PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 WPLYW OBECNOŚCI ROZTOCZA VARROA JACOBSONI NA AGRESYWNOŚĆ PSZCZÓL W STOSUNKU DO PRZECHOWYWANYCH W BANKACH MATEK Zygmunt Jasiński, Cezary Fliszkiewicz SGGW, Zakład Hodowli Owadów Użytkowych, ul. Nowoursynowska 166,02-787 Warszawa S t r e s z c z e n i e Celem pracy było zbadanie wpływu obecności lub braku roztoczy Varroa jacobsoni na uszkadzanie matek pszczelich. Chodziło także o ocenę przydatności do przechowywania matek w bankach produkowanych w Polsce klateczek plastykowych z jedną ścianą ze szczelinami 2.6 x 26 mm oraz drewnianych z jedną ścianą z siatki o oczkach 2.5 x 2.5 mm. Porażenie określano licząc pasożyty w 400 komórkach z czerwiem krytym. Porażenie w S rodzinach wynosiło 28.1, 11.0, 26.0, 23.2 i 17.8. Każdą rodzinę dzielono na dwie części i umieszczano w oddzielnych ulach. Następnie w jednej zwalczano pasożyta przy pomocy Apistanu lub Klartanu w drugiej natomiast go nie zwalczano. Przez 7 dni w obydwu rodzinach przechowywano matki w liczbie od 32 do 40. Matki oglądano i określano ich uszkodzenia po 2 a następnie po 7 dniach przechowywania. Po pierwszych 2 dniach przechowywania matek w rodzinach stwierdzono, że warroza jest istotnym stymulatorem uszkadzania matek. Po 2 jak i po 7 dniach przechowywania stwierdzono więcej matek uszkodzonych i uszkodzonych upośledzająco w rodzinach z warrozą niż bez niej. W rodzinach z warrozą było 68.2 matek uszkodzonych a bez niej 49.2. Matek uszkodzonych upośledzająco stwierdzono odpowiednio 43.2 i 27.7. Padło w rodzinach z warrozą 16 a w części bez warrozy 10 matek. Stwierdzono również, iż pszczoły uszkadzają istotnie więcej matek w klateczkach plastykowych ze szczelinami w ścianie niż w drewnianych z jedną ścianą z siatki. Zwalczanie pasożyta Varroajacobsoni w rodzinach przechowujących matki, przyczynia się do zmniejszania uszkadzania matek. Słowa kluczowe: warroza, przechowywanie matek, uszkadzenie WSTĘP Po inwazji warcozy na terenie całej Polski zaobserwowano więcej uszkodzeń matek w czasie przechowywania ich w większej liczbie, w rodzinach czyli, w tzw. bankach matek. Celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu obecności roztocza Varroa jacobsoni Oud. w rodzinach pszczelich na uszkadzanie przechowywanych matek. Dało by to potwierdzenie hipotezy, że obecność pasożyta w rodzinach przechowujących wzmaga agresywność pszczół w stosunku do przechowywanych matek 119

PRZEGLĄD LITERATURY Powszechnie w świecie stosuje się przechowywanie większej liczby matek w jednej rodzinie w tzw. "Bankach matek". Przechowywane w ten sposób matki oczekują na inseminację jak również trafiają tam po inseminacji, (L a i d I a w 1954, M a c k e n s e n i T u c ker 1970 i V e s e Iy 1969). Matki przechowywano w bankach przez różny okres, od kilku dni do kilku miesięcy, (Prabucki 1975, Reid 1975, Levishon i Lensky 1981 i Harbo 1986). Niektórzy przechowywali matki w bezmatkach przez okres zimy (Szabo 1977, Dietz i inni 1983, Mitchell i inni 1985, Wyborn 1993). Do przechowywania matek w rodzinach stosowano różne typy klateczek (W o y k e i inni 1956, L a i d I a w i E c ker t 1962, H a rp 1967, R e i d 1975, Prabucki 1975 Levisohn i Lensky 1981, Harbo 1985, Jasiński 1986, Woyke 1988, Wyborn 