ZAGROŻENIA DLA ŚRODOWISKA NATURALNEGO POWODOWANE PRZEZ TRANSPORT DROGOWY TOWARÓW NIEBEZPIECZNYCH. IDENTYFIKACJA PRZYCZYN PIERWOTNYCH POWSTAWANIA ZAGROŻEŃ W TRANSPORCIE MATERIAŁÓW NIEBEZPIECZNYCH W opracowaniu zidentyfikowano pierwotne przyczyny powstawania zagrożeń w transporcie materiałów niebezpiecznych. Przedstawiono sytuację krajowych przewozów materiałów niebezpiecznych. Opisano rolę człowieka w tworzeniu i funkcjonowaniu systemu transportowego dotyczącego tego typu ładunków. Najważniejszym elementem jest zestawienie przyczyn pierwotnych powstawania zagrożeń w transporcie materiałów niebezpiecznych oraz udowodnienie przydatności tego zestawienia do analizy zagrożeń występujących w transporcie materiałów niebezpiecznych. 1. CZŁOWIEK A SYSTEM TRANSPORTOWY System transportowy można zdefiniować jako zbiór elementów i relacji występujących między nimi oraz procesów w nim zachodzących, które związane są z przetwarzaniem strumienia ładunków i pasażerów. Gdy za strumień ładunków przyjmiemy materiały niebezpieczne, czyli takie, które ze względu na swoje właściwości stwarzają duże zagrożenie dla środowiska naturalnego, osób związanych z ich transportem oraz innych ludzi, otrzymamy system, którego głównym procesem jest transport towarów niebezpiecznych. Zdefiniowanie roli człowieka w takim systemie jest niezbędne do dalszych rozważań. Człowiek odgrywa dwie role w bezpiecznym działaniu całego systemu: twórcy (projektanta i wykonawcy) oraz eksploatatora systemu (operatora i konserwatora) Są one niezwykle ważne dla transportu, szczególnie gdy rozważa się przewozy materiałów o podwyższonym ryzyku dla otoczenia. Już na pierwszym etapie projektowania systemu transportowego oraz planowania i organizowania przewozów należy analizować wszelkie ewentualności, które mogą wystąpić podczas eksploatacji systemu. Drugi etap to czas eksploatacji systemu, w tym jego użytkowanie, rozumiane jako wykorzystywanie potencjału systemu w celu osiągnięcia korzyści. Wszelkie błędne działania ludzkie, niewłaściwe działanie sprzętu lub czynniki zewnętrzne mogą być przyczyną wystąpienia zagrożenia. Tylko właściwa reakcja na zmienne warunki może uchronić przed ich niekorzystnymi skutkami. Również w tym wypadku analiza możliwych scenariuszy wystąpienia błędów i awarii może pomóc w uniknięciu niespodziewanych zdarzeń i przygotować na każdą ewentualność, co w efekcie może się okazać kluczowe dla bezpieczeństwa systemu i jego otoczenia. 2. PRZEWOZY MATERIAŁÓW NIEBEZPIECZNYCH W POLSCE
Ze względu na charakter ładunków przewozy materiałów niebezpiecznych stwarzają nieodłączne ryzyko wystąpienia zagrożenia. Awarie podczas transportu tego rodzaju ładunków mogą spowodować zagrożenie życia, zniszczenie środowiska naturalnego i dóbr materialnych. Nie więc dziwnego, że ładunki te podlegają szczególnym rygorom w zakresie dopuszczenia do przewozu, doboru opakowań, sposobu załadunku, oznakowania oraz wymagań odnoszących się do kwalifikacji personelu, środków transportu i procedury przewozu. Według ogólnych szacunków liczba przewożonych materiałów niebezpiecznych na terytorium kraju stanowi około 10-15% wszystkich przewozów i ciągłe wzrasta. Trzeba zaznaczyć, że większy odsetek stanowią one w transporcie drogowym (ponad 15%), natomiast w transporcie kolejowym liczba ta nie przekracza 10%. Specjaliści oceniają, iż w ciągu najbliższych lat w Polsce nastąpi podwojenie tych przewozów jako nieuniknione następstwo rozwoju gospodarczego [3]. W przewozach drogowych dominują paliwa płynne, do transportu których używa się cystern. Stanowią one około 70% wszystkich materiałów niebezpiecznych. Dalsze miejsca zajmują: kwasy i wodorotlenki (10%) oraz gazy skroplone, takie jak: propan butan, chlor, amoniak (9%) [4]. Wady techniczne pojazdów, niezachowanie zasad bezpieczeństwa ruchu drogowego, niewłaściwa eksploatacja środków transportu oraz zły stan dróg powodują rocznie około100 wypadków, w których uczestniczą pojazdy przewożące towary niebezpieczne. W 20 30 przypadkach dochodzi do uwolnienia się do środowiska substancji niebezpiecznych. W ponad 80% zdarzenia te dotyczą przewozu paliw płynnych. Zdarzenia drogowe powstające podczas transportu towarów niebezpiecznych są szczególnie groźne dla otoczenia. Związane z nimi zagrożenia pożarowe, wybuchowe, toksyczne czy promieniotwórcze mogą bowiem bezpośrednio zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób, mogą wymagać natychmiastowej ewakuacji ludzi i zwierząt, spowodować skażenie i degradację środowiska naturalnego oraz poważne straty materialne. 3. RODZAJE NIEPOŻĄDANYCH ZDARZEŃ Analizując zagrożenia w systemie transportowym, należy prawidłowo określić, z jakiego rodzaju zdarzeniem mamy do czynienia i ustalić jego kategorię. Pozwoli to na adekwatne postępowanie wobec zaistniałej sytuacji, czyli na podjęcie odpowiednich kroków w celu przeciwdziałania skutkom takiego zdarzenia [2]. Tutaj przez rozpatrywane zdarzenie należy rozumieć każdy epizod towarzyszący transportowi materiałów niebezpiecznych, mogący powodować nadzwyczajne zagrożenie ludzi, infrastruktury i środowiska. Poniżej przedstawiono prawdopodobne zdarzenia (z podziałem na kategorie), do jakich może dojść w przypadku przewozu materiałów niebezpiecznych. Są to [2]: strata: uszczerbek na zdrowiu lub strata życia, zniszczenie środków pracy, szkody w środowisku naturalnym, a także uszczerbek ekonomiczny, zagrożenie zwyczajne: sytuacja fizyczna w przyrodzie lub środowisku technicznym mogąca wywołać straty,
- katastrofa: jest to zdarzenie nagłe, będące wynikiem niekontrolowanych procesów w trakcie transportu, prowadzące do poważnych niebezpieczeństw dla człowieka i powstawania strat, którego nie można opanować środkami miejscowymi, - wypadek: zagrożenie zdarzeniem, które jednak można opanować lokalnymi środkami, - incydent: wypadek, który nie powoduje strat, awaria: niekontrolowane zmiany prowadzące do strat w działalności przemysłowej (w procesie produkcji, przechowywania, transportu). Przedstawione powyżej zdarzenia to zdarzenia jednostkowe. Bardzo często mamy do czynienia z ciągiem wypadków czyli sekwencją zdarzeń prowadzących do powstania strat. Ciąg wypadków może być inicjowany przez jedno wydarzenie, ale najczęściej jest pochodna wielu zdarzeń. 4. PIERWOTNE PRZYCZYNY ZAGROŻEŃ W sytuacji gdy dochodzi do zdarzenia, stosunkowo łatwo jest ustalić jego przyczyny bezpośrednie. Zazwyczaj są one dobrze udokumentowane i znane, przy czym przyczynę bezpośrednią należy definiować jako zdarzenie początkujące, czyli każdy incydent prowadzący bezpośrednio do odstępstw od stanów nominalnych systemu. W przypadku analizy wypadków i awarii zdecydowanie mniej uwagi poświęca się przyczynom pierwotnym, rozumianym jako podstawowe uwarunkowania powstania tego typu zdarzeń. Przyczyny pierwotne zwykłe odnoszą się do rozwiązali konstrukcyjnych oraz zasad obsługi systemu poniżej przyjętych norm i założeń projektowych [2].
