Zintegrowany system wspomagający zarządzaniem i ochroną zbiornika zaporowego POIG 01.01.02-24-078/09 Strategiczny projekt badawczy Newsletter 1/2013 (5)
2 OD KOORDYNATORÓW Szanowni Państwo, Minął już trzeci rok naszych badań prowadzonych dotychczas w siedmiu zadaniach Projektu ZiZOZap. Zmienność warunków klimatycznych oraz hydrologicznych w okresie monitoringu badawczego i operacyjnego od ekstremalnych wezbrań w roku 2010, przez względną normalność roku 2011, do suszy hydrologicznej w 2012 umożliwiły uchwycenie zmian stanu zbiornika w szerokim zakresie zmienności warunków środowiskowych. Mamy więc podstawy do modelowania zjawisk zachodzących w zbiorniku, a także do wyjaśnienia funkcjonowania lokalnego ekosystemu. Ma to istotne znaczenie dla szerszego rozumienia zarządzania na obszarach Natura 2000. Zespoły badawcze wykonujące monitoring środowiska zbiornika opracowują obecnie dane uzyskane w terenie, przesyłane online, czy z oznaczeń laboratoryjnych. Wszystkie dane, po weryfikacji, wprowadzane są do baz danych gromadzonych i zarządzanych przez zespół z Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych. Przygotowany Geoportal umożliwi szybką wizualizację i wybór niezbędnych danych dla specyficznych potrzeb, np. przygotowania dokumentacji do opracowania planów zagospodarowania przestrzennego. Opracowaliśmy już model hydrodynamiczny zbiornika, który jest narzędziem do symulacji dynamiki zbiornika, umożliwiającym analizę pełnego spektrum przypadków ruchu mas wody podczas jego eksploatacji. Podstawowy model dwuwymiarowy dla wybranych scenariuszy pracy zbiornika wykorzystuje zasoby baz danych i będzie docelowo współpracował z modelem jakościowym. Stwarza możliwość opracowywania prognoz stanów dynamicznych zbiornika, ocen zagrożenia pracy ujęcia wody oraz oceny potencjału ekologicznego zbiornika. Rozbudowanie modelu podstawowego przygotowano do analizy dynamiki wezbrań powodziowych i sterowania falą powodziową. Od stycznia 2013 roku rozpoczynamy prace w zadaniu Zintegrowany system zarządzania i ochrony zbiornika zbliżające nas do uzyskania zaplanowanych produktów i osiągnięcia w 2014 roku 17 wdrożeń. Do najważniejszych działań należy: (1) opracowanie Zintegrowanego Systemu Zarządzania Zbiornikiem; (2) przygotowanie podręcznika użytkowania systemu; (3) przygotowanie projektu zarządzania i ochrony zbiornika Budowa Zintegrowanego Systemu Zarządzania Zbiornikiem; (4) wdrażanie i testowanie systemu oraz (5) opracowanie instrukcji interpretacji wyników pracy systemu oraz scenariuszy zarządzania. Scenariusze bazują na danych z monitoringu i wspierane są wynikami modelowania hydrodynamicznego i jakościowego. Odnoszą się do zestawu określonych warunków występujących na zbiorniku i powinny ułatwić prowadzenie analiz, budowę ocen i prognoz. Te zaś wspomagać będą decyzje związane z zarządzaniem zbiornikiem w krótkiej i długiej perspektywie czasowej. prof. dr hab. Paweł Migula dr hab. Piotr Łaszczyca dr Andrzej Woźnica Koordynatorzy Projektu
3 SPIS TREŚCI 2 Od Koordynatorów 4 Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA liderem innowacji 6 DPSIR narzędzie identyfikacji obszarów konfliktowych w zlewni zbiornika Goczałkowice 10 Natura 2000 kłopot czy szansa dla samorządów 14 Geoportal jako narzędzie prezentacji i dostępu do danych projektu ZiZOZap 16 Więcej o Projekcie ZiZOZap Realizatorzy Uniwersytet Śląski w Katowicach, Koordynator Projektu Politechnika Krakowska Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN Partnerzy strategiczni Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach Partner naukowy NILU Polska Sp. z o.o. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk Polska Akademia Nauk Zakład Doświadczalny Gospodarki Stawowej w Gołyszu Polska Akademia Nauk Zakład Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej w Gołyszu Ecoclima Serwis S.J Termin realizacji: Źródło dofinansowania: Całkowity budżet: 2010 2014 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Oś priorytetowa 1. Badania i rozwój nowoczesnych technologii Działanie 1.1. Wsparcie badań naukowych dla budowy gospodarki opartej na wiedzy Poddziałanie 1.1.2. Strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych 19 666 472,00 PLN Fundusze Europejskie dla rozwoju innowacyjnej gospodarki Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
