WALORY GEOLOGICZNE MELSZTYÑSKIEGO WZGÓRZA ZAMKOWEGO I JEGO OTOCZENIA (KARPATY ZEWNÊTRZNE)

WALORY GEOLOGICZNE MELSZTYÑSKIEGO WZGÓRZA ZAMKOWEGO I JEGO OTOCZENIA (KARPATY ZEWNÊTRZNE) Geological attractions of the Melsztyn castle hill and its surroundings (Outer Carpathians) Marek CIESZKOWSKI 1, Jan GOLONKA 2, Andrzej ŒL CZKA 1 & Anna WAŒKOWSKA 2 1 Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Jagielloñski; ul. Oleandry 2a, 30-063 Kraków; e-mail: marek.cieszkowski@uj.edu.pl, andrzej.slaczka@uj.edu.pl 2 Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza; al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: jan_golonka@yahoo.com, waskowsk@agh.edu.pl Streszczenie: Œredniowieczny zamek w Melsztynie, usytuowany na wzgórzu, wznosi siê nad dolin¹ Dunajca na pó³nocnym obrze eniu Kotliny Zakliczyñskiej. Ta obronna siedziba mo nych rodów strzeg³a traktu handlowego biegn¹cego dolin¹ Dunajca. Wzgórze zamkowe posiada ciekawe walory geologiczne i geoturystyczne. Jest ono zbudowane z piaskowców ciê kowickich wieku najwy szy paleocen-eocen œrodkowy, bêd¹cych litostratygraficznym wydzieleniem serii œl¹skiej. Piaskowce ciê - kowickie bior¹ tu udzia³ w budowie ³uski Jurkowa Zakliczyna reprezentuj¹cej p³aszczowinê œl¹sk¹, jedn¹ z najwiêkszych jednostek tektonicznych Karpat zewnêtrznych. Unikalnoœæ piaskowców ciê kowickich w rejonie Melsztyna wynika z wielkiego nagromadzenia w nich klastów wêglanowych, a w tym bardzo licznych rodoidów. Piaskowce buduj¹ce melsztyñskie wzgórze zosta³y wykorzystane do budowy zamku, tote liczne ich fragmenty mo na obserwowaæ w œcianach zamkowych ruin. S³owa kluczowe: Karpaty zewnêtrzne, p³aszczowina œl¹ska, zamek w Melsztynie, piaskowce ciê kowickie, kreda, paleogen, stratygrafia, tektonika, walory geologiczne i geoturystyczne Abstract: The medieval Melsztyn castle is located at the northern margin of the Zakliczyn Trough, on the hill above the Dunajec River valley. This settlement of noble families was also a fortress that protected an important trade route, which led along the valley of the Dunajec. The castle hill includes very interesting geological and geotouristic attractions. It has been built of sandstones representing the Ciê kowice Sandstones, Paleocene-Middle Eocene in age, which are a division of the Silesian Series. The Ciê kowice Sandstones form part of the Jurków Zakliczyn thrust-sheet, which is the tectonic structure within the Silesian Nappe, one of the biggest tectonic units of the Northern Outer Carpathians. The sandstones are unique here because they contain a substantial admixture of carbonate clasts and very common rhodoids. The blocks of the Ciê kowice sandstones with well visible rhodoids can be frequently found in the walls of the Melsztyn castle ruins. Key words: Outer Carpathians, Silesian Nappe, Melsztyn castle, Ciê kowice Sandstones, Cretaceous, Paleogene, stratigraphy, tectonics, geological and geoturistic attractions

110 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska WSTÊP Œredniowieczny zamek w Melsztynie ma bardzo ciekaw¹ historiê oraz interesuj¹ce gotyckie oraz renesansowe rozwi¹zania architektoniczne. Jest on jednym z szeregu zamków strzeg¹cych szlaku handlowego biegn¹cego niegdyœ dolin¹ Dunajca z Wêgier do Polski (Kajzer et al., 2001; Sypek & Sypek, 2004; Cieszkowski & Waœkowska, w druku). Zamek ten, dziœ zachowany ju tylko w postaci ruin, ulokowany jest w Melsztynie na lewym brzegu Dunajca, na wynios³ym, zbudowanym z piaskowców ciê kowickich wzgórzu o po³udniowym zboczu opadaj¹cym stromo ku Dunajcowi. Wzgórze zamkowe oraz jego otoczenie posiada interesuj¹c¹ budowê geologiczn¹, a warunki geologiczno-geomorfologiczne stworzy³y tu niemal idealne miejsce do wybudowania warowni strzeg¹cej traktu biegn¹cego dolin¹ Dunajca. Czêœciowo zalesione wzgórze wraz ze wznosz¹cym siê na nim zamkiem wkomponowane jest w malowniczy krajobraz Pogórza Ro nowskiego i doliny Dunajca. U stóp góruj¹cego nad okolic¹ zamku rozpoœciera siê p³askodenna Kotlina Zakliczyñska œródgórskie obni enie o za³o eniach tektonicznych. Jej dno wys³ane g³ównie rzecznymi wirami Dunajca, osi¹ga tu szerokoœæ dochodz¹c¹ do 1.5 km. Z obecnoœci¹ kotliny wi¹ e siê rozszerzenie doliny Dunajca, który przep³ywaj¹c têdy, tworzy kilka meandrów. Dunajec p³yn¹cy miêdzy Nowym S¹czem a Czchowem generalnie w kierunku z po³udnia na pó³noc, zmienia w Kotlinie Zakliczyñskiej swój kierunek na WSW-ENE, po czym opuszcza j¹ i p³ynie w kierunku Tarnowa, przyjmuj¹c orientacjê SSW-NNE. Pod wzglêdem geologicznym kotlina znajduje siê w œrodkowej czêœci polskiego sektora Karpat zewnêtrznych (fliszowych) na obszarze wystêpowania p³aszczowiny œl¹skiej, w jej czêœci pó³nocnej. Osadowa sukcesja tej p³aszczowiny seria œl¹ska jest reprezentowana na obszarze pogórzy otaczaj¹cych kotlinê przez ci¹g³y profil utworów fliszowych, obejmuj¹cych interwa³ wiekowy od wczesnej kredy po oligocen. Wzgórze zamkowe w Melsztynie zbudowane jest z piaskowców ciê kowickich nale ¹cych tu do ³uski Jurkowa Zakliczyna. W tym rejonie piaskowce ciê kowickie wyró nia obecnoœæ bardzo licznych rodoidów. Poza po³udniowym i wschodnim zboczem zamkowego wzgórza ich ods³oniêcia wystêpuj¹ w pobliskich Charzewicach. Piaskowce ciê kowickie by³y u yte do budowy murów zamku, tote ich fragmenty zdecydowanie dominuj¹ w œcianach jego ruin. Wœród tych fragmentów czêsto spotyka siê piaskowce z rodoidami. STRATYGRAFIA W profilu serii œl¹skiej w otoczeniu Kotliny Zakliczyñskiej zosta³y wyró nione kredowe i paleogeñskie wydzielenia litostratygraficzne (Fig. 1). Utwory wczesnej kredy, zgodnie z zaproponowan¹ ostatnio formaln¹ nomenklatur¹ (Golonka et al., 2008), s¹ reprezentowane przez formacje grodzisk¹ (walan yn-apt), wierzowsk¹ (apt) i lgock¹ (alb-cenoman). Formacja grodziska (walan yn-apt) sk³ada siê z dwóch ogniw: ³upkowo-piaskowcowego ogniwa z Cisownicy (walan yn-hoteryw) opisywanego do tej pory jako ³upki cieszyñskie górne i piaskowcowo-zlepieñcowego ogniwa z Piechówki (hoteryw-apt) do tej pory okreœlanego jako piaskowce grodziskie. W rejonie na E od Melsztyna znaleziono w nim amonity, a w rejonie Olszyn bloki wapieni jurajskich o œrednicy do 1 m. W omawianym profilu

Walory geologiczne melsztyñskiego wzgórza zamkowego... 111 ³upki formacji wierzowskiej zast¹pione s¹ tu w znacznym stopniu przez formacjê grodzisk¹. Formacja lgocka (alb-cenoman) wykszta³cona jest jako bezwapniste ³upki prze³awicane cienko³awicowymi, skrzemionkowanymi piaskowcami. upków radiolariowych czy radiolarytów formacji z Barnasiówki (póÿny cenoman) tu nie stwierdzono. Piaskowcowo- -³upkowe warstwy godulskie (turon-kampan) wystêpuj¹ce w po³udniowym obrze eniu Kotliny Zakliczyñskiej s¹ na pó³noc od niej zast¹pione przez godulskie ³upki pstre. Warstwy istebniañskie dolne (kampan-mastrycht) reprezentowane s¹ przez grubo³awicowe, gruboziarniste i zlepieñcowate piaskowce istebniañskie dolne, natomiast warstwy istebniañskie górne (paleocen) wykszta³cone s¹ jako dolne i górne ³upki istebniañskie rozdzielone piaskowcami istebniañskimi górnymi. Z uwagi na s³aby stopieñ ods³oniêcia tych utworów i tektoniczne zaburzenia w rejonie Melsztyna nie³atwo je rozdzieliæ. Grubo³awicowe piaskowce ciê kowickie (najwy szy paleocen-wczesny eocen) s¹ nadœcielone pstrymi ³upkami (eocen œrodkowy) i s³abo wykszta³conymi tu ³upkowo-piaskowconymi warstwami hieroglifowymi lub zielonymi ³upkami (póÿny eocen). Margle globigerinowe (wy szy póÿny eocen) nie zosta³y w tym rejonie napotkane. Oligocen reprezentuj¹ warstwy menilitowe z³o one z brunatnych ³upków i rogowców oraz piaskowcowo-³upkowe i ³upkowe warstwy kroœnieñskie. TEKTONIKA Piaskowce ciê kowickie w rejonie Melsztyna wystêpuj¹ w obrêbie ³uski Jurkowa Zakliczyna. Buduj¹ce j¹ utwory s¹ zafa³dowane, a nadto wystêpuj¹ w ich obrêbie mniejsze z³uskowania (Fig. 1). Omawiana ³uska, a tak e wystêpuj¹ce w niej fa³dy i mniejsze z³uskowania przyjmuj¹ orientacjê zbli on¹ do WNW-ESE. W czêœci po³udniowej ³uski wystêpuj¹ szerokopromienne fa³dy zbudowane z warstw kroœnieñskich i menilitowych, a w czêœci wschodniej tak e z warstw istebniañskich górnych. W budowie pó³nocnej, antyklinalnie wypiêtrzonej czêœci tej ³uski bior¹ udzia³ utwory formacji grodziskiej, pstre ³upki godulskie, warstwy istebniañskie i piaskowce ciê