PSZCZELNTCZE ZESZYTY NAUKOWE

Transkrypt

1 PSZCZELNTCZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 USZKADZANIE MATEK PRZECHOWYWANYCH W RODZINACH OSIEROCONYCH INIEOSIEROCONYCH Zygmunt Jasiński, Cezary Fliszkiewicz, Maria Budzyńska-Bu SGGW, Zakład Hodowli Owadów Użytkowych, ul. Nowoursynowska 166, Warszawa Streszczenie Pracę wykonano w ramach grantu przyznanego przez KBN w Zakładzie Pszczelnictwa SGGW oraz w pasiece leżącej na terenie Rezerwatu Norweskiej Pszczoły Środkowoeuropejskiej w zachodniej części Norwegii w 1995r. Celem pracy było zbadanie uszkadzania i śmiertelności matek przechowywanych w bankach utworzonych z rodzin pszczół środkowoeuropejskich osieroconych i nieosieroconych. Ogółem wychowano i zbadano 288 matek z których 198 oglądano dwukrotnie po 2 i 7 dniach przechowywania a 90 jeden raz po 14 dniach przechowywania. Matki oglądano w celu określenia uszkodzeń. Część matek trzymano z asystą od 10 do 13 pszczół w klateczce. Przechowując matki w rodzinach nieosieroconch stwierdzono, że po 2 dniach przechowywania pszczoły uszkadzają około połowę matek a ponad 1/3 ma uszkodzenia upośledzające. Po 7 i 14 dniach przechowywania w rodzinach z matką dochodzi do uszkadzania matek. Uszkodzenia upośledzające były zaobserwowane aż u matek. W rodzinach nieosieroconych była także duża śmiertelność matek, 23 i 34 odpowiednio po 2 i 7 dniach przechowywania. W rodzinach bezmatecznych straty z powodu uszkadzania były mniejsze niż w rodzinach z matkami. Były one jednak nie małe, gdyż wyniosły około 35 do 60. Śmiertelność była kilkakrotnie niższa niż u matek przechowywanych w rodzinach nieosieroconych i wyniosła I3. Słowa kluczowe: matki, przechowywanie w bezmatku, z matką, uszkadzanie WSTĘP Banki matek wnożliwiają przechowywanie większej liczby matek w jednej rodzinie pszczelej. Często występuje konieczność przechowywania dużej liczby matek przeznaczonych do inseminacji. Stąd wielu hodowców przetrzymuje większą ich liczbę w jednej rodzinie pszczelej, najczęściej osieroconej. Ale wiadomo też, że banki matek tworzone są również w rodzinach nieosieroconych. Celem tej pracy jest zbadanie, czy przy przechowywaniu matek w rodzinach nieosieroconych, pszczoły uszkadzają więcej matek. Chodzi także o zbadanie różnicy w uszkadzaniu matek w podzielonych rodzinach na część z matką i bez niej. 133

2 W większości badań nad przechowywaniem matek w bankach zwracano uwagę na ich przeżywalność. Dlatego tego typu badania stanowią pewne nowum a ich wyniki będą miały znaczenie poznawcze i praktyczne. PRZEGLĄD LITERATURY W procesie produkcji matek trzymanie większej ich liczby w jednej rodzinie jest rutynową metodą zwaną trzymaniem ich w tzw. bankach matek. W bankach matki przechowuje się w różnych typach klateczek (W o y k e i inni 1956; Laidlaw i Eckert 1962, Benecke 1965, Harp 1967, Prabucki 1975, Reid 1975; Levisohn i Lenski 1981, Harbo 1985,1986, Jasiński 1986,1987, Woyke 1988, Wyborn 1993, J a s i ń s ki, F lis z k ie w ic z 1995). Najczęściej przechowuje się w bankach, matki oczekujące na inseminację jak również po inseminacji lub po naturalnym unasienianiu (L a i d l a w 1954, Mackensen i Tucker 1970, Vesely 1969, Szabo 1977, Dietz i inni 1983). Matki przechowywano w bankach przez okres od kilku dni nawet do kilku miesięcy, niektórzy trzymali matki przez okres zimy (Woyke i inni 1956, Prabucki 1975, Szabo 1977, Levisohn i Lensky 1981, Dietz i inni 1983, Mitchel i inni 1985, Harbo 1986, Jasiński 1987, Wyborn 1993). Na uszkadzanie matek w rodzinach zwrócili uwagę W o y k e (1956), J a s i ń s k i (1986,1987,1990), Kleinschmidt (1990). Jasiński (1986,1987,1995) dokonał klasyfikacji uszkodzeń. Opisał grupę uszkodzeń upośledzających zdolności ruchowe matek oraz uszkodzenia nieupośledzające. Stwierdzono, że głównie uszkadzane są nogi matek i sporadycznie skrzydła i czułki (J a s i ń s k i 1986, K l e i n s c h m i d t 1990, Wo y k e 1988). Nie porównywano dotychczas uszkodzeń u matek przechowywanych w bankach, w rodzinach nieosieroconych i osieroconych. MA TERTAL T METODA Pracę wykonano w Zakładzie Pszczelnictwa SGGW. W ramach grantu przyznanego przez KBN w latach Do badań wyhodowano i zbadano ogółem 288 matek, które przechowano w rodzinach osieroconych i nieosieroconych przez okres 2, 7 a raz do 14 dni. Po tym czasie były one kontrolowane na obecność występowania uszkodzeń, głównie nóg a także skrzydeł i czułków. Oględzin matek dokonywano pod mikroskopem stereoskopowym. 134