4 Jarosław Kania Prezes Zarządu Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów SA w Katowicach GÓRNOŚLĄSKIE PRZEDSIĘBIORSTWO WODOCIĄGÓW SA LIDEREM INNOWACJI! Podstawowy cel RDW zapewnienie ochrony wód w państwach członkowskich jest realizowany przez: zapobieganie dalszemu pogarszaniu się ich stanu, ochronę i polepszanie stanu ekosystemów wodnych i lądowych oraz promocję rozsądnego wykorzystania dostępnych powierzchniowych zasobów wodnych. Po wstąpieniu do Unii Europejskiej Polska zobowiązana została do dokonania zmian w prawodawstwie polskim, mających na celu jego dostosowanie do wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/EU (RDW). Najistotniejsze postanowienia Dyrektywy zakładają, że: Woda nie jest produktem handlo wym takim jak każdy inny, ale dobrem dziedziczonym, które musi być chronione, bronione i traktowane jako takie. Priorytetem działalności Unii Europejskiej w myśl RDW jest zachowanie zasobów wód podziemnych, jako nienaruszalnego dobra naturalnego dla przyszłych pokoleń. Stąd tematyka ochrony wód powierzchniowych oraz ich preferencyjnego wykorzystania jako źródeł systemów zaopatrzenia w wodę jest jednym z najbardziej kompleksowo regulowanych działów prawa ochrony środowiska w krajach Unii Europejskiej. Dążenie do gospodarowania wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, uwzględniane jest w ustalaniu warunków korzystania z zasobów wodnych, ich ochrony oraz zarządzania nimi, i ma służyć osiągnięciu dobrego stanu ekologicznego wód, tj. zachowaniu bogactwa ekosystemów. Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA realizując zapisy RDW utworzyło Śląski Klaster Wodny, który dąży do osiągnięcia następujących głównych celów: ochrony i racjonalnego wykorzystania posiadanych zasobów wodnych, wzrostu niezawodności i bezpieczeństwa funkcjonowania systemów zaopatrzenia w wodę regionu w aspekcie podniesienia poziomu życia mieszkańców, wdrożenia zrównoważonej gospodarki ściekowej dla zapewnienia ochrony ekosystemów wodnych i lądowych. Klastry są narzędziem, a nie celem realizacji polityki regionalnej. Mają za zadanie poszerzyć innowacyjność oraz poprawić konkurencyjność, przedsiębiorstw i ośrodków naukowo-badawczych. Klasycznym przykładem takiej współpracy jest obecnie realizowany strategiczny projekt badawczy Zintegrowany system wspomagający zarządzaniem i ochroną zbiornika zaporowego, z którego wyników w przyszłości będzie korzystać GPW. Podczas powodzi w maju 2010 r. zbiornik Goczałkowice zredukował wielkość kulminacji fali powodziowej o 60%, natomiast zbiornik Kozłowa Góra o 75%. Przy drugiej fali wezbraniowej w czerwcu 2010 r. zbiornik Goczałkowice zredukował wielkość kulminacji fali powodziowej o 70%, natomiast zbiornik Kozłowa Góra o 77%.
5! Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA administruje dwoma dużymi wielofunkcyjnymi zbiornikami retencyjnymi Zbiornikiem Wodnym Goczałkowice na Małej Wiśle (1955 r.), oraz Zbiornikiem Wodnym Kozłowa Góra na Brynicy (1938 r.). Zbiorniki te stanowią zasoby dyspozycyjne wód powierzchniowych dla stacji uzdatniania wody w Goczałkowicach, Strumieniu i Kozłowej Górze oraz w sposób znaczący redukują wielkości kulminacji fali wezbraniowej podczas powodzi. Praktyczne wykorzystanie produktów projektu ZiZOZap przez administratora zbiornika obejmuje m.in.: klasyczne i innowacyjne metody analizy środowiska monitoring, osłonę hydrologiczno-meteorologiczną zbiornika Goczałkowice, numeryczny model rzeźby zlewni zbiornika Goczałkowice, model dna zbiornika, gospodarkę rybacką odpowiednie warunki wylęgu ryb drapieżnych. Końcowym efektem Projektu będzie Model pracy zbiornika Goczałkowice, który ułatwi administrowanie nim, w szczególności w sytuacjach nadzwyczajnych tj. suszy i powodzi. Model ten będzie można zastosować również na innych zbiornikach zaporowych. Nie jest to jedyny przykład współpracy Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów SA z ośrodkami naukowymi. W przeszłości bardzo ściśle Spółka współpracowała z Politechniką Śląską przy rozbudowie i modernizacji systemu zaopatrzenia w wodę Górnego Śląska. Obecnie wspólnie z Instytutem Badań Systemowych PAN w Warszawie w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Poddziałanie 1.3.1 Badania i rozwój nowoczesnych technologii, złożony został wniosek o dofinansowanie Systemu informatycznego wspomagającego optymalizację i planowanie produkcji i dystrybucji wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi subregionu centralnego i zachodniego województwa śląskiego. Tego typu działania będą kontynuowane przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA w najbliższych latach.
6 Zofia Gręplowska, Antoni Bojarski Instytut Inżynierii i Gospodarki Wodnej, Politechnika Krakowska DPSIR NARZĘDZIE IDENTYFIKACJI OBSZARÓW KONFLIKTOWYCH W ZLEWNI ZBIORNIKA GOCZAŁKOWICE! Uwaga: Identyfikacja elementów D I pozwala odpowiedzieć w układzie czasowo przestrzennym na pytanie: dlaczego mamy do czynienia z określonymi (zwykle negatywnymi) skutkami rozpatrywanego zjawiska/procesu lub inaczej: dlaczego określone skutki wystąpiły w danym miejscu w danym momencie. Analiza DPSIR (Driver Pressure State Impact Response) jest narzędziem pozwalającym na identyfikację racjonalnych środków mających za zadanie ograniczenie lub likwidację niekorzystnych skutków dowolnego procesu lub zjawiska. Poszczególne elementy tej analizy w przypadku ogólnym należy rozumieć następująco: Driver przyczyny naturalne rozpatrywanego procesu/zjawiska, Pressure presja, czyli oddziaływanie o charakterze antropogenicznym lub naturalnym, zmieniające element Driver, State stan zjawiska/procesu zdeterminowany przez dwa ww. elementy, Impact skutek wyżej określonego stanu, Response odpowiedź, czyli środki mające na celu ograniczenie rozmiaru tychże negatywnych skutków, dostosowane do wniosków z elementów D-I.