kowickie. Pomiêdzy piaskowcami ciê - kowickimi a warstwami kroœnieñskimi obserwuje siê tu zluÿnienie (z³uskowanie), w efekcie którego czêœæ warstw hieroglifowych i miejscami pstrych ³upków, a nawet piaskowców ciê - kowickich jest tektonicznie zredukowana. Z³uskowanie o no ycowym charakterze wystêpuje te miêdzy piaskowcami ciê kowickimi a warstwami istebniañskini (Fig. 1), tote na zachód od Melsztyna obserwuje siê nasuwanie piaskowców ciê kowickich na coraz to starsze ogniwa warstw istebniañskich. W j¹drze czo³owego fa³du ³uski Jurkowa Zakliczyna wystêpuj¹ formacje grodziska i lgocka. Od po³udnia na wype³nion¹ warstwami kroœnieñskimi odwodow¹ synklinê ³uski Jurkowa Zakliczyna nasuniête jest z³uskowane j¹dro struktury okreœlanej w literaturze mianem antykliny Czchowa (Skoczylas-Ciszewska, 1960; Ksi¹ kiewicz, 1972; Cieszkowski, 1992), które w rejonie Czchowa i Filipowic zbudowane jest z utworów formacji grodziskiej i lgockiej (Fig. 1). Pó³nocne skrzyd³o antykliny Czchowa jest prawie ca³kowicie tektonicznie zredukowane, natomiast po³udniowe zbudowane jest z warstw godulskich i istebniañskich. Z wymienionych utworów zbudowane s¹ wyniesienia ograniczaj¹ce Kotlinê Zakliczyñsk¹ od po³udniowego zachodu (Fig. 1) (por. Koszarski & Kuciñski, 1966; Skoczylas-Ciszewska, 1966; Cieszkowski, 1992). Ku NNE ³uska Jurkowa Zakliczyna jest nasuniêta na paleogeñskie utwory ³uski GwoŸdŸca.

112 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska

Walory geologiczne melsztyñskiego wzgórza zamkowego... 113 Jest to w¹ska, z³uskowana synklina wype³niona warstwami kroœnieñskimi. W czêœci pó³nocno-wschodniej w rejonie NiedŸwiedzy posiada ona bardziej z³o on¹ budowê. uska GwoŸdŸca nasuniêta jest z kolei na ³uskê Jaworska (Fig. 1), która stanowi brze n¹ strukturê p³aszczowiny œl¹skiej. Ta ostatnia nasuwa siê na utwory p³aszczowiny podœl¹skiej, która u czo³a nasuniêcia p³aszczowiny œl¹skiej jest reprezentowana przez porozrywane, z³uskowane fragmenty, zbudowane g³ównie z pstrych margli z Wêglówki. P³aszczowina œl¹ska nasuwa siê wraz z p³aszczowin¹ podœl¹sk¹ na p³aszczowinê skolsk¹ (Fig. 1). uska Jaworska ma charakter z³uskowanego fa³du, którego j¹dro czêœciowo tektonicznie zredukowne zbudowane jest m.in. z dolnokredowych utworów formacji grodziskiej i lgockiej, a po³udniowe skrzyd³o z warstw godulskich i istebniañskich. Z tych utworów zbudowane s¹ wyniesienia otaczaj¹ce Kotlinê Zakliczyñsk¹ od po³udnia (por. Skoczylas-Ciszewska, 1966; Koszarski & Kuciñski, 1966). Utwory wymienionych powy ej ³usek s¹ pociête systemem uskoków przesuwczych i zrzutowo przesuwczych o orientacji NNE-SSW lub N-S (Fig. 1). Jeden z najwiêkszych biegn¹cy od rejonu Stró przez okolice Melsztyna tnie równie brzeg nasuniêæ p³aszczowin œl¹skiej i podœl¹skiej, i wchodzi na obszar p³aszczowiny skolskiej. Uskok w rejonie NiedŸwiedzy ogranicza od WNW zasiêg wystêpowania warstw istebniañskich w czo³owej czêœci ³uski Jurkowa Zakliczyna. PIASKOWCE CIÊ KOWICKIE Z MELSZTYNA Piaskowce ciê kowickie, na których zbudowano zamek melsztyñski (Fig. 1, 2E) s¹ grubo³awicowe, gruboziarniste i zlepieñcowate, masywne, czasem z wielkoskalow¹ laminacj¹ przek¹tn¹. Tworz¹ one czasami bardzo grube, amalgamowane ³awice (Fig. 2A). Niekiedy wystêpuj¹ w nich wstêgi lub ³awice zlepieñców. Pojawiaj¹ siê te grube ³awice typu piaszczysto-mu³owych sp³ywów z licznymi ziarnami frakcji wirowej i wiêkszymi otoczakami ska³ egzotykowych (Fig. 2D). W sk³adzie ziarnowym piaskowców dominuje kwarc, a nadto wystêpuje muskowit, skalenie, okruchy wapieni i klasty ³upkowe. We frakcji zlepieñcowej wyró nia siê otoczaki kwarcu ska³ krystalicznych i wapieni. Czêsto udzia³ tych ostatnich jest znaczny. Spoiwo piaskowców jest najczêœciej wapniste. Niekiedy jego koncentracje powoduj¹ kuliste wietrzenie piaskowców (Fig 2F). Wystêpuj¹ te pojedyncze ³awice, w których dziêki specyficznej koncentracji spoiwa wêglanowego powsta³y liczne sferyczne formy konkrecyjne wielkoœci od kilku do kilkudziesiêciu centymetrów. W piaskowcach ciê kowickich liczne s¹ tu rodoidy dochodz¹c do 3 6 cm, a czasem wiêksze (Fig. 2B, C, F, G). Fig. 1. Mapa geologiczna okolic Melsztyna (wg Skoczylas-Ciszewskiej, 1966 i Koszarskiego & Kuciñskiego, 1966; zmodyfikowana na podstawie w³asnych badañ terenowych autorów), przekrój geologiczny p³aszczowiny œl¹skiej miêdzy Stró ami a GwoŸdŸcem oraz profil litostratygraficzny serii œl¹skiej wystêpuj¹cej w brze nej, pó³nocnej strefie p³aszczowiny œl¹skiej w rejonie Melsztyna Fig. 1. Geological map of Melsztyn surroundings (based on Skoczylas-Ciszewska, 1966 and Koszarski & Kuciñski, 1966, modified by authors own field investigations), the geological cross- -section of the Silesian Nappe between Stró e and GwoŸdziec and the lithostratigraphic profile of the Silesian Series in the marginal, northern zone of the Silesian Nappe in the Melsztyn area

114 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska A) B) C) D) E) G) F) Fig. 2. Piaskowce ciê kowickie z rodoidami w Melsztynie i jego okolicy (fot. A. Waœkowska): A) grubo³awicowe, gruboziarniste, amalgamowane piaskowce z rodoidami, okazjonalnie przek¹tnie warstwowane ods³oniêcie w dolinie potoku w Charzewicach; B) rodoid i muszla œlimaka (Charzewice); C) warstwa przepe³niona rodoidami (Charzewice); D) kilkumetrowej gruboœci sp³yw mu³owo-piaszczysty z pojedynczymi otoczakami i rodoidami w dolinie potoku w Charzewicach; E) zachowany fragment zamku w Melsztynie; F) kuliœcie wietrzej¹cy piaskowiec pod zamkiem w Melsztynie; G) fragment piaskowca z rodoidami w œcianie zamkowej Fig. 2. Ciê kowice sandstones in Melsztyn and its surroundings (fot. A. Waœkowska): A) thick-bedded, coarse-grained, amalgamated sandstones with occasional cross-bedding; B) rhodoid and snail (Charzewice); C) layer overfilled with rhodoids (Charzewice); D) a few meters thick sandy-mud flow with occasional rhodoids and pebbles (stream valley in Charzewice); E) up to now preserved part of the Melsztyn castle; F) spherically weathered sandstone with rhodoids (below the castle in Melsztyn); G) a fragment of sandstone with rhodoids from the wall of the castle

Walory geologiczne melsztyñskiego wzgórza zamkowego... 115 Rodoity wystêpuj¹ b¹dÿ jako pojedyncze, rozproszone egzemplarze (Fig. 2D), b¹dÿ w nagromadzeniach (Fig. 2C) tworz¹cych w ³awicach piaskowcowych warstwy i soczewki od kilku centymetrów do 30 cm. Rodoidom towarzysz¹ klasty wapieni, a czasem szkielety korali osobniczych oraz muszle ma³ y i œlimaków (Fig. 2B). Niektóre rodoidy oklejone s¹ warstewkami pelitycznych wapieni, co wskazuje, e by³y one toczone po niezdiagenezowanym osadzie wapiennym. Piaskowce te, ods³aniaj¹ siê u podnó a zamku w górnych partiach stokowych zamkowego wzgórza. Zapadaj¹ tu one ku S lub SSW pod k¹tami 35 40. Dobre ich odkrywki mo na obserwowaæ w potoku przep³ywaj¹cym przez poblisk¹ miejscowoœæ Charzewice (Fig. 2A, D). Unikalnoœæ piaskowców ciê kowickich buduj¹cych wzgórze zamkowe w Melsztynie wynika z niespotykanej gdzie indziej iloœci nagromadzonych w nich rodoidów, struktur, do których powstania przyczyni³y siê algi morskie reprezentowane przez krasnorosty. Skamienia³e krasnorosty tworz¹ naskorupienia, czêsto z guzkami, brodawkami lub smuk³ymi wypustkami, tak zwanymi ga³êziami, czêsto wchodz¹ce w sk³ad bioherm. Nadto krasnorosty tworz¹ mniej lub bardziej sferyczne skupienia zwane rodoidami (ang. rhodoid). Rodoidy powstaj¹ce w p³ytkim, sublitoralnym œrodowisku morskim tocz¹ siê swobodnie po dnie zbiornika sedymentacyjnego. Powiêkszaj¹ one w miarê up³ywu czasu swój rozmiar, dziêki kolejnym fazom obrastania powsta³ych form sferycznych nowymi warstwami plech glonowych. Wêglanowe szkielety plech glonowych zachowuj¹ siê w rodoidach, a ich komórkowa struktura czêsto zachowana w formie skamienia³ej jest mo liwa do obserwacji pod mikroskopem. Daje ona wówczas mo liwoœæ oznaczenia rodzajowego i gatunkowego krasnorostów. Pojêcie rodoidu zosta³o stworzone na podstawie analogii z innymi sferycznymi skupieniami wêglanowymi, takimi jak onkoidy czy ooidy (zob. dyskusja w: Golonka, 1982). W odró nieniu od onkoidów, których geneza jest zwi¹zana z sinicami i bekteriami, rodoidy s¹ zbudowane g³ównie z plech kranorostów naskurupiaj¹cych z rodzaju Lithothamnium, Archaeolithothamnium, Lithophyllum