Małżeństwa i rozwody Materiały dydaktyczne Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ
Małżeństwa podstawowe pojęcia Zawarcie małżeństwa akt zawarcia związku między dwiema osobami płci odmiennej, pociągającego za sobą pewne prawa i obowiązki współmałżonków, ustalone w przepisach prawnych oraz zwyczajowych. Związki małżeńskie są rejestrowane w urzędach stanu cywilnego (USC). Rozwód (związku cywilnego) rozwiązanie związku przez odpowiedni sąd w formie przewidzianej w prawie. Małżeńskość proces tworzenia się i rozpadu związków małżeńskich. Małżeńskość analizuje się pod kątem natężenia powstawania oraz rozpadu małżeństw, a także z punktu widzenia wzorców małżeństw i rozwodów np. według wieku i płci. Miernikmi natężenia zawierania małżeństw i natężenia rozwodów są współczynniki małżeństw i rozwodów (ogólne i cząstkowe).
Małżeństwa podstawowe pojęcia Małżeństwa świeckie (cywilne) i wyznaniowe (tj. zawierane wg świeckich lub wyznaniowych obrządków). Małżeństwa endogamiczne (tj. pomiędzy osobami z tych samych grup społecznych, etnicznych itp.) i egzogamiczne (z różnych grup społecznych, etnicznych itp.). Związkami wyznaniowymi o powszechnym charakterze w Polsce są małżeństwa zawierane w kościele rzymskokatolickim (lecz również jeszcze w 9 innych kościołach i w jednym związku wyznaniowym). W praktyce życia codziennego powstają także związki nieformalne, noszące znamiona małżeństwa, ale nie rejestrowane w USC. Noszą one miano związków kohabitacyjnych (konkubinackich). Wyróżnia się też związki typu LAT (living apart together -długotrwały związek emocjonalny, ale oddzielne zamieszkanie).
Małżeństwa i rozwody mierniki Ogólny współczynnik zawierania małżeństw oraz ogólny współczynnik rozwodów - mają ograniczoną wartość poznawczą, ponieważ o ich poziomie decyduje m.in. struktura ludności wg wieku (np. udział dzieci w ludności ogółem) i stanu cywilnego: W m ( t) = M( t) L( t) C, W r ( t) = R( t) L( t) gdzie: W m (t), W r (t) współczynniki, odpowiednio, małżeństw i rozwodów, M(t) - ogólna liczba małżeństw zawartych w roku t, R(t) - ogólna liczba rozwodów w roku t, L(t) - liczba ludności w połowie roku t lub średnia liczba ludności w badanym roku, C - stała (100 lub 1000, w przypadku rozwodów na ogół 10000). C
Małżeństwa i rozwody mierniki Współczynnik zawierania małżeństw oraz współczynnik rozwodów bywają również obliczane w stosunku do liczby ludności uprawnionej do zawierania związków małżeńskich lub liczby ludności dorosłej, np: W m ( t) = M( t) L 20+ ( t) C, W r ( t) = L R( t) 20+ ( t) gdzie L 20+ (t) - średnia liczba ludności w wieku 20 lat i więcej w połowie roku t lub średnia liczba osób w wieku 20 lat i więcej w badanym roku. Uwaga: Porównywanie natężenia zawierania małżeństw w przekroju międzynarodowym na podstawie tego rodzaju współczynników jest utrudnione ze względu na różne traktowanie związków małżeńskich zawieranych wg świeckich i wyznaniowych obrządków oraz ze względu na różne przepisy prawne. C
Małżeństwa i rozwody mierniki Współczynnik rozwodów w odniesieniu do liczby zawieranych małżeństw R( t ) W rm ( t ) = M ( t ) C gdzie C -stała równa 1000 lub 10000. Współczynniki cząstkowe zawierania małżeństw oraz współczynniki cząstkowe rozwodów (obliczane zwykle dla grup wieku razem lub osobno dla kobiet i mężczyzn).
Czynniki kształtujące częstość wstępowania w związki małżeńskie Czynniki demograficzne: liczba i struktura ludności wg płci, wieku i stanu cywilnego. Czynniki pozademograficzne: sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie), wykształcenie, czynniki prawno-ekonomiczne (np. ustawowy wiek uprawniający do wstępowania w związek małżeński).
Czynniki kształtujące częstość rozwodów Czynniki demograficzne: wczesne wstępowanie w związek małżeński, duża różnica wieku pomiędzy partnerami. Czynniki pozademograficzne: sytuacja ekonomiczna w skali mikro i makro (np. bezrobocie, złe warunki bytu rodzin), wykształcenie, urbanizacja, aktywność zawodowa, polityka państwa (np. system świadczeń na rzecz rodziny pełnej i niepełnej).
