast najmniejsza zawartoœæ CO w tej frakcji dymu wynosi 11,9 mg/papieros. Przedstawione w pracy wyniki w pe³ni potwierdzi³y postawion¹ hipotezê robocz¹, i sposób wypalania papierosów w sposób bardzo istotny decyduje o zawartoœci tlen- ku wêgla w dymie papierosowym, a tym samym o zró nicowaniu nara enia palaczy czynnych na ten zwi¹zek. Nale y zwróciæ uwagê na liczbowe wartoœci omawianego ilorazu BSD/GSD, który w zale noœci od zespo³u badanych parametrów zmienia sie w granicach od 0,4 do 15,7, a wiêc zmieniaj¹ siê w znacznie wiêkszych granicach ni zró nicowanie tej wartoœci podawane w piœmiennictwie 2,5-4,7 razy [5. Obserwowane prawid³owoœci zmian stê enia CO w GSD w zale noœci od parametrów topograficznych generowania dymu wskazuj¹, e iloœæ CO wch³aniania przez palaczy tak e mo e w ogromnym stopniu zale eæ od sposobu palenia papierosa. Spostrze enie to wydaje siê t³umaczyæ znaczny rozrzut stê enia HbCO obserwowany u palaczy mimo wypalania podobnej liczby podobnych papierosów, które wynosi od 4,5 do 15,0% [5. Ocena toksykologiczna dawek CO wch³anianych przez czynnych i biernych palaczy nara onych na dym generowany w zró nicowanych warunkach Oceniaj¹c ryzyko zdrowotne zwi¹zane ze stopniem nara enia palaczy czynnych, wypalaj¹cych papierosy w warunkach wyznaczonych w przedstawionej pracy, pos³u- ono siê kryteriami stosowanymi w ocenie 810 Przegl¹d Lekarski 11 / 68 / 10 J. Czoga³a i wsp.
Tabela I Indeks nara enia na CO w GSD (IN) w zale noœci od warunków wypalania papierosów. Effect of smoking topography on Exposure Index (IN) to CO from mainstream smoke. Warunki topografii nara enia œrodowiskowego [4,10. Wprowadzono indeks nara enia (IN) obliczony jako iloraz dobowego stê enia ekwiwalentnego CO (odpowiadaj¹cego nara eniu palacza wypalaj¹cego papierosów na dobê) i dopuszczalnego stê enia œrodowiskowego (10mg/m). Przy obliczeniu stê enia ekwiwalentnego przyjêto œredni¹ dobow¹ wentylacjê p³uc =12 m [9. IN=COGSD[mg/m o pap/12 [m/doba 10[mg/m Obliczone w ten sposób indeksy nara- enia przy ró nych wariantach parametrów topograficznych przedstawiono w tabeli I. Jak widaæ z danych umieszczonych w tej tabeli przekroczenia stê enia dopuszczalnego w wariantach najczêœciej wystêpuj¹cych w populacji palaczy polskich jest znaczne, a ponadto znacznie ró ni siê od wyliczonych wartoœci dla warunków wskazywanych przez ISO. Oddzielnym zagadnieniem toksykologicznym s¹ problemy wynikaj¹ce z nara enia na CO biernych palaczy papierosów. W tym przypadku o wielkoœci nara enia decyduje przede wszystkim zawartoœæ CO w BSD stanowi¹cym g³ówne Ÿród³o tzw. œrodowiskowego dymu papierosowego (ETS) na jaki jest nara ony bierny palacz, a w mniejszym zawartoœæ CO w GSD. Wyniki przedstawionej pracy wskazuj¹, e zawartoœæ CO w BSD w zale noœci od warunków wypalania papierosów zmienia siê znacznie, jak w przypadku zawartoœci CO w GSD, ale w odmienny sposób, a wartoœci maksymalne i minimalne wystêpuj¹ przy innych parametrach. Wysokiej zawartoœci CO w GSD odpowiada stosunkowo niska zawartoœæ CO w BSD i odwrotnie. Ocena nara enia palaczy biernych na toksyczne sk³adniki œrodowiskowego dymu papierosowego (ETS), jest bardziej z³o ona ni w przypadku nara enia palaczy czynnych. O nara eniu biernych palaczy na CO v [cm / s V [cm T [s CO w GSD [mg/papieros ISO 17, 5 5 6,48 1,14 Maksymalna zawartoœæ w GSD 52 44, 8 7,47 Minimalna zawartoœæ w GSD 52 25 4,68 0,78 Populacja polska 41 50 2, 8 5,46 Tabela II Wartoœæ indeksu nara enia na CO palaczy biernych w zale noœci od ró nych warunków wypalania papierosów(symulacja). Effect of smoking topography on Exposure Index (IN) to CO among passive smokers (simulation). Warunki topografii v [ cm /s V [ cm T [s COw GSD [mg/pap CO w BSD [mg/pap Stê enie prognozowane [ mg/m Stê enie ekwiwalentne [ mg/m ISO 17, 5 5 5,95 66,91 12,65 4,21 0,42 Max BSD 5 5 11,5 86,26 16,99 5,65 0,56 Min BSD 41 25 4,71 26,76 8,11 2,70 0,27 Populacja polska 40 28, 5 26,76 9,59,14 0,1 pochodz¹cy z dymu papierosowego w du- ym stopniu decyduj¹ bowiem nie tylko zawartoœæ CO w BSD w pomieszczeniu, ale tak e inne parametry, jak kubatura pomieszczenia, czêstoœæ wypalania papierosów, œredni stopieñ wentylacji, czas przebywania biernych palaczy w zadymionym pomieszczeniu. Szacowanie takiego nara enia mo - liwe by³o poprzez wykorzystanie odpowiedniego programu do symulacji i oceny nara- enia biernych palaczy na