7 W projekcie ZiZOZap analizę DPSIR zastosowano w celu uzyskania informacji o środowisku zbiornika, pozwalającej na identyfikację kluczowych problemów i wskazanie istotnego zakresu prac badawczych. Innymi słowy, taka analiza była niezbędna do rozpoznania dotychczasowego stanu wiedzy na temat zbiornika i jej interpretacji pod kątem celu projektu ZiZOZap. Podstawowe założenia i uwarunkowania analizy DPSIR dla zbiornika Goczałkowice Szczegółowa interpretacja elementów analizy DPSIR zależy od jej celu oraz zadań zbiornika. Zbiornik zaporowy Goczałkowice jest obiektem wielozadaniowym. Gospodarka wodna na takim zbiorniku musi być dostosowana do konieczności realizacji sprzecznych (przynajmniej okresowo) jego zadań. Zintegrowany system wspomagający zarządzanie zbiornikiem ma zapewnić możliwie najbardziej efektywną w danych warunkach, bezpieczną i o wysokiej niezawodności realizację funkcji użytkowych zbiornika oraz ochronę jego ekosystemu. System ten powinien zatem integrować trzy podstawowe funkcje zbiornika. Dwie z nich mają charakter użytkowy: (a) zaopatrzenie w wodę Śląska, (b) ochrona przeciwpowodziowa. Trzecia zaś wynika z zasad współczesnej polityki wodnej Unii Europejskiej i ma charakter celu towarzyszącego realizacji powyższych funkcji (c) poprawa i ochrona jakości ekologicznej akwenu. Zbiornik Goczałkowice realizuje ponadto funkcje dodatkowe: wyrównanie przepływów niskich poniżej zapory, gospodarkę rybacką, rekreację. Przystępując do analizy DPSIR w roku 2010 przyjęto, że: a) interpretacja członów DPSIR będzie dostosowana do głównych zadań zbiornika, b) interpretacja ta będzie pozwalała na identyfikację członów analizy na możliwie wysokim poziomie szczegółowości, c) identyfikacja członów DPSIR będzie dokonana w oparciu o istniejącą i dostępną informację/dane. Istotne problemy zarządzania i budowy systemu zarządzania zbiornikiem Goczałkowice Z punktu widzenia zarządzania zbiornikiem Goczałkowice oraz budowy systemu wspomagającego zarządzanie najważniejsze i najciekawsze są wnioski z wcześniejszych elementów analizy DPSIR, czyli identyfikacja problemów istotnych dla zarządzania zbiornikiem, stanowiąca podsumowanie elementu S (Stan) oraz element R tej analizy czyli odpowiedź w postaci środków zaradczych. 1. Wielkość zasobów wody zbiornika Goczałkowice użytecznych do zaopatrzenia Śląska w wodę do spożycia Pytanie podstawowe brzmi: czy w przyszłości Śląsk może nie potrzebować wody ze zbiornika? Przyjmując, że jest to niemożliwe, należy określić wartość możliwego maksymalnego poboru ze zbiornika oraz czas przez jaki może on być realizowany. 2. Jakość (czystość) wód z punktu widzenia ich przydatności do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia Problem ten obejmuje trzy zagadnienia: a) skala problemu aktualnie, w perspektywie bliskiej i dalekiej, b) możliwości technologiczne stacji uzdatniania z uwzględnieniem Soły jako alternatywnego (uzupełniającego) źródła wody, c) koszty utrzymania systemu i uzdatniania wody. 3. Bezpieczna dla obiektów gospodarka wodna w okresie wezbrań przy istniejących pojemnościach charakterystycznych i wydajnościach urządzeń upustowych Ustalenie zasad bezpiecznej i racjonalnej gospodarki wodnej na zbiorniku w okresie wezbrań wymagałoby w zasadzie: a) ustalenia wartości prawdopodobnych przepływów wysokich i objętości prawdopodobnych fal, b) określania prognozy dopływu w postaci wartości natężenia przepływu maksymalnego Qmax, objętości fali i czasu jej dobiegu. 4. Relacja między celami funkcjonalnymi zbiornika a celem środowiskowym wg Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) oraz celami i wymaganiami warunkowanymi obszarem Natura 2000
8 Zbiornik musi w sposób efektywny i bezpieczny realizować swoje funkcje użytkowe (zaopatrzenie w wodę do spożycia, ochrona przeciwpowodziowa). Ramowa Dyrektywa Wodna i obszary Natura 2000 wprowadzają uwarunkowania, ograniczenia i wymagania utrudniające realizację głównych zadań zbiornika. Konieczne jest więc znalezienie kompromisowego rozwiązania ww. problemu. 5. Rekreacja na zbiorniku a ochrona jego potencjału ekologicznego (w tym jakości wód) oraz wymogi obszaru Natura 2000 Rozwiązanie tego problemu polega na znalezieniu kompromisu pomiędzy interesem społecznym a funkcjami użytkowymi i celami środowiskowymi dla zbiornika. 6. Skutki powiększenia stałej rezerwy powodziowej (w zakresie, który nie pogarsza bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę) Celem powiększenia stałej rezerwy powodziowej jest poprawa efektywności przeciwpowodziowej zbiornika. Realizacja tego działania, które skutkowałoby redukcją pojemności zbiornika, a w konsekwencji głębokości i powierzchni zalewu niesie ze sobą jednak następujące problemy, istotne z punktu widzenia pozostałych funkcji zbiornika: zarastanie cofki zbiornika, zmiana przebiegu procesu akumulacji rumowiska w zbiorniku, większe wahania zwierciadła wody przy tych samych poborach ze zbiornika, możliwość pogorszenia jakości wody w zbiorniku. 7. Proces starzenia się obiektów zbiornika i jego wpływ na realizację jego funkcji Zły stan techniczny obiektów zbiornika może wymuszać nieplanowane obniżenie poziomu piętrzenia, co stanowić może zagrożenie dla realizacji funkcji zbiornika. 8. Nadzwyczajne zagrożenia zbiornika Do nadzwyczajnych zagrożeń zaliczyć należy: nadzwyczajne skażenia wody w wyniku katastrof komunikacyjnych na drogach kołowych i kolejowych biegnących w pobliżu zbiornika, awarie obiektów zbiornika (w tym zapory) w wyniku zdarzeń losowych, skutki działań terrorystycznych (sabotażowych): skażenie wody, awaria zapory. 