Małżeńskość a przejście demograficzne Drugie przejście demograficzne uważa się, że w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo nastąpiło tzw. drugie przejście demograficzne, którego cechami charakterystycznymi są m.in. zmiany wzorca małżeństw. Czynniki związane ze zmianami wzorca małżeństw: opóźnienie wieku zawierania małżeństwa, osłabienie trwałości małżeństwa (wzrost natężenia rozwodów), zmniejszenie częstości zawierania małżeństw, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost liczby związków kohabitacyjnych oraz związków typu LAT.
Małżeństwa obraz sytuacji w Polsce Od roku 1983 obserwowano spadek liczby zawieranych związków małżeńskich (od ponad 300 tys. na początku okresu, do poniżej 200 tys. na początku bieżącego stulecia). Tendencja ta uległa zmianie dopiero po roku 2004, kiedy liczba zawieranych małżeństw zaczęła wzrastać od poziomu 191,8 tys. zawartych związków w 2004 r. do 248,7 tys. nowych związków w 2007 r. Charakterystyczną cechą polskich małżeństw jest wyższy średnio o 2 lata wiek partnera w stosunku do wieku partnerki oraz zbliżony poziom wykształcenia osób zawierających związek małż. W 2007 roku ok. 48% związków stanowiły pary, w których oboje nowożeńców należało do tych samych, pięcioletnich grup wieku, w tym samym roku 50,5% związków zawarły osoby o podobnym wykształceniu. Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków oscyluje w Polsce wokół 86 % (w roku 2007 ok. 85%). Udział związków wyznaniowych w Polsce jest stosunkowo wysoki (ok. 69% nowo zawartych związków w 2007 r. to związki wyznaniowe). Od 1995 roku rośnie odsetek nowożeńców w wieku 25-29 lat, a spada odsetek nowożeńców w wieku 20-24 lat efekt odsuwania chwili zakładania rodziny na późniejszy okres życia (wśród mężczyzn najwyższe natężenie wstępowanie w związki małżeńskie występuje w grupie wieku 25-29 lat).
Rozwody obraz sytuacji w Polsce W okresie po 1946 r. orzeczono w Polsce łącznie ponad 2 mln rozwodów (w tym ponad 20% w latach 2000-2007). Trwałości małżeństw nie sprzyja zwłaszcza wczesny wiek nowożeńców w chwili zawierania związku. Początek okresu transformacji ekonomicznej charakteryzował się spadkiem liczby rozwodów od poziomu 47,2 tys. w roku 1989 do 27,9 tys. w cztery lata później. Po tym okresie obserwuje się wzrost częstości i liczby rozwodów. Rekordowa liczba rozwodów (71,9 tys.) wystąpiła w roku 2006. W roku 2007 ich liczba była również wysoka (66,6 tys.). Najczęściej rozwodzą się pary, które przeżyły ze sobą 5-9 lat (ok. 23% ogółu rozwodzących się par w 2007 r.). Drugie miejsce pod tym względem zajmują pary z 10-14 letnim stażem (ok. 20% rozwodów w 2007 r.). Rezultatem rosnącej liczby rozwodów jest wzrastająca liczba rodzin z jednym rodzicem. Dodatkowy wpływ na to zjawisko ma także rosnąca liczba urodzeń pozamałżeńskich. W roku 2007 około 30% rozwiązanych małżeństw rozpadło się na skutek rozwodu, pozostałe 70% na skutek śmierci jednego (lub obojga) małżonków.
lic z b y w ty s. Obraz sytuacji w Polsce 355 305 255 205 155 105 55 5 Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów w Polsce w latach 1946-2007 1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000 lata małżeństwa rozwody Duża liczba zawieranych małżeństw bezpośrednio po wojnie (319,2 tys. w 1948 r.) Spadek w latach 60-tych - w tym okresie w związki małżeńskie wstępowały generacje osób urodzonych w okresie wojny. Wzrost liczby zawieranych małżeństw w 70-tych latach (maksimum 330,8 tys. par w roku 1975) - w tym czasie w związki małżeńskie wstępowały generacje osób urodzonych w okresie wyżu z lat 50-tych. Od tego momentu, przy incydentalnych wzrostach, aż do końca stulecia występowała tendencja spadkowa liczby zawieranych małżeństw. Ponowny wzrost w ostatnich 3 latach - w związki małżeńskie wstępują generacje osób urodzonych w latach 70-tych i 80-tych. Tendencja wzrostowa liczby rozwodów (z wyjątkiem okresu transformacji ekonomicznej, w którym zanotowano spadek liczby rozwodów z 47,2 tys. w 1989 roku do 27,9 tys. w roku 1993). Szybki wzrost liczby rozwodów po 2003 r. Maksimum przypada na rok 2006 (71,9 tys. par). Fakt ten powoduje wzrost rodzin niepełnych z małoletnimi dziećmi z rodzin rozwodzących się. W każdym roku liczba małoletnich dzieci z takich rodzin jest równa w przybliżeniu liczbie rozwodów.
