WŁADZA Władza to możliwość narzucenia własnej woli komuś innemu - na przykład podjęcie decyzji, która w jakiś sposób dotyczy jego spraw, albo wydanie polecenia, które musi wykonać, choćby wcale nie miał na to ochoty.
CZY WŁADZA JEST POTRZEBNA? Takie pytanie zadają najczęściej anarchiści, przekonani, że bez państwa i władzy opartej na przymusie ludzie żyliby bardziej szczęśliwie i zgodnie. Wszystkie ich działania byłyby efektem wzajemnego porozumienia, podział pracy i obowiązków dałby się przeprowadzić na drodze dobrowolnych deklaracji i uzgodnień. Władza z punktu widzenia anarchistów nie jest lekarstwem na problemy powstające w relacjach między ludźmi, ale najważniejszą tych problemów przyczyną. Poglądy anarchistów uważa się najczęściej za utopijne.
WŁADZA POLITYCZNA Władza, a szczególnie władza polityczna (to znaczy istniejąca w owych większych wspólnotach - przede wszystkim w państwie) pełni niezwykle istotne funkcje. Narzuca ogólne reguły postępowania (przepisy prawa) i pilnuje ich przestrzegania. Dba o bezpieczeństwo wspólnoty i dokonuje w niej dystrybucji różnego rodzaju dóbr.
SKĄD SIĘ BIERZE POSŁUSZEŃSTWO?
Najczęściej uważa się, że władza może opierać się na sile lub autorytecie. W pierwszym przypadku posłuszeństwo jest efektem strachu przed przymusem, w drugim wynika z zaufania, jakim podporządkowujący się władzy darzy tego, kto podejmuje decyzje.
Podporządkowanie się obywateli decyzjom władzy (nawet wtedy, gdy nie są przez nich akceptowane) wynika więc nie tylko z lęku przed możliwością użycia siły, ale także z przeświadczenia o prawomocności władzy, czyli o tym, ze ma ona prawo podejmować obowiązujące wszystkich decyzje i działania.
Niemiecki socjolog Max Weber wyróżnił trzy typy legitymizacji (uprawomocnienia) władzy politycznej: tradycja, charyzma, prawo.
O władzy politycznej mówi się zwykle w kontekście państwa. Przypomnijmy zatem, czym ono jest.
PAŃSTWO Państwo to wspólnota polityczna, współcześnie będąca najczęściej formą organizacji życia narodu (państwo narodowe). W najbardziej znanej definicji państwa wskazuje się na trzy jego zasadnicze cechy: wyodrębnione terytorium, żyjącą na nim społeczność i istniejącą władzę zwierzchnią.
Państwo w swoim działaniu realizuje dwie podstawowe funkcje - zapewnia obywatelom bezpieczeństwo zewnętrzne w relacjach z innymi wspólnotami państwowymi i strzeże porządku na swoim terytorium.
Podstawowe funkcje państwa Ochrona bezpieczeństwa Terytorium Państwo Suwerenna władza Tutaj wpisz tytuł Wyłaczne prawo stosowanie przymusu Tutaj wpisz tytuł Zapewnianie porządku wewnętrznego Prawo obowiązującewszystkich mieszkających na terytorium państwa Aparat państwowy
Jak klasyfikować państwa? Dla Arystotelesa państwo było najdoskonalszym tworem naturalnym, wspólnotą wynikającą bezpośrednio ze społecznej i politycznej natury człowieka. Tylko w państwie człowiek, stając się obywatelem, mógł w pełni zrealizować swoją naturę.
Święty Augustyn podkreślał boskie pochodzenie państwa, święty Tomasz z Akwinu, choć także uznawał boskie pochodzenie władzy, twierdził, że powstanie konkretnego państwa jest efektem ludzkich starań.
Zgodnie z koncepcją podboju państwo powstało w efekcie zwycięstwa jednego plemienia nad innym, a podział rządzący - rządzeni odwzorowywał w istocie podział na zwycięzców i ludność podbitą.
Robert Filmer dowodził z kolei, że państwo jest efektem ewolucji władzy dawnego naczelnika rodu (bądź plemienia), który z czasem stał się królem.
Dla kształtowania się nowożytnej konstrukcji państwa szczególnie ważna była koncepcja umowy, rozwijana w pismach Thomasa Hobbesa, Johna Locke'a i Jeana Jacquesa Rousseau (jego główne dzieło nosi tytuł Umowa społeczna). Według niej państwo powstało w wyniku umowy wolnych jednostek, dążących do zachowania pokoju i ochrony ich życia, wolności i własności.