9. Monitoring operacyjny prognozy Z punktu widzenia zarządzania zbiornikiem istotne byłoby prowadzenie monitoringu ilościowego i jakościowego dostosowanego również do ekstremalnych przypadków pracy zbiornika (powódź, susza) oraz potencjalnych, nadzwyczajnych zagrożeń, wykorzystywanego także do określania prognoz krótko- i długoterminowych, które aktualnie nie są opracowywane. 10. Relacja koszty korzyści Realizacja funkcji zbiornika oraz wprowadzanie rozwiązań wymienionych, istotnych problemów wiąże się z kosztami finansowymi, społecznymi i środowiskowymi. Poszukiwanie rozwiązań nie wywołujących konfliktów i strat oraz zmierzających do akceptowalnej równowagi w perspektywie krótko- i długookresowej, oparte na relacji koszty korzyści wymaga oceny zysków i kosztów wszystkich ww. typów. 11. Zbiornik źródłem konfliktów społecznych Zbiornik może być źródłem konfliktów społecznych (przykładem jest konflikt związany z rekreacyjnym wykorzystaniem zbiornika). Konflikty generowane przez zbiornik mogą się ujawnić także na obszarze całej jego zlewni. Związane mogą być bowiem z inwestycjami i regulacjami dotyczącymi użytkowania terenu, wynikającymi z funkcji zbiornika. Element typu R poziomu ogólnego, wynikający z elementów DPSI w odniesieniu do jakości wód zbiornika, ocenianej z punktu widzenia użytkowego celu zbiornika oraz jego stanu (potencjału) ekologicznego należy sformułować następująco: Drogą do poprawy jakości wód zbiornika, a w konsekwencji obniżenia kosztów ich uzdatniania są takie zmiany w gospodarce wodno ściekowej w zlewni zasilającej zbiornik, które doprowadzą do znaczącej poprawy jakości wód powierzchniowych. Pomocą w ustaleniu hierarchii potrzeb w tym zakresie jest analiza jakości wód Małej Wisły na jej długości. Analiza taka może wskazać obszary odpowiedzialne za istotny wzrost zanieczyszczenia wód tej rzeki. Środkiem prowadzącym do ograniczenia zanieczyszczenia spływu powierzchniowego, zasilającego bezpośrednio zbiornik Goczałkowice jest wprowadzenie i przestrzeganie dobrych praktyk w zakresie składowania nawozów i środków ochrony roślin oraz ich stosowania.
9 Odrębnym problemem jest okresowe odprowadzanie wód ze stawów rybnych. Znaczenie tych zrzutów dla jakości wód zbiornika oraz ewentualne rozważenie możliwości technicznych i aspektów ekonomicznych oczyszczania tych wód to zagadnienie wymagające rozpoznania. Element R (Odpowiedź) w analizie DPSIR przeprowadzanej pod kątem projektu systemu zintegrowanego zarządzania zbiornikiem zaporowym powinien być interpretowany na dwóch poziomach: ogólnym, obejmującym działania zmierzające do poprawy stanu zbiornika z punktu widzenia jego funkcji, co w konsekwencji przyniesie poprawę efektywności realizacji tych funkcji, szczegółowym, obejmującym wytyczne do merytorycznej bazy wsparcia dla systemu zarządzania i ochrony zbiornika oraz podejmowania decyzji o realizacji ww. środków. Należy też wyraźnie podkreślić, że rosną wymagania dotyczące funkcjonalności zbiornika i bezpieczeństwa jego obiektów, a jednocześnie postępuje proces starzenia się obiektów i zbiornika. Należy więc założyć, że niezbędne będzie przeprowadzenie istotnych remontów, modernizacji i zabiegów rekultywacyjnych. W takich przypadkach niezbędne będzie obniżenie poziomu piętrzenia wody w zbiorniku. Aglomeracja śląska pobierać będzie wówczas wodę ze zbiornika Goczałkowice w ograniczonym zakresie. Zasadnicze pobory realizowane będą z innych źródeł. Zbiornik zaś, okresowo, stanowić będzie tylko rezerwę. Drugi z wymienionych wyżej poziomów interpretacji elementu R (odpowiedź), szczególnie w zakresie wytycznych do merytorycznej bazy wsparcia dla systemu zarządzania i ochrony zbiornika Goczałkowice jest poziomem zasadniczym dla projektu, którego celem jest budowa koncepcji tego systemu. W ramach elementu R na tym poziomie określono: wytyczne do modelowania hydrodynamicznego, jakościowego i hydrogeologicznego, wytyczne do monitoringu zgodnego z wymaganiami narzędzi wykorzystujących dane z monitoringu, wytyczne do weryfikacji przepływu nienaruszalnego i dozwolonego, wytyczne do systemu narzędziowego i informacyjnego, wytyczne do analizy koszty korzyści. Podkreślić należy, że analizę DPSIR dla zbiornika Goczałkowice przeprowadzono wykorzystując całość dostępnej informacji, istotnej dla poszczególnych elementów tej analizy. Prowadząc analizę stosowano nowoczesne narzędzia, które narzucają pewien standard danych. Dokumentacja, która była do dyspozycji, wykazywała z tego punktu widzenia pewne braki, w tym także różny poziom dokładności informacji w niej zawartej. Mimo to jednak wiedza i doświadczenie zespołów realizujących zadania cząstkowe na rzecz analizy oraz zespołu wykonującego ostatecznie analizę DPSIR pozwoliły na sformułowanie wymienionych wyżej wniosków i wytycznych oraz przygotowanie platformy porozumienia wielu branż biorących udział w budowie zintegrowanego systemu wspomagającego zarządzanie zbiornikiem Goczałkowice. Stwierdzić też należy, że opierając się na tej analizie, dotyczącej konkretnego obiektu można będzie prawidłowo i efektywnie przeprowadzić analogiczną analizę dla innego zbiornika retencyjnego. Biorąc pod uwagę specyfikę każdego z nich w konsekwencji można będzie uzyskać oczekiwany rezultat wspomagający budowę zintegrowanego systemu zarządzania analizowanym obiektem.