1993, Jasiński i Fliszkiewicz 1995). Większość badań nad przechowywaniem matek w bankach koncentrowała się na przeżywalności matek. Nie badano natomiast ich uszkodzeń. W o y k e i inni (1956) stwierdzili, że matki trzymane w klateczkach z dużymi otworami w ścianie miały poobrywane części nóg, trafnie wnioskując, iż prawdopodobnie spowodowane to było przez pszczoły. J a s i ń s k i ( 1986, 1987) stwierdził, że jest uszkadzane około 60 matek przechowywanych w osieroconej rodzinie w klateczkach do izolowania mateczników ze ścianą o oczkach 2.5 x 2.5 mm. Wśród zaobserwowanych uszkodzeń wyodrębnił uszkodzenia upośledzające poruszanie się matek (chodzenie, latanie). Większość uszkodzeń dotyczyła nóg a sporadycznie uszkadzane były skrzydła i czułki. Okazało się, że uszkodzenia matek stwierdzono w różnych częściach świata. K I e i n s c h m i d t (1990) przechowywał matki w Australii w klateczkach wysyłkowych o oczkach 2 i 3 mm, stwierdził uszkodzenia głównie nóg i sporadycznie skrzydeł i czułków. W o y k e (1988) stwierdził uszkodzenia matek w Egipcie i Chinach. W o y k e i inni 1994 badali wpływ obecności roztoczy Varroa jacobsoni na uszkadzanie matek. Stwierdzili, że obecność pasożyta w rodzinach przechowujących wzmagała uszkadzanie matek. J a s i ń s ki (1990), J a s i ń s k i i F I i s z k i e w i c z (1995) badali wpływ obecności pszczół w klateczkach z matkami na ich uszkadzanie i przeżywalność. Okazało się, iż w klateczkach z pszczołami była dwukrotnie większa śmiertelność matek a obecność pszczół nie obniżała istotnie stopnia i intensywności uszkadzania matek. Autorzy używali klateczek plastykowych ze szczelinami w ścianie, w których pszczoły uszkodziły więcej matek niż w klateczkach drewnianych z siatką, 120

METODYKA Prace wykonano w Zakładzie Hodowli Owadów Użytkowych w ramach projektu badawczego finansowanego przez KBN w latach 1993-1997. Ogółem wychowano i zbadano 262 matki pszczele. Dokonując dwukrotnych oględzin ciała matek obejrzano pod mikroskopem stereoskopowym 3144 nogi, 2096 skrzydeł i 1048 czułków. Do przechowywania matek wybrano rodziny pszczele, w których widoczne były objawy warrozy, a więc pszczoły bez skrzydeł oraz łatwo znajdowano roztocza na czerwiu. Określono porażenie pasożytem badając jego obecność w 400 komórkach z krytym czerwiem. Po określeniu stopnia porażenia, rodziny osierocano i dzielono na dwie części umieszczając je w oddzielnych ulach. W jednej zwalczano pasożyta przy pomocy Apistanu lub beleczek nasączonych roztworem Klartanu, w drugiej rodzinie roztocza nie zwalczano. Po dwóch dniach niszczono miseczki matecznikowe z czerwiem i wstawiano do rodzin klateczki z matecznikami lub świeżo wygryzione w cieplarce matki. Rodziny podkarmiano z podkarmiaczek słoikowych w celu zapewnienia "ciągłego pożytku". Matki przechowywano w dwóch rodzajach klateczek do izolowania mateczników, drewnianych z jedną ścianą z siatki o oczkach 2.5 x 2.5 mm, drugą ścianą z celuloidu oraz plastykowych z jedną ścianą ze szczelinami o wymiarach 2.6 x 26 mm i drugą również z celuloidu. Klateczki były zaopatrzone w miseczki woskowe z miodem stanowiącym pokarm dla matek. We wszystkich powtórzeniach badano oglądając pod mikroskopem nogi, skrzydła i czułki po 2 i 7 dniach