sk³adniki œrodowiskowego dymu papierosowego (ExPaS) [4, który po wprowadzeniu za³o eñ zwi¹zanych z wymienionymi parametrami oraz zawartoœci¹ CO w GSD i BSD, okreœla³ hipotetyczne nara enie. W przedstawionej pracy przyjêto nastêpuj¹ce za³o enia: kubatura pomieszczenia - 70 m, liczba osób pal¹cych - 5, czêstoœæ palenia - co 0 minut, wentylacja-minimalna dopuszczalna - 0,7/h [4, czas nara enia - 8 h. Wyniki tej symulacji w postaci indeksów nara enia (obliczonych wg podobnej metodologii jak w przypadku IN palaczy czynnych) przedstawiono w tabeli II. Z przedstawionych wyników prognozowanych indeksów nara enia mo na wnioskowaæ, e stê enie tlenku wêgla w odniesieniu do biernych palaczy jest mniej zró nicowane dla wybranych wariantów topografii palenia, a ponadto nie stanowi wiêkszego zagro enia z punktu widzenia obowi¹zuj¹cych normatywów czystoœci powietrza. Bior¹c jednak pod uwagê wiele zastrze eñ w stosunku do zbyt wysokiej wartoœci dopuszczalnego nara enia œrodowiskowego [1 mo na uznaæ, e nie tylko palenie czynne ale i bierne stanowi zagro enie dla zdrowia z punktu widzenia zawartoœci CO zw³aszcza dla osób z grup szczególnie wra liwych. Wnioski 1. Zawartoœæ CO w GSD i BSD jest znacznie zró nicowana w zale noœci od parametrów topografii palenia. Przedstawione IN IN w pracy wyniki w pe³ni potwierdzi³y postawion¹ hipotezê robocz¹, i sposób wypalania papierosów bardzo istotnie decyduje o zawartoœci tlenku wêgla w dymie papierosowym, a tym samym o zró nicowaniu nara enia palaczy czynnych na ten zwi¹zek. 2. Pomiêdzy zawartoœci¹ CO w BSD i GSD a parametrami topografii palenia wystêpuj¹ monotoniczne zale noœci o stosunkowo wysokiej korelacji, lecz przebiegi tych zale noœci s¹ odmienne dla GSD i BSD. Wzrostowi zawartoœci CO w GSD towarzyszy spadek zawartoœci tego zwi¹zku w BSD.. Ocena nara enia czynnych palaczy papierosów na CO na podstawie zawartoœci tego zwi¹zku wygenerowanego w warunkach standardowych ISO prowadzi do prawie siedmiokrotnego niedoszacowania w porównaniu do nara enia wystêpuj¹cego przy wypalaniu papierosów w sposób charakterystyczny dla populacji palaczy polskich. 4. Nara enie na tlenek wêgla polskich palaczy wypalaj¹cych papierosów dziennie jest oko³o 5,5-krotnie wiêksze od dopuszczalnego nara enia œrodowiskowego, a w przypadku palaczy biernych, w za³o onych warunkach prognozowania, mo e osi¹gaæ 56% tego normatywu. Piœmiennictwo 1. Czoga³a J., Goniewicz M.., Czubek A. i wsp.: Jak naprawdê pali palacz? - wyniki wstêpne badañ topografii palenia populacji palaczy w Polsce. Przegl. Lek. 08, 65, 657. 2. Czoga³a J., Goniewicz M..: The complex analytical method for assessment of passive smokers' exposure to carbon monoxide. J. Anal. Toxicol. 05, 29, 80.. Czoga³a J., Koszowski B., Goniewicz M.. i wsp.: Wp³yw topografii wypalania papierosów na stê enie respirabilnej fazy cz¹steczkowej g³ównego i bocznego strumienia dymu. Przegl. Lek. 10, 67, 940. 4. Czoga³a J.: Rozprawa habilitacyjna: Prognozowanie i ocena nara enia biernych palaczy papierosów na lotne toksyczne sk³adniki dymu tytoniowego. Katowice: Œl¹ski Uniwersytet Medyczny. 08, 2/ 08. 5. Environmental Health Criteria 21. Carbon Monoxide, Second Edition, World Health Organization 04 6. http://www.asimo.pl/modele/palaczbot.php 7. ISO 08, 1991. Routine analytical cigarette-smoking machine. Definitions and standard conditions, Revised Edition 0 8. Kassel J.D., Greensten J.E., Evatt D.P. et al.: Smoking topography in response to denicotinized and high-yield nicotine cigarettes in adolescent smokers. J. Adolescent Health. 07, 40, 54. 9. Layton D.: Metabolically consistent breathing rates for use in dose assessments. Health Phys. 199, 64, 2. 10. Rodgman A., Green C.: Toxic Chemicals in Cigarette Mainstream Smoke - Hazard and Hoopla. Beitr Tbakforsch Int. 0,, 481. 11. Starek A.: Toksykologia dymu tytoniowego. [W: red. Zatoñski W, PrzewoŸniak K. Zdrowotne nastêpstwa palenia tytoniu w Polsce. Ariel Sp. z o.o., Warszawa: 1992, 51. 12. Strasser A.A., Pickworth W.B., Patterson F. et al.: Smoking topography predicts abstinence following treatment with nicotine replacement therapy. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 04, 1,1800. 1. Townsend C.L., Maynard R.L.: Effects on health of prolonged exposure to low concentrations of carbon monoxide. Occup. Environ. Med. 02, 59, 708. Przegl¹d Lekarski 11 / 68 / 10 811