10 Andrzej Pasierbiński, Zbigniew Wilczek, Eugeniusz Małkowski Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski NATURA 2000 KŁOPOT CZY SZANSA DLA SAMORZĄDÓW Mimo iż wkrótce upłynie dziewięć lat od wprowadzenia do polskiego prawa przepisów unijnych, stanowiących podstawę dla tworzenia sieci Natura 2000, wśród społeczeństwa świadomość idei i znaczenia tego programu jest wciąż niedostateczna. Brak rzetelnej wiedzy o istocie tej nowatorskiej formy ochrony przyrody oraz krążące na jej temat mity są często przyczyną niechęci i obaw. Obawy te najczęściej dotyczą ograniczeń i obowiązków, które nakłada prawo na samorządy gminne, oraz ewentualnych z tym związanych kosztów. Adwersarze programu Natura 2000 postrzegają związane z nim obwarowania prawne jako poważną przeszkodę w realizacji inwestycji związanych z rozbudową infrastruktury i hamulec rozwoju gospodarczego gminy bądź regionu. Polska nie jest pod tym względem wyjątkiem. Sceptyczne nastawienie samorządów lokalnych i mieszkańców terenów objętych nową formą ochrony jest nadal powszechne w większości krajów, które w ostatnich latach przystąpiły do Wspólnoty Europejskiej. Wydaje się, że źródłem tych obaw jest przede wszystkim niedostateczna wiedza o potencjalnych korzyściach wynikających z obecności obszarów chronionych w gminie i ich atrakcji przyrodniczych. Przypadki zablokowania inwestycji wskutek konfliktu z siecią Natura 2000 są jednostkowe, ale co należy podkreślić, zawsze uzasadnione. Częstą przyczyną takich sytuacji jest nieuwzględnienie w planach inwestycyjnych rozwiązań alternatywnych, umożliwiających osiągnięcie określonego celu przy minimalnych stratach zasobów środowiska. Realizacja działania określonego przez nadrzędny cel społeczny jest zawsze możliwa pod warunkiem, że nie będzie znacząco oddziaływać negatywnie na siedliska i gatunki chronione w ramach obszaru Natura 2000, lub zastosowane zostaną wszelkie możliwe działania łagodzące lub kompensujące straty zasobów przyrodniczych. Czym jest sieć Natura 2000 w telegraficznym skrócie Natura 2000 jest programem zakładającym utworzenie na terenie Unii Europejskiej wspólnej sieci obszarów chronionych. Celem programu jest zachowanie dziedzictwa przyrodniczego Europy, w szczególności zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych i gatunków. Podstawą są dwie dyrektywy unijne: Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa) i Dyrektywa Ptasia. Program ten obejmuje obecnie około 17% powierzchni Unii Europejskiej, w tym prawie 20% obszaru Polski. Wprowadzenie sieci Natura 2000 w wielu krajach Europy, w tym także w Polsce, wiązało się ze zmianą sposobu myślenia o ochronie przyrody. Świeżość tej idei polega właśnie na pogodzeniu potrzeb i nadrzędnych interesów społecznych z celami ochrony przyrody. Wynika to z faktu, iż zamysł wspólnego systemu ochrony oparto na idei zrównoważonego rozwoju, która zakłada realną możliwość rozwoju gospodarczego i poprawy bytu człowieka, przy jednoczesnym zachowaniu i racjonalnym wykorzystaniu zasobów środowiska. Dopuszcza więc możliwość eksploatacji tych dóbr na obszarach Natura 2000, jednak nie przez rabunkową gospodarkę, lecz z uwzględnieniem potrzeby zachowania siedlisk i gatunków będących celem i przedmiotem ochrony obszaru, tak by kolejne pokolenia mogły z nich również korzystać. Wbrew obiegowym opiniom, ta forma ochrony nie jest jedynie listą zakazów, jak w przypadku innych form ochrony przyrody, np. rezerwatu czy parku narodowego. Jest natomiast zbiorem zaleceń, jak korzystać z zasobów naturalnych w zrównoważony sposób, nie wykluczając przy tym realnych korzyści materialnych dla społeczności lokalnych i podniesienia jakości życia człowieka.