przechowywania matek w rodzinach. W pierwszym sezonie badań (1994 r.) matki przechowywano jedynie w drewnianych klateczkach do izolowania mateczników. W dwóch podzielonych na cztery części rodzinach z porażeniem 21.8 i 11.0 umieszczonych w oddzielnych ulach, przechowywano przez okres 7 dni, 84 matki z czego 42 (2 x 21) w rodzinach porażonych i 42 (2 x 21) w rodzinach wolnych od pasożyta. W drugim sezonie (L995) wybrano rodziny ze zbliżonym porażeniem 26 i 23.2. Ogółem w tym sezonie zbadano 58 matek w rodzinach porażonych i 56 w rodzinach w których zwalczano pasożyta. W 1996r. zbadano trzecią grupę 64 matek przechowując po 32 matki w porażonej (porażenie 17.8 ) i 32 w nie porażonej części rodziny. W obliczeniach statystycznych posłużono się testem zgodności rozkładu Chi-kwadrat. WYNIKI W pierwszym etapie badań porównano uszkodzenia matek przechowywanych w części rodzin z warrozą o porażeniu 21.8 i 11 oraz wolnych od niej. 121

Tabela Uszkodzenia i przeżywalność matek po 2 i 7 dniach przechowywania w klateczkach ze ścianą z siatki (2.5 x 2.5 mm) w osieroconych rodzinach pszczelich porażonych i wolnych od pasożyta Varroajacobsoni Injuries and mortality of queen after 2 and 7 days storage in wood cages with wire gauze (2.5 x 2.5 mm) wall, in queenless colonies infested by or without the parasite 0g6łem matek Totll Queen Po 2 dniach przechowywania After 2 davs storaae Po 7 dniach przechowywania After 7 da s storaae Z warrozą Bezwarrozy Z warrozą Bezwarrozy With varroa Without varroa With varroa Without varroa 0/0 0/0 0/0 Number Number Number Number 42 100 42 100 42 100 42 100 Nieuszkodzone 25 59.5 29 69.0 9 21.4 19 45.0 Uszkodzone 17 40.5 13 31.0 33 78.6 23 54.8 Uszkodzone upośledzająco 8 19.5 6 14.3 18 43.0 11 26.0 handiccaping Padłe uszkodzone 1 2.4 O O 6 14.3 5 11.9 Dead injured Widać, że zarówno w rodzinach porażonych jak i wolnych od roztoczy większość matek była uszkadzana w czasie 2 pierwszych dni przechowywania. Widać, że również od pierwszych dni matki były uszkadzane upośledzająco. Po 7 dniach przechowywania w rodzinach porażonych warrozą uszkodzone zostało ponad 2/3 ogółu matek. Ponad 40 ogółu miało uszkodzenia upośledzające. Padło 6 matek (14 ) z czego wszystkie uprzednio uszkodzone. W rodzinach wolnych od warrozy ponad połowa matek została uszkodzona po 7 dniach, a więc o ponad 30 mniej niż w porażonych. Również znacznie mniej miało uszkodzenia upośledzające. Stwierdzono również, że w rodzinach bez warrozy padło nieco mniej matek 5 (12 ). W sezonie 1995 przechowywano matki w dwóch typach klateczek w rodzinach o porażeniu 26 i )3.8 podzielonych na dwie części, leczoną i nie leczoną. Z tabeli widać, że największa dynamika uszkadzania matek była w ciągu dwu pierwszych dni przechowywania w rodzinach. Pszczoły rodzin porażonych warrozą uszkodziły więcej matek niż pszczoły rodzin w których zwalczano pasożyta. Po 2 dniach przechowywania matek w rodzinach z warrozą, w klateczkach plastikowych ze szczelinami, uszkodzona zostało ponad połowa matek a ponad 40 ogółu matek miało uszkodzenia 0/0 122

