Publikacja całkowicie finansowana przez Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego program Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego (KNOW) Recenzent prof. dr hab. Krystyna Slany Projekt okładki Jadwiga Burek Copyright by Beata Tobiasz-Adamczyk & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3556-6 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
SPIS TREŚCI Przedmowa (Tomasz Grodzicki)... 7 Część I. Główne nurty zainteresowań socjologii żywienia jako subdyscypliny socjologii medycyny (Beata Tobiasz-Adamczyk) 1. Socjologia żywienia jako subdyscyplina socjologii medycyny... 11 1.1. Powstanie socjologii żywienia... 14 2. Proces medykalizacji a zmiany we wzorach odżywiania... 21 3. Socjologiczne ujęcia zachowań w zdrowiu... 26 3.1. Samoocena sposobu żywienia przez osoby starsze... 29 3.2. Zachowania antyzdrowotne... 31 3.3. Uwarunkowania zachowań żywieniowych... 33 3.4. Zachowania w stanie złego samopoczucia... 34 4. Uwarunkowania wyboru żywności... 36 5. Preferencje, wybory określonych produktów żywnościowych... 43 6. Nierówności społeczne a wzory odżywiania... 46 7. Postrzeganie ryzyka związanego z żywnością... 51 8. Zachowania związane z samoopieką... 54 9. Zachowania w chorobie... 57 9.1. Samoleczenie jako wyraz zachowań w chorobie... 60 10. Socjologiczne i kulturowe aspekty otyłości... 63 10.1. Uwarunkowania otyłości... 66 10.2. Jakość życia osób otyłych... 70 Bibliografia... 78 Część II. Wybrane aspekty socjologii żywienia Wybrane aspekty epidemiologii żywienia (Elżbieta Sochacka-Tatara)... 87 Socjalizacja a żywienie analiza socjologiczna (Anna Matyja)... 97 Uwarunkowania genderowe nierówności i przemocy w sferze zachowań żywieniowych ujęcie interdyscyplinarne (Peter Sobieraj, Joanna Cichecka, Barbara Woźniak)... 119 Regulacyjna funkcja religii a sposób odżywiania się i zdrowie osób zaangażowanych religijnie (Barbara Woźniak)... 129 Dystynkcja i dieta. Rola kapitału kulturowego w procesie kształtowania upodobań żywieniowych (Joanna Cichecka)... 147 Migracje międzynarodowe a żywienie (Elżbieta Ptak)... 163
6 Spis treści Waga mediów, czyli o wpływie mass mediów na kształtowanie wzorów żywienia (Anna Prokop)... 175 Zaburzenia odżywiania występujące u dzieci i młodzieży (Anna Jasiówka)... 195 Edukacja osób starszych w zakresie zdrowego odżywiania się (Katarzyna Szczerbińska)... 205 Antropologiczne podejście do nauki o żywieniu (z perspektywy amerykańskiej) (Peter Sobieraj)... 219 Informacja o autorach... 235
PRZEDMOWA Współczesna medycyna zwraca szczególną uwagę na związki pomiędzy dietą i zwyczajami żywieniowymi a stanem zdrowia określanym przez Światową Organizację Zdrowia jako stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, zdolność i umiejętność pełnienia ról społecznych oraz adaptacji do zmian środowiska. Głównym impulsem do zainteresowania się problemami żywienia są dane Światowej Organizacji Zdrowia świadczące o epidemii otyłości w krajach rozwiniętych, decydujące o tym, że jest ona uznawana za trzecią przyczynę zgonów po nadciśnieniu tętniczym i paleniu tytoniu. Jednocześnie niedożywienie wśród dzieci stanowi główną przyczynę zgonów w krajach o niskim PKB. W Polsce, według badań prowadzonych w ramach projektu POLKARD, co dziesiąte dziecko ma nadwagę lub otyłość. Sytuacja jest jeszcze poważniejsza wśród dorosłych, gdyż jak pokazują badania NATPOL w 2011 roku częstość otyłości przekraczała 22% (6,5 miliona osób), a nadwagi 50%. W ciągu ostatnich 10 lat liczba osób otyłych zwiększyła się w Polsce o 3% i przewiduje się, że w najbliższych latach nadal będzie wzrastać. Konsekwencją nadwagi i otyłości jest przyspieszony rozwój schorzeń określanych jako choroby cywilizacyjne: nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, choroby niedokrwiennej serca, niewydolności serca, choroby zwyrodnieniowej stawów. Należy podkreślić, że związków pomiędzy nieprawidłowym odżywianiem a chorobą nie można zdefiniować jedynie jako prostej relacji przyczyna skutek. Często bowiem to choroba leży u podłoża zaburzeń odżywiania, i jako przykład można tu przytoczyć depresję lub choroby metaboliczne. Jednoznaczne określenie, co jest pierwotnym defektem, jest najczęściej niemożliwe, gdyż uwarunkowania zaburzeń odżywiania obejmują również czynniki dziedziczne, skład diety, stosowane leki, uwarunkowania środowiskowe. Rozwój różnych dziedzin nauki, jak chociażby nutrigenomiki lub metabolomiki, nowych technik leczenia otyłości w postaci chirurgii bariatrycznej czy popularność cudownych diet, jest najlepszym dowodem na zainteresowanie współczesnego świata tymi problemami. Książka, przygotowana przez zespół Pani Profesor Beaty Tobiasz-Adamczyk, nie stanowi próby kompleksowej odpowiedzi na pytanie o przyczyny otyłości lub możliwości jej leczenia. Jest jednak znakomitym źródłem informacji na temat socjologicznych uwarunkowań zachowań żywieniowych. Spo-