11 Fot. 1. Kolonia lęgowa kormorana w Wiśle Małej Fot. 2. Ujście Wisły Dostęp do informacji o sieci obszarów Natura 2000 jest powszechny i nieograniczony. Podstawowym i najbardziej dostępnym źródłem informacji o położeniu, powierzchni i celach ochronnych obszarów są strony internetowe Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska, geoportal Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (www.geoserwis.gdos.gov.pl) i oficjalna strona sieci Natura 2000 w Polsce (www.natura2000.gdos.gov.pl). Szczegółowe informacje o celach ochrony i potencjalnych zagrożeniach możemy znaleźć w Standardowych Formularzach Danych (SDF), sporządzanych dla każdego z obszarów. Jak skorzystać na programie Natura 2000 Gospodarowanie na obszarach Natura 2000 i w ich bezpośrednim sąsiedztwie nakłada na potencjalnego inwestora obowiązek analizy, czy planowana inwestycja może znacząco negatywnie oddziaływać na przedmiot ochrony. Możliwa jest każda inwestycja, dla której zostanie wykazany brak takiego oddziaływania lub zostaną zastosowane skuteczne środki łagodzące i kompensujące ewentualne oddziaływanie. Rzecz jednak nie w tym, co wolno zrobić na obszarach sieci, lecz jak można lepiej wykorzystać silną europejską markę jaką jest Natura 2000. Zdecydowanie faworyzowane są te rodzaje działalności gospodarczej, które nie wchodzą w konflikt z przedmiotem ochrony, a wręcz przeciwnie, promują wartości przyrodnicze i wspomagają ochronę lokalnej bioróżnorodności. Program Natura 2000 jest szansą dla gmin, które nie mogą poszczycić się rozwiniętym przemysłem, ale posiadają naturalny potencjał w postaci nieznacznie zmienionego krajobrazu, tradycyjnego sposobu gospodarowania rolniczego, atrakcji turystycznych i przyrodniczych. Taką szansę stwarzają odpowiednie instrumenty finansowe Unii Europejskiej, np. programy rolnośrodowiskowe, wspierające naturalne i zrównoważone rolnictwo ekologiczne, ekstensywne użytkowanie łąk, hodowlę gatunków i ras zagrożonych wymarciem lub racjonalną gospodarkę rybacką. Rolnicy, którzy zdecydowali się na prowadzenie gospodarki bardziej przyjaznej środowisku otrzymują dopłaty bezpośrednie, dodatkowo zwiększone o 20% jeśli prowadzą swą działalność na obszarze Natura 2000. Na bezpośrednie dopłaty unijne mogą również liczyć gospodarstwa rybackie i stawy hodowlane. Prócz dopłat, które rekompensują poniesione koszty związane ze zmianą lub dostosowaniem sposobu użytkowania terenu, profitem wynikającym z rolnictwa ekologicznego i zrównoważonej gospodarki rybackiej są produkty, znajdujące zbyt jako żywność ekologiczna. Francuscy rolnicy mają zwiększone dochody wynikające ze sprzedaży certyfikowanych produktów z obszarów Natura 2000. Pomysłem na działalność gospodarczą na obszarach Natura 2000 lub w bezpośrednim ich sąsiedztwie są przedsięwzięcia związane z rozwojem turystyki. Obecność ostoi przyrodniczej Natura 2000 jest zwykle informacją, że teren ten cechuje dobrze zachowane środowisko naturalne lub szczególne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Oczywiście, nie każdy obszar ochrony Natura 2000 jest gwarantem udanego biznesu turystycznego, jeżeli nie został on we właściwy sposób udostępniony i zagospodarowany pod względem turystycznym. Rozwój turystyki nie tylko nie może wchodzić w konflikt z przedmiotem ochrony obszaru, ale również powinien być dostosowany do lokalnych warunków i wykorzystywać naturalny potencjał obszaru oraz już istniejące zaplecze.
12 Fot. 3. Ujście Bajerki Oprócz najpopularniejszych przedsięwzięć ukierunkowanych na agroturystykę lub turystykę kwalifikowaną (kajakarstwo, turystyka rowerowa i konna), na szczególną uwagę zasługuje ekoturystyka, polegająca na rozwijaniu pakietu usług dla różnych form aktywności połączonych z wrażeniami estetycznymi, wynikającymi z obcowania z dziką przyrodą. Działania takie mogą polegać na przygotowaniu specjalnej infrastruktury, obejmującej ścieżki dydaktyczne, punkty widokowe, wieże obserwacyjne itp. Ekoturystyka obejmuje także szereg działań na polu edukacji ekologicznej oraz promocji walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu, przez organizację zielonych szkół, cyklicznych imprez plenerowych itp. Budowa zaplecza dla ekoturystyki sprzyja także rozwojowi usług hotelarskich i gastronomicznych, promocji kultury regionu oraz zachowaniu ginących zawodów związanych m.in. z rzemiosłem artystycznym. Warto także wspomnieć o programie Komisji Europejskiej LIFE+, którego głównym celem jest wspieranie procesu wdrażania wspólnotowego prawa ochrony środowiska, realizacja polityki ochrony środowiska oraz promocja rozwiązań problemów ochrony środowiska. Program ten oferuje wysokie dofinansowanie do projektów ukierunkowanych na rozwój i promowanie nowatorskich rozwiązań w zakresie ochrony środowiska. Finansowanie z LIFE+ mogą otrzymywać podmioty i instytucje publiczne lub prywatne zarejestrowane na terenie dowolnego państwa należącego do Unii Europejskiej. Istnieją inne korzyści wynikające z programu Natura 2000. Obecność ostoi przyrodniczej w gminie może być ważnym argumentem w staraniach o dofinansowanie modernizacji infrastruktury, szczególnie związanej z poprawą warunków sanitarnych (kanalizacja, drogi), co stanowi korzyść zarówno dla lokalnej społeczności, jak i środowiska przyrodniczego. Brak dostatecznej ochrony siedlisk i gatunków generuje straty finansowe sięgające kilkudziesięciu miliardów euro rocznie w skali całej Wspólnoty. Przyczyną tych kosztów jest np. zanik siedlisk spełniających funkcję przeciwpowodziową lub usuwających zanieczyszczenia wód powierzchniowych. Likwidacja tych szkód post factum jest znacznie droższa od zabiegów ochronnych, stosowanych w celu zachowaniu siedlisk w dobrej kondycji i utrzymaniu ich naturalnych funkcji. Uzyskanie realnych korzyści materialnych przez społeczność lokalną wymaga zmiany sposobu postrzegania własnego regionu i sformułowania zrównoważonej koncepcji jego rozwoju oraz opracowania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla chronionego obszaru i jego otoczenia. Plan taki powinien uwzględniać zarówno ekonomiczne potrzeby lokalnych społeczności, ich rozwój gospodarczy, jak i cele ochronne obszaru Natura 2000. Powinien zatem być przygotowany z uwzględnieniem konsultacji społecznych i we współpracy z ekspertami w dziedzinie ochrony przyrody. Przede wszystkim jednak racjonalna gospodarka zasobami przyrody na obszarach Natura 2000 wymaga zaangażowania lokalnych samorządów, przedstawicieli organizacji pozarządowych i zwykłych obywateli w akcje informacyjne o programie i potencjalnych korzyściach z niego płynących. Władze gmin aktywizując i zachęcając członków lokalnych społeczności do podejmowania prób rozwoju własnej działalności w oparciu o zasoby krajobrazowe i przyrodnicze obszarów Natura 2000, w ten sposób realizują ideę zrównoważonego rozwoju. Urzędnicy i działacze samorządowi powinni także służyć im wsparciem i pomocą merytoryczną w opracowaniu planów inwestycji i w staraniach o dofinansowanie z Unii Europejskiej lub Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na rozpoczęcie działalności gospodarczej na obszarze Natura 2000.