upośledzające. W rodzinach gdzie zwalczano pasożyta w tym samym czasie, było o prawie połowę mniej matek z uszkodzeniami upośledzającymi. Tabela 2 Uszkodzenia i śmiertelność matek po 2 i 7 dniach przechowywanych w dwu rodzajach klateczek w osieroconych rodzinach podzielonych na dwa ule z warrozą i bez niej. Sezon 1995 Injuries and mortality of queens after 2 and 7 days storage, in two kinds of cages, queenless be colonies, divided into parts with or without varroa. Season 1995 Og6łem matek Total number ot queen bees Po 2 dniach przechowywania After 2 davs storaae Klateczki plastykowe Klateczki drewniane Plasti c caa es Wooden caaes Z warrozą Bez warrazy Z warrozą Bez warrazy With varroa Without varroa With varroa Without varroa Number Number Number Number 29 100 28 100 29 100 28 100 Nieuszkodzone 14 48.3 18 64.3 22 75.9 22 78.6 Nol injured Uszkodzone 15 51.7 10 35.3 7 24.1 6 21.4 Uszkodzone upośledzająco 12 41.4 6 21.4 5 17.2 3 10.7 handiccaping Padłe uszkodzone O O O O O O O O Dead lnlured Ogółem matek Total number ot Dueen bees Po 7 dniach przechowywania After 7 davs storace 29 100 28 100 29 100 28 100 Nieuszkodzone 6 20.7 10 35.7 16 55.2 19 67.9 Uszkodzone 23 79.3 18 64.3 13 44.8 9 32.1 Uszkodzone upośledzająco 20 69.0 10 35.7 8 27.6 6 21.4 handiccaping Padłe uszkodzone 4 13.8 4 14.3 3 10.3 1 3.6 Dead injured Po 7 dniach przechowywania widać, że w mniejszym tempie niż w ciągu pierwszych dwu dni przybywało uszkodzeń. Jednak w klateczkach plastykowych ze szczelinami w ścianie w rodzinach z warrozą było prawie 80 matek uszkodzonych a 69 miało uszkodzenia upośledzające. W klateczkach drewnianych z siatką było prawie o połowę mniej uszkodzeń. W rodzinach w których zwalczano pasożyta czyli wolnych od niego, pszczoły były mniej agresywne niż w rodzinach z warrozą gdyż uszkodziły o kilkanaście 123

procent mniej matek i o blisko połowę mniej spowodowały uszkodzeń upośledzających. W rodzinach wolnych i porażonych warrozą śmiertelność matek była zbliżona, Padło około 14 matek w klateczkach plastikowych i około 6 w klateczkach drewnianych z siatką. W sezonie 1996 wykonano trzeci etap doświadczenia przechowując w rodzinie o porażeniu 17.8 32 matki oraz w części rodziny w której zwalczano pasożyta przechowywano również 32 matki. Tabela 3 Uszkodzenia i przeżywalność matek po 2 i 7 dniach przechowywanych w dwu rodzajach klateczek w osieroconych rodzinach podzielonych na części z warrozą i bez niej. Sezon 1996 - Injuries and mortality of queens after 2 and 7 days of storage in two kinds of cages, queenless bee colonies, divided into parts with and without varroa. Season 1996 DgMem matek Tatal numb,r ol aueen ben Po 2 dniach przechowywania- After 2 davs storace Klateczki plastykowe Ptastic caoes Klateczki drewniane Wooden caoes Z warrozą Bez warrozy Z warrozą Bezwarrozy With varroa Wlłhout varroa WIłh varroa Wrthoul varroa liczba Number Number Number Number 16 1110 16 1110 16 100 16 1110 Nieuszkodzone 7 43.7 10 62.5 10 62.5 14 87.5 Uszkodzone 9 56.3 6 37.5 6 37.5 2 12.5 Uszkodzone upośledzająco 5 31.3 4 25 3 18.8 1 6.3 I~ured handlccaping Padle uszkodzone 2 12.5 1 6.3 O O O O Dead iniured Og6Iem liiiiek Tatal number ol Queen ben Po 7 dniach przechowywania - After 7 da~ Klateczki plastykowe Ptastic caoes storaoe Klateczki drewniane WOOl!en caaes Z warrozą Bez warrozy Z warrozą Bez warrozy With varroa Wlłhout varroa Wlłh varroa Wlłhout varroa Number Number Number Number 16 1110 16 1110 16 100 16 100 Nieuszkodzone 3 18.8 6 37.5 8 50 12 75 Uszkodzone 13 81.2 10 62.5 8 50 4 25 Uszkodzone upośledzająco 8 50 7 43.7 4 25 2 12.5 I~ured handiccaping Padłe uszkodzone 3 18.8 2 12.5 1 6.3 1 6.3 Dead in;ured 124