3 Zbadano uszkodzenia matek umieszczonych w klateczkach drewnianych z jedną ścianą z siatki o oczkach 2.5x2.5mm z 10 pszczołami w klateczce i w klateczkach wysyłkowych plastykowych ze szczelinami, również z pszczołami w klateczce. Matki w rodzinach nieosieroconych przetrzymywano w nadstawkach. W jednej rodzinie przechowywano od 21 do 25 matek. Klateczki, w których przechowywano matki zaopatrzone były w ciasto miodowo-cukrowe. Matki przechowywano wśród pszczół środkowo- -europejskich (Apis mellifera me/li/era L.) pochodzących z Norwegii. Część obserwacji została wykonana w zachodniej Norwegii na terenie tamtejszego rezerwatu norweskiej pszczoły miejscowej (Apis mellifera mellifera L.). Pszczoły te w ostatnich latach stały się poszukiwane przez polskich pszczelarzy ze względu na dobrą wydajność. Krzyżówki pszczół norweskich i kaukaskich dają w Polsce wysoką produkcję i są sprowadzane do naszych pasiek. Dlatego postanowiono zbadać jak te pszczoły opiekują się matkami w "bankach". W Norwegii wyhodowano i zbadano 122 matki które przechowywano w rodzinach podzielonych na dwie części, jedną osieroconą a drugą nie. Matki przechowywano w cylindrycznych klateczkach z tworzywa sztucznego ze szczelinami o wymiarach 3.5x5.5mm bez pszczół w klateczce. Uszkodzenia kontrolowano po 2 i 7 dniach przechowywania. W obliczeniach statystycznych posłużono się testem zgodności rozkładu Chi-kwadrat. WYNIKI Przechowując matki w rodzinach nieosieroconych z asystą pszczół widać, że zarówno w klateczkach drewnianych jak i plastykowych wysyłkowych wystąpiło silne uszkadzanie matek na poziomie 80. Ponad połowa matek uległa uszkodzeniom upośledzającym w klateczkach drewnianych a 60 w klateczkach wysyłkowych. Widać również dużą śmiertelność matek w klateczkach drewnianych 53.3 i 49,9 w wysyłkowych. Dając pszczoły do klateczek liczono się z tym, że matki będą mniej uszkadzane. Jednak widać, że w rodzinach nieosieroconych pszczoły uszkadzają dużo matek i połowa z nich po 14 dniach przechowywania pada. Zatem tworzenie banków matek w rodzinach nie osieroconych jest niecelowe z powodu tak dużych strat matek. Wyniki te pochodzą z pasieki w rezerwacie norweskiej pszczoły środkowoeuropejskiej w zachodniej Norwegii. Po dwu dniach przechowywania matek w rodzinach nieosieroconych stwierdzono intensywne uszkadzanie matek. Uszkodzona została ponad połowa matek a 36 miało uszkodzenia upośledzające. Padły dwie matki obie nieuszkodzone. W 135