13 Fot. 4. Wędkarze nad Wisłą Fot. 5. Rezerwat przyrody Rotuz Zalecane jest również zaangażowanie lokalnych społeczności w przygotowywanie projektów planów ochrony dla obszarów Natura 2000, w zakresie: określenia sposobów prowadzenia gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, ustalenia działań pożądanych dla zrównoważonego rozwoju obszarów bazujących na wykorzystaniu zasobów krajobrazu i przyrody, a nie przeszkadzających osiąganiu, utrzymywaniu lub odtwarzaniu właściwego stanu przedmiotów ochrony, zwłaszcza działań dotyczących zabudowy lub lokalizacji infrastruktury technicznej, komunikacyjnej, turystycznej lub edukacyjnej. W przypadku obszarów Natura 2000 obejmujących zbiornik Goczałkowicki oraz tereny przyległe, którymi są Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Dolina Górnej Wisły (fot. 1) oraz Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Zbiornik Goczałkowicki Ujście Wisły i Bajerki (fot. 2, 3) w oparciu o istniejące na ich terenie walory przyrodnicze możliwe jest podniesienie atrakcyjności gmin przez inwestycje turystyczne i popularyzowanie wiedzy przygotowanie map przyrodniczo-turystycznych, przewodników przyrodniczych. Przykładem pomysłów inwestycji turystycznych wykorzystujących walory przyrodnicze tych obszarów jest: budowa wysokiej (ponad 20 m) wieży widokowej o nazwie Żabie Oko w Zabrzegu-Czarnolesiu z widokiem na zbiornik oraz przylegający od południa kompleks leśny, w którym znajduje się rezerwat Rotuz, na wzór wieży widokowej Kaszubskie Oko w Gniewinie (www.sasinko.pl/w-okolicy/wieza-widokowa-kaszubskie-oko.html); budowa mniejszych wież widokowych do obserwacji ptaków na wzór wież w Parku Narodowym Ujście Warty (www.pnujsciewarty.gov.pl/72,infrastruktura- -turystyczna.html?wiecej=80); budowa stanowisk dla wędkarzy, którzy często wędkują na wodach rzeki Wisły i Zbiornika Goczałkowickiego (fot. 4); budowa kładki drewnianej na konstrukcji stalowej, umożliwiającej dostęp do końcowego odcinka lewego wału zlokalizowanego wzdłuż ujścia Wisły do Zbiornika Goczałkowickiego; wytyczenie przyrodniczych ścieżek dydaktycznych: od Stacji PKP w Zabrzegu-Czarnolesiu wzdłuż torów aż do rezerwatu Rotuz (fot. 5); z Chybia-Mnich do Ujścia Bajerki, ze Strumienia do Ujścia Wisły do Zbiornika. Natura 2000 to również promocja regionu. Obszary cenne przyrodniczo przyciągają jak magnes mieszkańców dużych aglomeracji, szukających wypoczynku w ciszy i spokoju. Rosnąca popularność ekoturystyki i potrzeba obcowania z naturą powinny być bodźcem dla lokalnych społeczności do szukania nowych źródeł dochodu i rozwoju działalności, będącej odpowiedzią na urbanizację i uprzemysłowienie. Wymaga to jednak akceptacji zasad funkcjonowania sieci Natura 2000, wykreowania proekologicznych postaw, odpowiedniej promocji regionu i przemyślanych decyzji samorządowców. Źle zorganizowana turystyka lub niewłaściwe inwestycje mogą nie tylko zakończyć się fiaskiem finansowym, ale też zagrozić delikatnym układom przyrodniczym. Większość zasobów naturalnych po pewnym okresie nadmiernej eksploatacji ulega wyczerpaniu i przestaje przynosić dochody. Dotyczy to także zasobów przyrody ożywionej, które mogą stanowić trwałe źródło dochodu, jeśli będą eksploatowane w sposób zrównoważony. Efektywna, zrównoważona gospodarka wymaga natomiast wiedzy na temat mechanizmów, jakim podlegają poszczególne elementy środowiska przyrodniczego. Wyniki interdyscyplinarnych badań prowadzonych aktualnie w ramach projektu ZiZOZap na terenie Zbiornika Goczałkowickiego mogą wkrótce posłużyć okolicznym gminom jako narzędzie do planowania przedsięwzięć gospodarczych, które nie tylko nie będą stwarzały zagrożenia dla zasobów przyrody, ale będą wykorzystywały ich naturalny potencjał.