W trzecim doświadczeniu widać również, że większość matek uszkodzona została przez pszczoły w ciągu pierwszych dwu dni przechowywania ich w rodzinach. Widać także, że więcej matek zostało uszkodzonych w rodzinach z pasożytem niż bez niego.najwięcej matek zostało okaleczonych w klateczkach plastykowych ze szczelinami i w rodzinie z warrozą, ponad 81. W takich samych klateczkach w rodzinie wolnej od warrozy było o 20 mniej matek z uszkodzeniami. W rodzinie z warrozą było prawie dwukrotnie więcej matek z uszkodzeniami upośledzającymi eliminującymi je jako materiał hodowlany. Śmiertelność była najwyższa w klateczkach plastykowych 18 w rodzinie z warrozą i 12.5 w rodzinie wolnej od pasożyta. W klateczkach drewnianych z siatką śmiertelność wyniosła 6.3 zarówno w części rodziny z warrozą jak i bez warrazy. Na rysunkach l, 2, 3 i 4 zestawiono wyniki ogółem z trzech powtórzeń przedstawiając uszkodzenia i przeżywalność matek po 2 i 7 dniach przechowywania w rodzinach z warrozą i bez niej. Widać wyraźnie, że z warrozą pszczoły były bardziej agresywne w stosunku do matek gdyż uszkodziły istotnie ich więcej niż w rodzinach wolnych od warrazy. Po 7 dniach w rodzinach z warrozą było uszkodzone 68.2 a bez warrozy 49.2. Test Chi-kwadrat wykazał istotne zróżnicowanie rozkładu uszkodzeń matek w stosunku do rozkładu liczebności w grupach. Chi-kwadrat wyniósł 4.00 (lss = l, P = 0.046). 57.6 Uszkodzone Nieuszkodzone 42.4 Uszkodzone upośledzająco handiccaping Ry s. l Uszkodzenia matek po 2 dniach przechowywania w rodzinie z warrozą Injuries of bee queens after 2 days storage in bee colonies with varroa. Po 2 dniach przechowywania matek w rodzinach uszkodzone zostało 56 matek czyli 42.4 ogółu. Wśród nich 20 zostało uszkodzone nieupośledzająco, 33 upośledzająco a 3 uszkodzone padły. 125

Uszkodzone 31.8 Nieuszkodzone Padłe Dead \ ~iiiililli~~;; 68.2 Uszkodzone upośledzająco 58 handiccaping R Y s. 2 Uszkodzenia matek po 7 dniach przechowywania w rodzinie z warrozą Jnjuries of bee queens after 7 days storage in bee colonies with varroa. Po 7 dniach przechowywania matek w rodzinach z warrozą uszkodzone zostało 90 matek czyli 68.2 ogółu a w tym 12 miało uszkodzenia nieupośledzające, 20 matek z uszkodzeniami padło i aż 58 miało uszkodzenia upośledzające. Zatem po 7 dniach przechowywania pozostało nieuszkodzona niecała 1/3 ogółu matek. 70 Nieuszkodzone 30 2 Uszkodzone upośledzająco handiccaping Ry s. 3 Uszkodzenia matek po 2 dniach przechowywania w rodzinie bez warrozy Jnjuries of bee queens after 7 days storage in bee colonies without varroa. 126