i Mesopphyllum. W odniesieu do ska³y zbudowanej z rodoidów mo na u ywaæ terminu rodolit (ang. rhodolit). Do g³êbokomorskiego œrodowiska sedymentacyjnego basenu œl¹skiego rodoidy, klasty ska³ wêglanowych jak te towarzysz¹ce im szcz¹tki makrofauny, dosta³y siê z p³ytszych stref obrze aj¹cych basen. By³y one przenoszone pr¹dami zawiesinowymi, z których piaskowce ciê kowickie by³y deponowane. Piaskowce ciê kowickie w rejonie Melsztyna na arkuszach Brzesko (Skoczylas- -Ciszewska, 1966) i Wojnicz (Koszarski & Kuciñski, 1966) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski Region Karpat i przedgórza w skali 1:50.000 wyró niono pocz¹tkowo jako piaskowce istebniañskie dolne. Jako piaskowce ciê kowickie zaznaczone zosta³y one na arkuszu Nowy S¹cz Geologicznej mapy Polski w skali 1:200.000 (Burtan et al., 1981). Piaskowce z rodoidami z Melsztyna by³y opisane przez Leszczyñskiego i Ko³odzieja (Leszczyñski & Ko³odziej, 2004; Leszczyñski et al., 2005), którzy podkreœlili ich unikalny charakter, jaki nadaje im w polskich Karpatach zewnêtrznych stopieñ nagromadzenia rodoidów. Wyst¹pienia rodoidów w piaskowcach ciê kowickich serii œl¹skiej by³y ju wczeœniej opisywane przez Leszczyñskiego (1978, 1981), lecz nigdzie nie s¹ one tak liczne jak w piaskowcach ciê kowickich wystêpuj¹cych w Melsztynie i jego okolicach. Do tej pory wiek omawianych piaskowców by³ dyskusyjny. Pocz¹tkowo wydzielono jako piaskowce istebniañskie dolne (Koszarski & Kuciñski, 1966; Skoczylas-Ciszewska, 1966) wieku póÿnokredowego (kampan-mastrycht). S³usznoœæ przyjêcia tego wydzielenia

116 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska zosta³a podana w w¹tpliwoœæ m.in. przez Leszczyñskiego i Ko³odzieja (Leszczyñski & Ko³odziej, 2004; Leszczyñski et al., 2005), którzy badaj¹c te piaskowce, podkreœlili, e obecnoœæ w nich licznych rodoidów wskazuje na ich paleoceñski wiek, a wiêc nie s¹ to dolne piaskowce istebniañskie. Wymienieni autorzy przyjêli, e mog¹ to byæ piaskowce istebniañskie górne. Za interpretacj¹ sugerowan¹ przez autorów niniejszego artyku³u, e s¹ to piaskowce ciê kowickie, przemawia ich typowa dla tego wydzielenia pozycja w profilu litostratygraficznym serii œl¹skiej, nie tylko w omawianym tu obszarze, ale tak e w innych stanowiskach ich wystêpowania. W sekwencji obecnej w nadk³adzie stratygraficznym omawianych piaskowców wystêpuj¹ bowiem kolejno eoceñskie ³upki pstre, warstwy hieroglifowe i ³upki zielone oraz warstwy menilitowe i kroœnieñskie (Fig. 1) (por. te Koszarski & Kuciñski, 1966; Skoczylas-Ciszewska, 1966). W bezpoœrednim stratygraficznym pod³o u tych piaskowców wystêpuj¹ paleoceñskie warstwy istebniañskie górne (Fig. 1) oraz wspomniane ju wy ej utwory póÿnej i wczesnej kredy. Paleoceñski wiek warstw istebniañskich górnych bezpoœrednio podœcielaj¹cych w Melsztynie omawiane piaskowce potwierdzaj¹ badania mikropaleontologiczne zespo³ów otwornicowych z próbek ³upków pobranych przez autorów niniejszego opracowania ze stratygraficznego pod³o a piaskowców ciê kowickich pod zamkiem melsztyñskim. Przebadane zespo³y otwornicowe wskazuj¹ na paleoceñski wiek ww. ³upków, gdy sk³ad taksonomiczny tych zespo³ów odpowiada karpackiemu poziomowi biostratygraficznemu Rzehakina fissistomata sensu Olszewska, 1997. Prócz taksonu indeksowego Rzehakina fissistomata (Grzybowski), którego wystêpowanie ograniczone jest w Karpatach zewnêtrznych wy³¹cznie do paleocenu, zosta³y zidentyfikowane gatunki Rzehakina epigona (Rzehak), Rzehakina minima Cushamn et Renz, Glomospira diffundens Cushman et Renz oraz Spiroplectammina navarroana Cushman, które s¹ powszechnym sk³adnikiem zespo³ów górnokredowo-paleoceñskich. W towarzystwie zespo³u otwornic aglutynuj¹cych wystêpowa³y pojedyncze, s³abo zachowane okazy paleogeñskich otwornic planktonicznych z rodzaju Subbotina, najprawdopodobniej gatunek S. linaperta (Finaly), lecz stan zachowania utrudnia³ jednoznaczne gatunkowe zidentyfikowanie tych okazów. Dla badanych zespo³ów otwornic specyficzna jest dominacja Trochamminopsis cf. altiformis Cushman et Renz, Spiroplectammina navarroana Cushman oraz Bathisiphon sp., które stanowi¹ ponad 