Błędy ludzkie są często wskazywane jako główne elementy sprawcze zdarzeń bezpośrednich, determinujące przebieg awarii. Często jednak bardziej istotne dla powstania awarii są zdarzenia pierwotne. Rozpatrując system z punktu widzenia organizatora transportu materiałów niebezpiecznych, możemy przyjąć, że przyczyny pierwotne to wszystkie czynności związane z organizacją i planowaniem procesu transportu oraz obsługą całego systemu transportowego. Niżej podjęto próbę sklasyfikowania i przedstawienia głównych grup pierwotnych przyczyn zagrożeń w odniesieniu do przewozu materiałów niebezpiecznych. Zestawienie powstało na podstawie analizy podobnych zestawień dotyczących systemów technicznych oraz obserwacji modelowego procesu transportowego materiałów niebezpiecznych. 1. BŁĘDY PODCZAS PROJEKTOWANIA I KONSTRUOWANIA SYSTEMU niewłaściwie dobrane normy i specyfikacje techniczne, nieuwzględnienie zagrożeń zewnętrznych, niewłaściwe podstawowa założenia projektowe, niewłaściwe usytuowanie przestrzenne elementów systemu. niewystarczająca kontrola realizacji fazy projektowej. niewłaściwe założenia i dobór procesów technologicznych, niewłaściwy projekt końcowy. 2. BŁĘDY PRZY ODDAWANIU DO UŻYTKU SYSTEMU TRANSPORTO WEGO błędy procedury odbioru. niepełna lub nieodpowiednia dokumentacja. niewłaściwa instalacja sprzętu, nieprawidłowości przy produkcji urządzeń i ich montowaniu. 3. NIEODPOWIEDNIE PROCEDURY OBSŁUGI SYSTEMU TRANSPORTOWEGO niewłaściwe specyfikacje zadań. niewłaściwe lub błędne procedury wykonywania zadań, nieprawidłowe przyzwyczajenia wykonywania zadań, trudne do zrozumienia instrukcje i procedury, nieuwzględnienie czynników wewnętrznych i zewnętrznych, brak zasad wprowadzania i aktualizacji procedur, niewystarczająca kontrola jakości procedur. 4. BŁĘDY ZWIĄZANE Z INFORMACJĄ nieodpowiednia lub wręcz fałszywa informacja, brak dostępu do właściwej informacji, błędy w przetwarzaniu informacji, złe kanały komunikacji, nieodpowiednie zasady przekazywania i przyjmowania informacji, zła reakcja na informacje, utrata informacji
5. BŁĘDY ZWIĄZANE Z PERSONELEM WYKONUJĄCYM ZADANIA nieodpowiednie kwalifikacje. nieodpowiednie cechy wrodzone, brak umiejętności w zakresie wykonywanego zadania, niewłaściwe rozwiązanie w obszarze oddziaływania człowiek maszyna, zbyt duże obciążenie personelu, zbyt krótki wymagany czas wykonania zadań, brak przeszkolenia personelu w kwestii procedur bezpieczeństwa, niewłaściwa reakcja na popełniane błędy, złe środowisko pracy. 6. BŁĘDY W ZARZĄDZANIU niewystarczające zarządzanie, brak kadry zarządzającej, brak koordynacji działań. brak jasno określonego zakresu odpowiedzialności pracowników, błędy w definiowaniu zakresu obowiązków, brak umiejętność dostrzegania alternatywnych rozwiązań, nieodpowiedni wybór właściwych działań. 6. NIEWYSTARCZAJĄCE ROZWIĄZANIA ORGANIZACYJNE nieodpowiednia strategia i taktyka, nieodpowiednie zaopatrzenie w zasoby. niewłaściwe rozwiązania organizacyjne i kultura współpracy, niewłaściwie rozwiązania organizacyjne w odniesieniu do błędów ludzkich, nieodpowiednia kontrola zarządzania, niewłaściwa lokalizacja urządzeń, nieodpowiednie procedury i normy zakładowe. 5. PODSUMOWANIE Próba zidentyfikowania pierwotnych przyczyn powstawania zagrożeń w transporcie materiałów niebezpiecznych umożliwiła ich zestawienie z uwzględnieniem podziału na główne grupy związane z etapami życia systemu transportowego oraz poziomów zarządzania przedsiębiorstwem. Zestawienie to pozwała dostrzec, że na każdym etapie życia systemu można wskazać wydarzenia prowadzące do powstawania zagrożeń. Nic istnieje okres całkowitego bezpieczeństwa systemu. Podsumowując, należy zwrócić, uwagę na uniwersalność podanego zestawienia. Klasyfikacja powstała w wyniku analizowania zagrożeń związanych z przewozem materiałów niebezpiecznych, jednak może być ona odniesiona do każdego innego, dowolnego systemu transportowego. Inna ważna kwestia to miejsce człowieka w funkcjonowaniu systemu. To właśnie człowiek jest odpowiedzialny za większość błędów oraz niedopatrzeń wymienionych powyżej jako przyczyny pierwotne. Wcześniej zauważono, że ludzie odpowiadają również za bezpośrednie przyczyny wszelkich zdarzeń mogących powodować zagrożenia w transporcie. Człowiek jest więc najsłabszym ogniwem systemu, wpływa na ten system bezpośrednio i pośrednio. Przyczyny pierwotne są bardzo ważnym aspektem prób analizy przyczyn zdarzeń niebezpiecznych w transporcie i w związku z tym powinno się im poświęcać dużo więcej uwagi.
Zdarzenia w transporcie materiałów niebezpiecznych zakwalifikowane jako poważne awarie. Literatura: [1] Wiktor Durski [2MANHAZ Management of Health and Environment Hazards, http://manhaz.cyf.gov.pl (dostęp: marzec 2005). [3] Sawicki T., Przewóz drogowy towarów niebezpiecznych, Przegląd Komunikacyjny, 2004, nr 10, 12-14. [4] Piotr Fiszer