Po 2 dniach w rodzinach bez warrozy pszczoły uszkodziły 39 matek (30 ) z czego 18 to matki uszkodzone nieupośledzająco, l padła uszkodzona i 20 z uszkodzeniami upośledzającymi. 50.8 Padłe Dead 49.2 Nieuszkodzone Uszkodzone upośledzająco handiccaping R y s. 4 Uszkodzenia matek po 7 dniach przechowywania w rodzinie bez warrozy Injuries of bee queens after 7 days storage in bee colony without varroa Po 7 dniach przechowywania bez warrozy była uszkodzona prawie połowa czyli 64 matki co stanowi 49.2. Wśród nich 15 matek miało uszkodzenia nieupośledzające, 13 uszkodzonych padło a 36 miało uszkodzenia upośledzające ich możliwości ruchowe. 80 70 s: 60 o >. c: o 50 i;lc: oal 40 ~.g :Je.><:> 30 "'- ~~ 20 'Et l'!~ e 10 0..0.. O 1/ c-: - - - - - : - - 42,4 '- ----- - - - -----..... /30 ------- Z matką Wlthqeen Bez matki : Without qeen Po 2 dniach Alter2days -...;68,2 An,., Po 7 dniach Alter 7 days Przechowywania Storaged R y s. 5 Dynamika wzrostu procentu matek uszkodzonych w rodzinach z warrozą i bez niej w czasie 2 i 7 dni przechowywania Dynamics of percentage increase of injured queens in bee colonies with and without varroa, during 2 and 7 days of storage 127

Na wykresie widać dynamikę uszkadzania matek w rodzinach przechowujących porażonych warrozą jak i bez niej po 2 i 7 dniach przechowywania. Większość matek została uszkodzona w ciągu pierwszych dwu dni przechowywania. W czasie od 2 do 7 dni widać, że tempo uszkadzania zmalało. W celu oceny przydatności używanych w doświadczeniu a produkowanych w kraju klateczek plastykowych i drewnianych porównano uszkadzanie matek w tych dwu typach bez względu na obecność warrozy lub jej brak. Tabela 4 Uszkadzanie i śmiertelność matek przechowywanych w dwu rodzajach klateczek lnjuries and mortality of queens stored in two kinds of cages Klateczki plastykowe Klateczki drewniane ze szczelinami w ścianie ze ścianą z siatki o oczkach (2.6 x 26 mm) (2.5 x 2.5 mm) Plastic caaes Wooden caaes Number Number 01161 n611u matek 89 100 89 100 Total number ol queen bees Nieuszkodzone 25 28.1 55 61.8 Uszkodzone 64 71.9 34 38.2 Uszkodzone upośledzająco 45 50.6 20 22.5 handiccaping Padłe uszkodzone 16 18 6 6.8 Dead injured W klateczkach plastykowych ze szczelinami w ścianie pszczoły uszkadzają istotnie więcej matek niż w klateczkach drewnianych z siatką. Po 7 dniach przechowywania w klateczkach plastykowych było uszkodzone prawie dwa razy więcej matek wśród nich ponad dwa razy więcej było matek z uszkodzeniami upośledzającymi w porównaniu do matek przechowywanych w klateczkach ze ścianą z siatki. W klateczkach plastykowych ze szczelinami była również dwukrotnie większa śmiertelność matek (18 ) niż w klateczkach drewnianych (6.8 ). Test Chi-kwadrat wykazał istotne zróżnicowanie rozkładu liczby matek uszkodzonych (2 = 9.62, Iss = I, P = 0.002) i padłych (2 = 4.55, lss = l, P = 0.033) do rozkładu liczebności matek w porównywanych grupach. Zatem przechowywanie matek w klateczkach plastykowych ze szczelinami naraża je na znacznie większe uszkadzanie przez pszczoły tych rodzin niż w klateczkach drewnianych. 128

Tabela 5 Intensywność uszkodzeń nóg matek podczas przechowywania ich w rodzinach z warrozą i bez niej Jntensity of leg injuries in queens during storage in bee colonies with and without varroa 0g6ł n6g u matek uszkodzonych Total numb., ot leos in injured queens Po 2 dniach przechowywania After 2 da s storaoe Po 7 dniach przechowywania After 7 da rs storaoe Z warrozą Bezwarrozy Z warrozą Bezwarrozy With varroa Without varroa With varroa Without varroa Number Number Number Number 336 100 234 100 540 100 384 100 Nogi nieuszkodzone 178 53 141 60.2 228 42.2 183 47.7 LegI nol injured Nogi