95% zespo³u. Sk³ad zespo³u dope³niaj¹ formy kosmopolityczne tj. Ammodiscus div. sp., Ammosphaeroidina pseudopauciloculata Mjatliuk, Cribostomoides subglobosus (Cushamn), Haplophragmoides div. sp. (w tym Haplophragmoides walteri (Grzybowski)), Karrerulina coniformis (Grzybowski), Paratrochamminoides div. sp., Saccammina placenta (Grzybowski), Thalmannammina subturbinata (Grzybowski) i Trochamminoides valioralius (Grzybowski). Maj¹c na uwadze powy sze dane, badane zespo³y otwornicowe jednoznacznie dokumentuj¹ paleoceñski wiek sedymentacji opróbowanych ³upków górnych warstw istebniañskich zalegaj¹cych w profilu stratygraficznym poni ej piaskowców buduj¹cych wzgórze zamkowe w Melsztynie. Ich litologiczny charakter oraz pozycja w profilu (por. Fig. 1) sk³ania autorów do uznania ich za ³upki istebniañskie górne, a tym samym zalegaj¹ce nad nimi w profilu serii œl¹skiej w normalnym nastêpstwie utwory za piaskowce ciê kowickie. Chocia z samych piaskowców ciê kowickich w Melsztynie i jego bezpoœredniej okolicy nie uzyskano zespo³ów otwornicowych wprost potwierdzaj¹cych ich wiek, to obecnoœæ

Walory geologiczne melsztyñskiego wzgórza zamkowego... 117 w pod³o u tego wydzielenia omówionych wy ej ³upków istebniañskich przes¹dza, e piaskowce te nie s¹ starsze od paleocenu, a obecnoœæ pstrych ³upków w ich nadk³adzie dowodzi, e nie s¹ m³odsze od eocenu œrodkowego. Przyjmuj¹c ich wiek jako najwy szy paleocen- -eocen œrodkowy, autorzy wziêli te pod uwagê datowania wieku tych piaskowców wi nnych miejscach ich wystêpowania (m.in. Leszczyñski, 1981; Cieszkowski, 1992; Œl¹czka & Kamiñski, 1998). ZAMEK MELSZTYÑSKI I JEGO GEOTURYSTYCZNE ZNACZENIE Melsztyn to niewielka miejscowoœæ usytuowana oko³o 20 km na SW od Tarnowa, miêdzy Zawadk¹ Lanckoroñsk¹ a Charzewicami (Fig. 1), przy biegn¹cej dolin¹ Dunajca drodze ³¹cz¹cej Tarnów z Nowym S¹czem. Na wschód od Melsztyna, w Jurkowie, droga ta ³¹czy siê z krajow¹ drog¹ nr 75 prowadz¹c¹ z Brzeska do Krynicy. Oko³o 2 km na po³udnie od Melsztyna, na prawym brzegu Dunajca, po³o ony jest Zakliczyn. Ruiny melsztyñskiego zamku widoczne s¹ ze sporej odleg³oœci ze wspomnianej drogi, zarówno gdy siê doje d a do Melsztyna od strony Tarnowa, jak i od strony Nowego S¹cza, a tak e z drogi wiod¹cej tu z Zakliczyna. Do ruin mo na dotrzeæ samochodem, skrêcaj¹c w Melsztynie ku N w drogê prowadz¹c¹ do miejscowoœci GwoŸdziec, a po oko³o 300 m w najbli sz¹ asfaltowan¹ drogê w lewo. Ta ostatnia po oko³o 500 m doprowadza prawie pod sam zamek. Mo na te zaparkowaæ samochód przy przydro nej gospodzie w Melsztynie usytuowanej przy szosie u podnó a zamkowego wzgórza i st¹d udaæ siê na zamek pieszo œcie k¹ wiod¹c¹ dolink¹ wyerodowan¹ we wspomnianych wy ej ³upkach górnych warstw istebniañskich. S¹ one widoczne w odkrywce na ty³ach gospody. Po przejœciu oko³o 150 m od gospody mo emy skrêciæ w lewo w zaroœla porastaj¹ce zamkowe wzgórze i dotrzeæ do œcian skalnego urwiska, w którym u stóp zamku ods³aniaj¹ siê piaskowce ciê kowickie. Gdy udamy siê na wschód od Melsztyna, czy to boczn¹ drog¹ biegn¹c¹ przez zamkowe wzgórze, czy te g³ówn¹ drog¹ ko³o wspomnianej gospody, dotrzemy po oko³o 2 km do Charzewic. Nastêpnie posuwaj¹c siê ku N drog¹ wiod¹c¹ przez wieœ wzd³u doliny potoku, dotrzemy do lasu, poza ostatnimi zabudowaniami gospodarskimi wsi. Leœna droga wiod¹ca lewym brzegiem doliny schodzi po oko³o 700 m do koryta potoku. Od tego miejsca id¹c korytem w górê cieku, mo emy obserwowaæ piêkne odkrywki grubo³awicowych piaskowców ciê - kowickich z rodoidami i szcz¹tkami fauny, a nastêpnie wychodnie ³upków górnych warstw istebniañskich. Zamek melsztyñski (Kajzer et al., 2001; Sypek & Sypek, 2004), w³asnoœæ rodu Lewitów Melsztyñskich, powsta³ w XIV wieku jako budowla gotycka. W XVI wieku przeszed³ w rêce Jordanów i zosta³ przebudowany na magnack¹ rezydencjê w stylu renesansowym. Zmienia³ jednak kolejno w³aœcicieli i by³ w³asnoœci¹ Taszyckich, Zborowskich, Tar³ów, a od po³owy XVIII do koñca XIX wieku by³ w³asnoœci¹ rodu Lanckoroñskich. Zamek obroni³ siê w okresie potopu przed wojskami szwedzkimi. W XVIII w. w czasie konfederacji barskiej zosta³ zajêty przez konfederatów, a nastêpnie przez wojska rosyjskie, które go spl¹drowa³y i spali³y. Od tego czasu zamek w Melsztynie popada³ w ruinê. Jego mury by³y rozbierane na kamieñ budowlany i dopiero w 1848 w³adze austriackie zakaza³y tego procederu. W chwili obecnej najlepiej zachowanym obiektem s¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci

118 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska dwie niemal pe³nej wysokoœci œciany baszty obronnej (don onu). W czêœci œrodkowej jest zag³êbienie po zapadniêtej cysternie gromadz¹cej wodê opadow¹ na potrzeby mieszkañców zamku i fragment renesansowego muru obronnego ze strzelnicami. W czêœci po³udniowo- -wschodniej zachowane s¹ fragmenty murów i kamienne umocnienia stoków, jako pozosta- ³oœci po najstarszej czêœci zamku. Tu zachowa³y siê jeszcze fragmenty piwnic zamkowych. Zamek zbudowany jest g³ównie z piaskowców ciê kowickich, a tak e z ceg³y. Niektóre profilowane fragmenty odrzwi i obramowañ okien oraz strzelnic s¹ wykonane z piaskowców istebniañskich. Zainteresowani mog¹ ogl¹daæ dobrze wyeksponowane w œcianach don onu okazy tych ska³. W ³amanych blokach znajduj¹ siê tu masywne piaskowce gruboziarniste i zlepieñcowate. Mo na niekiedy zaobserwowaæ fragmenty piaskowców z laminacj¹ równoleg³¹ lub rzadziej przek¹tn¹, a niekiedy ze strukturami ucieczkowymi. W wielu fragmentach widoczne s¹ okruchy wapieni oraz rodoidy z bardzo dobrze zachowan¹ laminarn¹ struktur¹ wynik³¹ z obrastania glonami. Na geoturystuczn¹ wartoœæ zamku wp³ywa nie tylko geologiczna pozycja zamkowgo wzgórza i obecnoœæ przepe³nionych rodoidami piaskowców ciê kowickich dostêpnych do obserwacji dla geologów oraz turystów zainteresowanych budow¹ geologiczn¹ tego rejonu w ods³oniêciach pod zamkiem i dolinie potoku w s¹siednich Charzewicach, ale tak e mo - noœæ studiowania czêœci zapisu geologicznego widocznego we fragmentach skalnych tkwi¹cych w œcianach zamku. WyraŸnie zauwa alny jest zwi¹zek budowy geologicznej i geomorfologii terenu z wyborem miejsca na posadowienie zamku. Nie bez znaczenia okaza³a siê przydatnoœæ piaskowców ciê kowickich jako materia³u skalnego pozyskiwanego na miejscu do budowy murów zamkowych (por. Cieszkowski & Waœkowska, w druku). Jak wspomniano, zamek wtopiony w pejza otaczaj¹cy Kotlinê Zakliczyñsk¹ widoczny jest z drogi biegn¹cej dolin¹ Dunajca z Tarnowa do Nowego S¹cza, ale z drugiej strony z samego zamku rozci¹gaj¹ siê malownicze widoki na piêkn¹, pogórsk¹ okolicê i przep³ywaj¹cy u jego stóp Dunajec. Rozwi¹zanie architektoniczne zamku by³o bardzo ciekawe m.in. przez jego przestrzenne dostosowanie do morfologicznego kszta³tu zamkowego wzgórza i mimo, e jedynie skromne resztki pozosta³y po tej wspania³ej niegdyœ budowli, warto je zobaczyæ, tym bardziej, e zamek jest ³atwo dostêpny i pod jego ruiny mo na podjechaæ autem. Tak historia architektoniczna omawianego obiektu, jak i dzieje rodów jego w³aœcicieli mog¹ zainteresowaæ ka dego. W formie zarysu s¹ one dostêpne w Internecie lub przewodnikach turystycznych, ale wiêcej wiadomoœci mo na znaleÿæ w interesuj¹cych pozycjach ksi¹ kowych (m.in. Kajzer et al., 2001; Sypek & Sypek, 2004). Zamek, a potem jego ruiny znalaz³y siê na licznych XVIII- i XIX-wiecznych ilustracjach. Jednym z przyk³adów jest rycina zaprezentowana w opracowaniu Haqueta (1796) (Fig. 3). Istniej¹ domniemania, e nazwa Melsztyn powsta³a od istniej¹cych tu niegdyœ m³ynów. Bardziej prawdopodobne jest, e piaskowce na których stoi zamek by³y wyj¹tkowo dobre do wyrobu kamieni m³yñskich i ten typ ska³y okreœlany by³ po niemiecku jako Mühlstein (kamieñ m³yñski). Od tych kamieni zamek pocz¹tkowo nazwano Mellstein, Mylstein, co lud okoliczny przerobi³ na Mielsztyn, a nastêpnie na Melsztyn. Z przyrod¹ nieo ywion¹ Melsztyna i jego okolic harmonizuje przyroda ywa. Pogórze, w tym po³udniowe stoki wzgórza zamkowego, porastaj¹ mieszane lasy zamieszka³e przez drobn¹ zwierzynê i ptactwo. Wiosn¹ roku 2010 autorzy stwierdzili obecnoœæ pary soko³ów wêdrownych, które gniazdowa³y w ruinach don onu. W po³owie lipca ich potomstwo (dwa m³ode ptaki) uzyska³o ju prawie ca³kowit¹ samodzielnoœæ w lataniu.