Karol Marks pojmował państwo z kolei jako narzędzie dominacji jednej klasy społecznej (posiadającej środki produkcji) nad innymi.
W politologii najczęściej państwa klasyfikuje się ze względu na formę rządów, wyróżniając monarchię (głowa państwa sprawuje władzę dożywotnie i najczęściej dziedzicznie) i republikę (głowa państwa jest wybierana na określony czas).
Ze względu na sposób sprawowania władzy współcześnie dzieli się państwa na:
> demokratyczne - rządy prawa, pluralizm polityczny, władze wybierane w wyborach powszechnych;
> autorytarne - rządzący z pomocą aparatu przymusu uniemożliwiają obywatelom uczestnictwo w życiu publicznym i pozbawiają ich jakiegokolwiek wpływu na władzę i podejmowane przez nią decyzje;
> totalitarne - rządząca partia stara się kontrolować nie tylko sferę publiczną, ale i prywatne życie obywateli, propagując swoją ideologię z pomocą środków masowego przekazu.
Ze względu na stosunek do prawa wyróżnia się czasem państwo prawa (albo prawne), gdzie normy prawne są podstawą relacji między rządzącymi a rządzonymi, i państwo prerogatywne, gdzie władza nie jest podporządkowana i ograniczana regułami prawa.
Państwa można też klasyfikować, biorąc pod uwagę ich społeczeństwa - Daniel Bell wyróżnia na przykład trzy typy państw: preindustrialne, industrialne i postindustrialne, uznając, że czynnikiem najistotniejszym jest to, czy w danym kraju doszło już do procesów uprzemysłowienia i modernizacji.
Przed 1989 r. państwa dzielono często na kapitalistyczne, socjalistyczne i kraje Trzeciego Świata. Obecnie stosuje się inną terminologię, wskazującą na stan rozwoju gospodarki: obok państw rozwiniętych (albo wysoko rozwiniętych) są więc kraje rozwijające się, rzadziej natomiast używa się terminu państwo zacofane".
Na system polityczny składają się działające w danym państwie instytucje władzy, organizacje polityczne (przede wszystkim partie) i uczestniczące w polityce (ruchy społeczne, stowarzyszenia) oraz zespół podstawowych norm i reguł funkcjonowania życia publicznego.
Filozof niemiecki Immanuel Kant twierdził, iż państwo jest rodzajem ludzkiej zbiorowości żyjącej według jednego, określonego porządku prawnego ( zrzeszenie pewnej liczby ludzi pod rządami prawa").
Georg Friedrich Hegel uważał, że państwo jest Bogiem na Ziemi", a jednostka dopiero w państwie zyskuje swoją tożsamość. Dlatego poświęcenie dla jego dobra powinno być obowiązkiem każdego obywatela.
Twórcą klasycznej trój elementowej definicji państwa jest Georg Jellinek, niemiecki teoretyk państwa i prawa. Za główne elementy państwa uznaje on ludność, terytorium i władzę najwyższą: państwo jest korporacją ludu wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią". Według Jellinka brak któregoś z tych elementów uniemożliwia powstanie i prawidłowe funkcjonowanie państwa.
Modele ustrojowe państw demokratycznych
Charahterystyka systemu parlamentarnego Do najważniejszych zasad obowiązujących w relacjach między władzą ustawodawczą a władzą wykonawczą należą zasady współistnienia, współpracy i współzależności (uzupełniania się) procesie rządzenia.
Głowa państwa Uprawnienia głowy państwa najczęściej ograniczają się do pełnienia funkcji reprezentacyjnych oraz do uczestnictwa w formalnych procedurach, np. zarządzania wyborów. Głowa Państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Powołuje szefa rządu i na jego wniosek ministrów. Wydawane przez nią akty prawne wymagają kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra. W ściśle określonych przypadkach zapisanych w konstytucji głowa państwa może rozwiązać parlament. Dysponuje prawem weta (może być ono odrzucone przez parlament. Ma prawo do inicjatywy ustawodawczej.
Władza ustawodawcza (parlament) System parlamentarny charakteryzuje się przewagą władzy ustawodawczej nad władzą wykonawczą. Władza ustawodawcza należy do parlamentu i oddziałuje bezpośrednio na władzę wykonawczą. Wynika to z faktu, że parlament powołuje rząd, który jest przed nim odpowiedzialny. Rząd może funkcjonować, gdy cieszy się zaufaniem większości parlamentu, co oznacza, że ponosi przed parlamentem odpowiedzialność polityczną. Parlament dysponuje prawem zgłoszenia wotum nieufności wobec całego rządu lub poszczególnych ministrów.