14 Jacek Długosz, Piotr Cofałka Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych GEOPORTAL JAKO NARZĘDZIE PREZENTACJI I DOSTĘPU DO DANYCH PROJEKTU ZIZOZAP Baza danych Opracowana przez zespół Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych baza danych służy do gromadzenia informacji pochodzących zarówno z prowadzonych w projekcie monitoringów: badawczego i operacyjnego, jak i zasobów archiwalnych. Baza zaprojektowana została do gromadzenia i udostępniania danych pomiarowych. Jest na tyle uniwersalna, że każdy zespół badawczy może wprowadzać wyniki swoich prac. Baza została oparta na silniku MS SQL Server 2008R2. Do grudnia 2012 r. zgromadzono w niej ponad 8 mln wyników pomiarów. W bazie danych znajduje się ponad 300 tys. wyników badań terenowych, dotyczących m.in. fizykochemii wody i osadów dennych, ekofizjologii, ekologii, hydrogeologii, otrzymanych przez poszczególne grupy naukowców. Część parametrów mierzona jest od razu w miejscu pobrania prób, lecz większość dopiero w laboratoriach. Wyniki po przetworzeniu, przeanalizowaniu i zinterpretowaniu trafiają do bazy danych za pomocą specjalnie opracowanych formularzy. Przeważająca część informacji pochodzi jednak z monitoringu automatycznego. Dotychczas zgromadzono 7,26 mln wyników pomiarów parametrów fizykochemicznych mierzonych na zbiorniku goczałkowickim, na stacjach meteorologicznych rozmieszczonych w zlewni Małej Wisły, a także dotyczących poziomu zwierciadła wody w warstwach wodonośnych mierzonych w piezometrach. Monitoring automatyczny koordynowany jest przez zespół hydrologów Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. W bazie gromadzone są nie tylko dane wytworzone przez uczestników projektu, ale również dostarczone przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągowe SA (GPW) i firmę Ecoclima Serwis S.J., a także otrzymane z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach. Znaczna część danych została przepisana z papierowych ksiąg udostępnionych przez Zakład Uzdatniania Wody w Goczałkowicach oraz Stację Uzdatniania Wody w Strumieniu należące do GPW SA. Tę żmudną pracę wykonali studenci Uniwersytetu Śląskiego pod opieką dr Andrzeja Woźnicy. Dotychczas zgromadzono w bazie 540 tys. zarówno bieżących, jak i archiwalnych obserwacji. W bazie danych projektu ZiZOZap przechowywane są również dane przestrzenne. Jako repozytorium wykorzystano geobazę SDE. Przechowywane są w nim zarówno mapy rastrowe i wektorowe zakupione w celu realizacji projektu, jak i mapy wytworzone przez uczestników projektu. W zasobach znajdują się również archiwalne mapy z okresu przedwojennego, pokazujące teren przed budową zbiornika. Zgromadzone dane dostępne są dla uczestników i przyjaciół projektu po uwierzytelnieniu. Dane monitoringowe można przeglądać zarówno ze strony internetowej projektu (www. zizozap.pl), jak i z geoportalu (http://geoportal.zizozap.pl/ zizozapgeoportal).
15 Geoportal Geoportal jest narzędziem informatycznym umożliwiającym dostęp do informacji mapowych z poziomu przeglądarki internetowej. Z jego pomocą można łatwo wyszukać dostępne dane przestrzenne, ocenić ich przydatność do określonego celu oraz poznać warunki dotyczące wykorzystywania (INSPIRE). Geoportal zbudowany w ramach projektu ZiZOZap bazuje na rozwiązaniu ArcGIS Server firmy ESRI. Prezentowane są na nim informacje mapowe zgromadzone przez uczestników projektu oraz wyniki prowadzonego monitoringu. Możliwe jest również monitorowanie danych online. Geoportal wspomaga zarządzanie zasobami bazodanowymi. Umożliwia także kontrolę jakości, spójności i poprawności gromadzonych informacji. Ponadto ułatwia przeglądanie danych oraz planowanie kolejnych badań naukowych, co przy tak dużej liczbie zgromadzonych rekordów jest niezwykle ważne. Dzięki rozwiązaniom autorskim wdrożonym przez zespół Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych możliwe staje się stosowanie geoportalu do tworzenia prostych opracowań mapowych na podstawie własnych danych nałożonych na informacje zgromadzone na geoportalu. Cel ten osiągnięto przez budowę funkcji umożliwiających ładowanie własnych plików SHP (shapefile), zmianę kolejności wyświetlania warstw, prezentację danych monitoringowych w postaci tabel i wykresów oraz prezentację galerii zdjęć osadzonych w przestrzeni zbiornika Goczałkowice.
16 WIĘCEJ O PROJEKCIE www.zizozap.pl NEWSLETTER DLA MEDIÓW AKTUALNOŚCI ZIZOZAP W MEDIACH KONTAKT O PROJEKCIE ZBIORNIK GOCZALKOWICKI GALERIA KONFERENCJE REZULTATY PUBLIKACJE KOORDYNATOR REALIZATORZY PRZYJACIELE PROJEKTU PLIKI DO POBRANIA REDAKCJA mgr inż. Wanda Jarosz, e-mail: zizozap@ietu.katowice.pl prof. zw. dr. hab. Paweł Migula, Koordynator Projektu ZiZOZap dr Andrzej Woźnica (UŚ) e-mail: zizozap@us.edu.pl Zdjęcia: Marek Grucka, Wanda Jarosz, Paweł Migula, Zbigniew Wilczek, Andrzej Woźnica, Archiwum ZiZOZap Oprawa graficzna i skład: Anna Kopaczewska Druk na papierze w 100% z makulatury