Walory geologiczne melsztyñskiego wzgórza zamkowego... 119 Fig. 3. Rycina ruin zamku melsztyñskiego (Haquet, 1796) Fig. 3. Drawing of ruins of the Melsztyn castle (Haquet, 1796) Praca zosta³a wykonana w ramach dzia³alnoœci statutowej AGH w Krakowie na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska w Katedrze Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki (umowa nr 11.11.140.447) oraz programu badawczego UJ K/ZDS/000774. LITERATURA Burtan J., Golonka J., Oszczypko, N., Paul Z. & Œl¹czka A., 1981. Mapa geologiczna Polski, skala 1: 200 000, ark. Nowy S¹cz. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Cieszkowski M., 1992. Strefa Michalczowej nowa jednostka strefy przedmagurskiej w Zachodnich Karpatach Fliszowych i jej geologiczne otoczenie. Geologia (kwartalnik AGH), 18, 1 2, 1 125. Cieszkowski M. & Waœkowska A., w druku. Zamki znad jezior Ro nowskiego i Czchowskiego jako geoturystyczne lapidaria znaczenie piaskowców istebniañskich w ich powstaniu. Geoturystyka. Golonka J., 1982. Glony i biosedymentacja wapieni miocenskich okolic Rzeszowa; Algae and Biosedimentation of Miocene Limestones in the Vicinity of Rzeszow. Biuletyn Instytutu Geologicznego, 332, 5 46.

120 M. Cieszkowski, J. Golonka, A. Œl¹czka & A. Waœkowska Golonka J., Krobicki M., Waœkowska-Oliwa A., S³omka T., Skupien P., Vašièek Z., Cieszkowski M. & Œl¹czka A., 2008. Litostratygrafia osadów jury i dolnej kredy zachodniej czêœci Karpat zewnêtrznych (propozycja do dyskusji). W: Krobicki M. (red.), Utwory prze³omu jury i kredy w zachodnich Karpatach fliszowych polsko-czeskiego pogranicza, Geologia (kwartalnik AGH), 34, 9 31. Hacquet B., 1796. Physikalisch-politische Reisen in Jharen 1974 und 95 durch die Dacischen und Sarmatischen oder Nordlichen Karpaten. Vierter Theil, 4, Nurnberg. Kajzer L., Ko³odziejski S. & Salm J., 2001. Leksykon zamków w Polsce. Arkady, Warszawa. Koszarski L. & Kuciñski T., 1966. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wojnicz. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Ksi¹ kiewicz M., 1972. Karpaty. W: Po aryski W. (red.), Budowa geologiczna Polski, 4. Tektonika, 3, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Leszczyñski S., 1978. Wapienie glonowe i rodoidy z piaskowców ciê kowickich jednostki œl¹skiej w Karpatach. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 48, 391 405. Leszczyñski S., 1981. Piaskowce ciê kowickie jednostki œl¹skiej w polskich Karpatach: studium sedymentacji g³êbokowodnej osadów gruboklastycznych. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 51, 435 502. Leszczyñski S. & Ko³odziej B., 2004. Silikolastyczne osady wêglanowe we fliszu Karpat zewnêtrznych: przyk³ad z warstw istebniañskich w Melsztynie (p³aszczowina œl¹ska, paleocen?). Geologia Tatr: Ponadregionalny kontekst sedymentologiczny. Polska Konferencja Sedymentologiczna, Zakopane 21 24 czerwca 2004, Materia³y konferencyjne, Streszczenia referatów i posterów, 105. Leszczyñski S., Ko³odziej B. & Bassi D., 2005. Siliciclastic-carbonate deposits in the flysch of the Outer Carpathians: a case study from the Istebna Beds in Melsztyn (Silesian Nappe,?Paleocene). W: Fugagnoli A. & Bassi D. (Eds), 5th Regional Symposium of the International Fossil Algae Association, 30th 31st August 2005, Ferrara, Annali dell Universita degli Studi di Ferrara, Museologia Scientifica e Naturalistica, 1, 30. Olszewska B., 1997. Foraminiferal biostratigraphy of the Polish Outer Carpathians: A record of basin geohistory. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 67, 325 337. Skoczylas-Ciszewska K., 1954. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Brzesko. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Sypek R. & Sypek A., 2004. Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej. Almapres, Warszawa. Œl¹czka A. & Kamiñski M.A., 1998. A guidebook to excursions in the Polish Flysch Carpathians. Grzybowski Foundation Special Publication, 6, 1 171.