W wypadku uchwalenia wotum nieufności rząd lub ministrowie zostają zdymisjonowani. Istnieje również tzw. konstruktywne wotum nieufności - parlament może odwołać rząd, wyznaczając i dokonując jednocześnie wyboru nowego kandydata na szefa rządu. Parlament sprawuje również kontrolę nad rządem m.in. poprzez plenarne debaty nad polityką rządu, pytania i interpelacje poselskie, powoływanie komisji poselskich. Ponadto poprzez ustawy parlament określa prerogatywy rządu.
Władza wykonawcza W sprawowaniu władzy wykonawczej występuje tzw. dualizm, co oznacza, że sprawuje ją głowa państwa i rząd (gabinet). Decydujący wpływ na proces tworzenia rządu ma układ sił politycznych w parlamencie. Zazwyczaj na premiera desygnowany jest lider partii, która ma w parlamencie najwięcej mandatów. W związku z tym, że rząd jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, powinien on dysponować większością parlamentarną, która umożliwi mu prowadzenie założonej polityki. Jeśli rząd utraci zaufanie większości parlamentarnej, może być odwołany w całości lub w części przed upływem kadencji. Ma on prawo do inicjatywy ustawodawczej, może też zwrócić się do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu i natychmiastowe zarządzenie przedterminowych wyborów.
Warianty systemu parlamentarnego
Charakterystyka systemu parlamentarno-gabinetowego Cechą charakterystyczną tego systemu jest przewaga parlamentu nad rządem. Parlamen: nie tylko decyduje o procesie ustawodawczym, ale ingeruje również w bieżącą politykę rządu. System ten występuje w demokracjach charakteryzujących się dużą liczbą partii politycznych, a tym samym rozdrobnieniem politycznym parlamentu. Aby doszło do powołania rządu, najczęściej musi powstać koalicja, chociaż istnieje możliwość utworzenia rządu mniejszościowego. Słabością tego systemu jest podatność na kryzysy, które mogą powodować częste zmiany koalicji partyjnych. System parlamentarno-gabinetowy występuje m.in. we Włoszech, w krajach skandynawskich, Belgii i Holandii.
Charakterystyka systemu gabinetowoparlamentarnego Wyróżnikiem tego systemu jest przewaga rządu nad parlamentem. Taki model występuje w państwach o systemie dwupartyjnym - jedna z dwóch wielkich partii w wyniku wyborów zdobywa bezwzględną większość w parlamencie i samodzielnie bądź w koalicji z mniejszym ugrupowaniem obejmuje władzę. W systemie gabinetowo-parlamentarnym z reguły każda z ustaw proponowanych przez rząd zostaje uchwalona przez parlament, który nie odgrywa większej roli politycznej. Charakterystyczną cechą tego systemu jest silna pozycja premiera. System ten występuje np. w Wielkiej Brytanii.
Charakterystyka systemu kanclerskiego Nazwa tego systemu politycznego podkreśla silniejszą niż w typowym systemie parlamentarnym pozycję kanclerza (szefa rządu). Kanclerz jest samodzielnym organem państwa o własnych kompetencjach i odpowiedzialności. Kompetencje te mają charakter zwierzchniczy i kierowniczy wobec pozostałych członków rządu. W systemie tym decydującą rolę pełni kanclerz jako szef rządu posiadający szerokie uprawnienia. Jego pozycja wyraża się m.in. w procedurze powoływania rządu - kanclerz samodzielnie powołuje ministrów, a prezydent dokonuje jedynie aktu ich formalnej nominacji. Ministrowie są odpowiedzialni indywidualnie przed kanclerzem, ale za politykę rządu odpowiada jednoosobowo sam kanclerz. Decyzje kanclerza nie muszą być zatwierdzane przez parlament.
W systemie kanclerskim istnieje tzw. konstruktywne wotum nieufności, które polega na tym, że we wniosku o odwołanie kanclerza parlament musi jednocześnie powołać nowego kanclerza. Powoduje to, że w wypadku obowiązywania dyscypliny partyjnej i istnienia większościowego rządu parlament nie może skorzystać z tej możliwości. Kanclerz jest więc niemal nieusuwalny. Dysponuje on też narzędziem wpływu na parlament - może zażądać od parlamentu uchwalenia wotum zaufania. Jeśli nie dojdzie do jego uchwalenia, prezydent na wniosek kanclerza rozwiązuje parlament. System kanclerski występuje w Austrii i Niemczech.