uszkodzone 158 47 93 39.8 321 57.8 201 52.3 Lelll injured Nogi uszkodzone upośledzająco 96 28.6 31 7.3 265 49 121 31.5 Leos iniured handlcaned Porównując intensywność uszkodzeń mierzoną liczbą nóg uszkodzonych widać, że w rodzinach porażonych warrozą matki były bardziej uszkadzane, szczególnie widoczne było to w przypadku uszkodzeń upośledzających. Analiza statystyczna za pomocą testu zgodności Chi-kwadrat wykazała wysoko istotne zróżnicowanie rozkładu liczebności nóg matek uszkodzonych w grupie z warrozą niż bez niej. Po 2 dniach dla uszkodzeń upośledzających Chi-kwadrat wyniósł = 14.59 (Iss = 1, P = 0.0001) a po 7 dniach przechowywania Chi-kwadrat był równy 16.57 (Iss = I, p = 0.0001). Widać, że obecność warrozy w rodzinach wzmaga intensywność uszkadzania matek przechowywanych w bankach. WNIOSKI 1. Najwięcej matek uszkadzanych jest w ciągu dwu pierwszych dni przechowywania w rodzinie. 2. Pszczoły rodzin przechowujących matki w tzw. bankach porażone pasożytem Varroajacobsoni są bardziej agresywne w stosunku do matek i uszkadzają ich istotnie więcej niż ich siostry uwolnione od pasożyta. Warrozajest stymulatorem uszkadzania matek w bankach. 3. Zwalczanie tego pasożyta w rodzinach przechowujących matki, przyczynia się do zmniejszania uszkadzania matek. 129

4. Produkowane u nas w kraju klateczki plastykowe ze szczelinami o wymiarach 2.6 x 26 mm w jednej ze ścian, zupełnie nie nadają się do przechowywania matek w rodzinach. Pszczoły uszkadzają w nich istotnie więcej matek i istotnie więcej matek w nich pada niż w klateczkach drewnianych ze ścianą z siatki o oczkach 2.5 x 2.5 mm. LITERATURA Dietz A., Wilbanks T. and Wilbanks W.G. (1983)- Investigation on long-term queen storage in a confined system. Apiacta 28(3): 67-70 H a r b oj. R. (1 9 8 5) - Instrumental insemination of queen bees. Part l: Am. Bee J. 125(3): 197-202. Part 2: Am. Bee J. 125(4): 282-287. H a r b oj. R. (1 986) - Propagation and instrumental insemination, in Rinderer,T.E. Bee genetics and breeding. Acad. Press, INC. H a r p E. R. (1 9 6 7) - Storage of queen bees. Am. Bee J. 107(7): 250-251. J a s i ń s k i Z. (1 986) - Injuries of queen caged in queenless colonies. Symposium intern. Apimondia: Insemination scientifique et comerciale de reines d'abeillen. Toulouse 1986 :37 J a s i ń s k i Z. (I 987) - Injuries of queens caged in queenless colonies. Abst. XXXI Jntem. Congr. Apiculture, Warsaw 1987: 126-128. J a s i ń s k i Z. (l 9 9 O) - Porównanie uszkadzania matek przechowywanych w rodzinach pszczelich w różnych klateczkach z pszczołami i bez pszczół. Ogólnopolska Konferencja Naukowa, Olsztyn Materiały Konferencyjne, 72-82. J a s i ń s k i Z., F l is z k ie w ic z C. (1 9 9 5) - Uszkodzenia matek pszczelich przechowywanych w osieroconych rodzinach w klateczkach z pszczołami i bez nich. Pszczelno Zesz. Nauk. 39(2) :7-13 K I e i n s c h m i d t G. J. (1 9 9 O) - Banking of queen honey bees. Quensland Agricultural College: 1-8. L a i d I a w H. H. (1 9 54) - Beekeeping management for the bee breeder. Am. Bee Jour. 94(3}: 92-95. L a i d I a w H. H., E c ker tj. E. (1 96 2) - Queen rearing. Univ. Calif. Prees Berkeley, Los Angeles, London. L e v i s o h n M., L e n s k y Y. (I 9 8 l) - Long-term storage of queen honeybees in reservoir colonies. J. Apic. Res. 20(4): 226-233. M a c k e n s e n O., T u c ker K. (I 97 O) - Instrumental insemination of queen bees. Agriculture handbook No.390, USDA. Mithel S.R., Bates D., Winston M.L., Me Cutcheon D. M. (1 9 8 5) - Comparison of honeybee queens overwintered individually and in groups, Journal oj the Entomological Society oj British Columbia 82: 35-39 130