8 Przedmowa sób odżywiania jest niewątpliwie zależny od wzorców rodzinnych i kulturowych, statusu ekonomicznego, charakteru pracy, przekonań religijnych i wielu innych czynników, które zostały ukazane w tej fascynującej publikacji. Niezależnie bowiem od przekazanych praktycznych i dobrze naukowo udokumentowanych informacji Autorzy w bardzo interesujący sposób opisują współczesny świat, pokazując wieloelementową mozaikę przyczyn leżących u podłoża zaburzeń odżywiania. Prof. dr hab. med. Tomasz Grodzicki Dziekan Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie
INFORMACJA O AUTORACH Joanna Cichecka, mgr, absolwentka socjologii i polonistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Doktorantka w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Asystentka w Zakładzie Socjologii Medycyny UJ CM. Anna Jasiówka, mgr, specjalistka Zdrowia Publicznego, absolwentka Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum oraz Wydziału Zdrowia, Medycyny i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu w Maastricht. Obecnie doktorantka w Zakładzie Socjologii Medycyny, Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM. Współautorka prac poświęconych zagadnieniom zdrowia i ochrony zdrowia w Polsce. Zainteresowania naukowe i badawcze to przeszczepianie narządów, problemy i wyzwania stojące przed współczesną transplantologią, postawy ludzi wobec dawstwa organów. Anna Matyja, socjolog-socjoterapeuta, asystentka w Zakładzie Socjologii Medycyny UJ CM w Krakowie. Uzyskała stopień doktora nauk społecznych na Uniwersytecie Śląskim; ukończyła także studia podyplomowe w zakresie socjoterapii i psychoterapii dzieci i młodzieży w Krakowskim Centrum Psychodynamicznym. W praktyce zajmuje się terapią grupową, głównie w odniesieniu do zaburzeń w zachowaniach u dzieci i młodzieży. Anna Prokop, mgr socjologii i psychologii, asystentka w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM, doktorantka w Instytucie Socjologii Wydziału Filozoficznego UJ. Jej naukowe zainteresowania koncentrują się wokół problematyki zdrowia psychicznego oraz społeczno-kulturowych uwarunkowań zdrowia i choroby, w tym znaczenia mediów w kształtowaniu zachowań zdrowotnych i postaw wobec osób chorych. Elżbieta Ptak, mgr, asystentka w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej CM UJ, doktoranka w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Swoje zainteresowania naukowe skupia wokół zagadnień migracji międzynarodowych, społeczności lokalnych oraz jakościowych metod badawczych. Peter Sobieraj, mgr, absolwent University of Pennsylvania i Columbia University (USA); pracuje w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM jako antropolog kultury. Jego zainteresowania badawcze obejmują zagadnienia odnoszące się do czynników kulturowych wpływających na zdrowie w coraz bardziej zglobalizowanym systemie medycznym. Elżbieta Sochacka-Tatara, absolwentka biologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktor nauk medycznych; aktualnie zatrudniona na stanowisku adiunkta w Zakładzie Epidemiologii Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM. Jej główne zainteresowania badawcze skupiają się wokół epidemiologii żywieniowej.
236 Informacja o autorach Katarzyna Szczerbińska, dr hab. med., lekarz, specjalista geriatra, adiunkt w Zakładzie Socjologii Medycyny w Katedrze Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. Zajmuje się zagadnieniami jakości życia, promocją zdrowia i edukacją zdrowotną osób starszych. Autorka ponad 100 prac i artykułów dotyczących gerontologii i geriatrii. Od wielu lat aktywnie działa na rzecz poprawy jakości opieki nad osobami starszymi, pracując w Zespole do spraw Gerontologii przy Ministerstwie Zdrowia oraz uczestnicząc w pracach Grupy InterRAI (Cross-National Assessment of Elderly and Disabled Persons). Beata Tobiasz-Adamczyk, prof. zw., dr hab., socjolog medycyny, Kierownik Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej i Kierownik Zakładu Socjologii Medycyny Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum. Jednym z obszarów zainteresowań badawczych są zachowania w zdrowiu i chorobie oraz jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia. Autorka ponad 200 prac i artykułów z zakresu socjologii medycyny. Barbara Woźniak, absolwentka socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, doktor nauk społecznych, pracownik naukowo-dydaktyczny zatrudniony w Zakładzie Socjologii Medycyny UJ CM. Jej dotychczasowe własne badania dotyczą roli religii w jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia osób starszych. Jest autorką publikacji naukowych oraz uczestniczką projektów badawczych z zakresu socjologii starzenia się.
Redaktor prowadzący Mirosław Ruszkiewicz Adiustator Barbara Górska Korektor Katarzyna Jagieła Skład i łamanie Katarzyna Mróz-Jaskuła Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83