Charakterystyka systemu parlamentarno-komitetowego System ten zwany jest formą konwentu lub formą rządów zgromadzenia. Charakteryzuje się przede wszystkim tym, że nie występuje w nim zasada trójpodziału władz, opiera się bowiem na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Najwyższym organem jest parlament. Do niego należy całość władzy, jest jedyną reprezentacją społeczeństwa. Parlament powołuje pozostałe organy, określa ich kompetencje oraz sprawuje nad nimi kontrolę.
Rząd jest wybierany przez parlament w sposób bezpośredni - jest on komitetem wykonawczym parlamentu. Wyklucza to uchwalanie wotum nieufności jako środka kontroli parlamentarnej. Ze względu na autonomię gmin i kantonów rząd ma znacznie ograniczone uprawnienia. W systemie parlamentarno-komitetowym istotne jest współdziałanie partii politycznych. Nazywane jest ono systemem kooperacji, a cechuje się tym, że po zakończeniu wyborów przy formowaniu rządu następuje zgodna współpraca partii. System parlamentarno-komitetowy łączy demokrację przedstawicielską z demokracją bezpośrednią. Występuje on w Szwajcarii.
Charakaterystya systemu prezydenckiego Jest to system oparty na zasadzie separacji władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej. Oznacza to, że legislatywa ma całkowitą autonomię w zakresie stanowienia prawa (funkcja ustrojodawcza i ustawodawcza), a prezydent w zakresie jego wykonywania. Parlament nie ma natomiast żadnych uprawnień wykonawczych poza uchwaleniem budżetu. Prezydent dysponuje całkowitą władzą wykonawczą, pozbawiony jest natomiast narzędzi ustawodawczych.
W systemie prezydenckim nie ma rozdziału kompetencji między głową państwa a szefem rządu. Prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem gabinetu; powołuje ministrów odpowiedzialnych przed nim politycznie. Prezydent powołuje rząd, który jest niezależny od parlamentu. Całkowita kontrola rządu należy do prezydenta - tylko on może odwołać ministrów. Rząd funkcjonuje niezależnie od większości parlamentarnej. Nie może też - podobnie jak prezydent - skrócić kadencji parlamentu ani go rozwiązać.
Charakterystyka systemu mieszanego - półprezydenckiego W systemie tym występują elementy systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Podobieństwa do systemu prezydenckiego wynikają ze sposobu wyboru prezydenta w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Istnieje tu dwuczłonowa władza wykonawcza (prezydent i rząd) i polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem. Głowa państwa (prezydent) dysponuje prawem inicjatywy ustawodawczej, może wydawać ustawy za kontrasygnatą premiera i ministrów. Ma prawo do rozwiązania parlamentu. Deputowani nie mogą być członkami rządu. Prezydent nie jest szefem rządu i nie ponosi odpowiedzialności politycznej. Rząd ma prawo do inicjatywy ustawodawczej. Parlament może uchwalić wobec rządu i ministrów wotum nieufności. System taki występuje np. we Francji.
Z takim rozwiązaniem ustrojowym mamy do czynienia na przykład we Francji (a w jeszcze większym stopniu w Rosji czy na Ukrainie). Funkcjonowało ono tam bardzo sprawnie w czasach prezydentury generała de Gaulle'a, który podejmował najważniejsze decyzje, premier miał natomiast za zadanie codzienne administrowanie krajem zgodnie ze wskazówkami prezydenta. Takie harmonijne działanie było jednak możliwe tylko wtedy, gdy prezydent był zwierzchnikiem tego samego ugrupowania, które dominowało w parlamencie.
W sytuacji, gdy prezydent wywodził się z innej partii niż większość parlamentarna, nie mógł w praktyce wyznaczać dowolnie kandydata na premiera, lecz musiał, zgodzić się na kandydata większości. Chociaż prezydent formalnie zachowywał wszystkie swoje uprawnienia, to musiał jednak w znacznie większym stopniu samoograniczać się, a inicjatywa przechodziła w ręce premiera reprezentującego większość parlamentarną. Tak więc system francuski wykazuje zdolność do adoptowania się do różnych sytuacji: jeśli prezydent jest liderem najsilniejszego ugrupowania w parlamencie, zbliża się do systemu prezydenckiego, gdy natomiast większość parlamentarna jest wroga prezydentowi system zaczyna funkcjonować niemal jak system parlamentarno gabinetowy, choć prezydent zachowuje istotne uprawnienia w prowadzeniu polityki zagranicznej.
W Polsce jak się wydaje, mamy do czynienia z zależnością odwrotną: prezydent odgrywa większą role w grze politycznej właśnie wtedy, gdy większość parlamentarna jest mu wroga.