małżeństwa i rozwody na 1000 ludności 14 12 10 8 6 4 2 Obraz sytuacji w Polsce Liczba zawartych małżeństw i orzeczonych rozwodów na 1000 ludności w Polsce w latach 1946-2007 0 1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000 małżeństwa lata rozwody Wysoki współczynnik zawierania małżeństw w okresie bezpośrednio po wojnie - maksimum 13,3 w roku 1948 (tj. 13,3 nowych związków na 1000 ludności ). Spadek współczynnika na początku lat 60-tych - ze względu na mniejszą liczbę potencjalnych kandydatów do małżeństwa. Wzrost współczynnika małżeństw w latach 70-tych (9,7 w 1975 r.) Od 1982 roku spadek współczynnika zawierania małżeństw (od ok. 9 w roku 1982 r. do poziomu 5 w roku 2004), a następnie ponowny wzrost do poziomu 7,7 w roku 2007. W okresie powojennym obserwuje się wyraźną tendencję wzrostową liczby rozwodów przypadającą na 1000 ludności (przy krótkookresowym spadku w okresie transformacji ekonomicznej 1989-1993). W roku 1946 współczynnik kształtował się na poziomie 0,3, a w roku 2007 na poziomie 1,75. Warto dodać, że natężenie rozwodów jest znacznie wyższe w miastach (2,29 w 2007 r.) niż na wsi (0,87 w 2007 r.)
Obraz sytuacji w Polsce Nowożeńcy wg płci i poprzedniego stanu cywilnego w Polsce (w %) 1990 r. Nowożeńcy wg płci i poprzedniego stanu cywilnego w Polsce (w %) 2007 r. 90 85,6 90 85 60 60 30 0 4 0,8 3,7 0,5 1,2 0,6 0,8 3 panny wdowy rozwiedzione wdowcy kawalerowie kawalerowie wdowcy rozwiedzeni 30 rozwiedzeni 0 4,5 0,6 3,9 0,4 rozwiedzeni 0,7 0,6 wdowcy 0,6 3,7 kawalerowie panny wdowy rozwiedzione kawalerowie wdowcy rozwiedzeni Udział pierwszych małżeństw w ogólnej liczbie zawieranych związków w Polsce ustabilizował się obecnie na poziomie ok. 85%.
Obraz sytuacji w Polsce Struktura nowożeńców wg wieku w momencie zawierania małżeństwa w latach 1989, 1995, 2000, 2007 odsetek 60 50 40 30 51,1 40,3 35,4 W całym obsewowanym okresie najwięcej związków zawierały osoby w wieku 20-24 lat, choć od 1995r. ich udział w ogóle nowożeńców wykazywał systematyczny spadek, natomiast wzrastał w tym okresie odsetek nowożeńców w wieku 25-29 lat oraz w wieku 30-34 lat. 20 20,5 14,2 10 5,5 5,8 9,9 3,1 3 2,6 2,9 2,7 3 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-49 50 i więcej wiek w latach 1989 1995 2000 2007
Obraz sytuacji w Polsce 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0 Współczynnik rozwodów obliczany w stosunku do liczby zawieranych małżeństw w Polsce w latach 1946-2007 1946 1955 1964 1973 1982 1991 2000 Tendencja wzrostowa współczynnika rozwodów (obliczanego w stosunku do liczby zawieranych małżeństw). W roku 1946 wynosił on ok. 0,03 (tj. 3 rozwody na 100 nowo zawartych związków), a w roku 1988 współczynnikten wzrósł do poziomu ok. 0,20. W okresie transformacji ekonomicznej (1989-1993) odnotowano wyraźny spadek współczynnika rozwodów do poziomu nieco ponad 0,13 w roku 1993. Po okresie transformacji ma miejsce szybki wzrost tego współczynnika. Maksimum (0,33) osiągnął w roku 2005, choć w roku 2006 miał porównywalną wartość, ok. 0,32. W roku 2007 współczynnik rozwodów obniżył się do poziomu ok. 0,26. Jest to w mniejszym stopniu efekt spadku liczby rozwodów, a bardziej wynika z rosnącej w ostatnim okresie liczby zawieranych nowych małżeństw. lata
Obraz sytuacji w Polsce Struktura rozwodów w latach 1989-2007 w Polsce wg liczby małoletnich dzieci w % 100% 80% 60% 40% Od 1995 roku zmniejsza się udział rozwodzących się małżeństw z jednym lub dwojgiem małoletnich dzieci w ogólnej liczbie rozwodów (od poziomu 63,4% w roku 1995 do 56,8% w roku 2007). 20% 0% 1989 1991 1993 1995 1997 1999 lata 2001 2003 2005 2007 Rośnie natomiast udział małżeństw bezdzietnych w ogólnej liczbie rozwodów. W roku 1995 udział ten był najniższy w okresie powojennym i wynosił 30,5%, a w roku 2007 wzrósł do 38,7%. 0 1 2 3 4 i więcej