M o r t o n J. (I 992) - Methods of queen rearing and queen banking. Indian Bee Journal. 54(1-4): 26-27 p r a b u c kij. (J 9 7 5) - Norweski bank matek. Pszczelarstwo 26(5): 9-10. R e i d M. (I 9 7 5 ) - Storage of queen honeybees. Bee Wid. 56( I): 21-31. S z a b o T. (l 9 7 7) - Overwintering of honeybee queens. 2. Maintenance of caged queens in queenless colonies. J. Apic. Res. 16(1): 41-46. V e s e I y V., (l 9 6 9) - Spermaverhaltung in lateralen Ovidukten kunstlich besamter Bienenkuniginnen. XXII Intern. Congr. Apimondia, MUnchen: 604. W o y k ej. (1 9 8 8) - Problems with queen banks. Am. Bee J. 128(4): 276-278. W o y k ej., G ł o w s k a Z., N o w o s i e I s k a B. (I 9 5 6) - Opieka pszczół nad matkami przechowywanymi w różnych klateczkach. Pszczelarstwo 7(2): 4-9. Woyke J.; Van Lare O.; Jasiński Z.; Trzybiński S. ( I 9 9 4) - Injuries of queens in honeybee colonies infested by Varroa jacobsoni. New Perspectives on Varroa, Intern. Bee Res, Assoc, CarditT, UK: 47-48. W Y b o r n M. H. (l 9 9 3) - Storing mated queens during the winter in managed honey bee colonies. Am. BeeJ. 133(3):201-278. INFLUENCE OF THE PRESENCE OF MITE (VARROA JACOBSONI) ON BEE AGGRESION AGAINST QUEENS STO RED IN QUEEN BANKS Zygmunt Jasiński, Cezary Fliszkiewicz Summary The aim of the studies was to determine the influence of presence or absence of mites (Varroa jacobsonh on bee queen injuries. The usefulness of two kinds of cages, produced in Poland, was also analysed. The cages were made of plastic with the wall with rifts: 2,6 x 26,0 mm and of wood with one wall with wire gauze with aperture 2.5 mm across. At first., infestation of bee colonies by varroa was investigated. For that purpose the number of old varroa females in 400 sealed brood cells was determined. Next infested colonieś were divided into Iwo groups: one was left untreated as a controi, and the other was treated against varroa with Apistan or Klartan. The queens were examined for injuries after 2 and 7 days of storagę. After the first 2 days of storagę in bee colony it was found that varroa is a significant stimulation of queen injuries. In bee colony infested with varroa, after 2 days as well as after 7 days of storage, greater number of injured queens and greater number of handicapping injured queens were found. In bee colony with and without varroa there was 68,2 and 49,2 injured queens, respectively; and handicapping injured were 43,2 and 27,7, respectively. The mortality of queens in colonies with and without varroa was 16, and 10 respectively. lt was demonstrated that bees are injuring significantjy more queens in plastic eages with rifts than in wood cages with one gauze wall. The eon troi of the parasite with application of Apistan or KJartan in queenright the bee colcny decreases the injuries. Keywords: varroa, queen storage, injuries 131