4 rodzinach osieroconych uszkodzone zostało mniej ale powyżej 1/3 ogółu matek (37.7). Prawie 20 matek zostało uszkodzone upośledzająco, ale żadna z matek nie padła. Tabela Uszkadzanie matek przechowywanych przez 14 dni w rodzinie osieroconej w klateczkach drewnianych z jedną ścianą z siatki oraz w klateczkach wysyłkowych plastykowych z asystą pszczół w klateczce Injuries and mortality of queens storaged for 14 days in queenless bee colonies in wood cages with one wall with wire gaus e and in mailing plastic cages with assistance of bees Og6ł.m malek Total queen Klateczki drewniane z siatką Wood caaes with wire gause Number Klateczki wysyłkowe plastykowe Mailing plastic cages Number Nleuazkodzone Not iniur.d Uszkodzone Iniured Uszkodzone upośledzająco Injured handiccaping Padłe Oead Padłe uszkodzone Oead injured Padłe nieuszkodzone, Oead not iniured Po 7 dniach przechowywania w rodzinie nieosieroconej uszkodzonych było aż 86.9 matek, oraz 82 miało uszkodzenia upośledzające. Również w tych rodzinach była duża śmiertelność wynosząca W rodzinie osieroconej pszczoły uszkodziły 57.4 matek, ale o 30 mniej niż w rodzinach z matką. Uszkodzeń upośledzających stwierdzono o połowę mniej niż u matek przechowywanych w rodzinach z matką (42.6 ). Test Chi-kwadrat wykazał istotne zróżnicowanie rozkładu liczby matek uszkodzonych upośledzająco w rodzinach z matką i bez niej. Wynika z tego, iż pszczoły w rodzinie osieroconej uszkodziły upośledzająco istotnie mniej matek niż rodziny z matką (x. 2 = 7.58, Iss = I, P = 0.006). W rodzinach osieroconych padło mniej matek niż w rodzinach z matką. Reasumując można stwierdzić, że środkowo-europejskie pszczoły norweskie (Apis mellijera mellijera L.) są bardzo agresywne w stosunku do matek. Szczególnie wyraźnie widać to w rodzinach nieosieroconych, w których pszczoły uszkodziły prawie 87 matek a 80 uszkodziły upośledzająco. Dlatego nie należy tworzyć banków matek w rodzinach z pszczołą środkowo-eurpejską pochodzącą z Norwegii. 136 I

5 Tabela 2 Uszkadzanie i śmiertelność matek przechowywanych przez 7 dni w rodzinach z pszczołami norweskimi, z matką i bez matki w norweskich cylindrycznych klateczkach plastykowych ze szczelinami Injuries and mortality of queens storaged for 2 and 7 days in queenless and queenright Norwegian bees, in Norwegian cylindrical plastic cages with rifts 0g6łem mltek Totllllueen Nieuszkodzone Not injured Uszkodzone Inlured Uszkodzone upośledzająco Injured handiccaping Padłe Dead Padłe uszkodzone Dead injured Padłe nieuszkodzone Dead not Injured Po 2 dniach. After 2 davs Po 7 dniach. After 7 days Z matką Bez matki Z matką Bez matki Oueenriaht Oueenless Oueenright Oueenless Number Number Number Number 61 ido O O O O O O O O O O Tabela 3 Uszkadzanie i śmiertelność matek przechowywanych przez 2 i 7 dni w rodzinach z matką i bez matki Injuries and mortality of queens storaged for 2 and 7 days in bee colonies with and without queen Og61em matek Totlloueen Po 2 dniach. After 2 davs Po 7 dniach. After 7 davs Z matką Bez matki Z matką Bez matki Oueenriaht Oueenless Oueenright Oueenless Number Number Number Number NIeuszkodzone Not injured Uszkodzone Injured Uszkodzone upośledzająco Injured handiccaping Padłe uszkodzone O O Dead iniured 137

6 Również w tym doświadczeniu po 2 dniach przechowywania matek wśród pszczół środkowoeuropejskich w rodzinach nieosieroconych uszkodzona została ponad połowa ogółu matek (52.6 ) a prawie 45 miało uszkodzenia upośledzające. Padło 3 matki co stanowi 7.9. Po 7 dniach przechowywania w rodzinie z matką pszczoły uszkodziły 81.6 a 76.3 czyli ponad 3/4 ogółu miało uszkodzenia upośledzające. Śmiertelność wynosiła 26.3 czyli padła ponad 1/4 matek. W rodzinie osieroconej po 2 dniach uszkodzone zostało prawie 20 mniej matek niż w nieosieroconej i prawie połowę mniej było matek uszkodzonych upośledzająco. Analiza statystyczna testem Chi-kwadrat wykazała istotne zróżnicowanie rozkładu liczbowego matek uszkodzonych upośledzająco w rodzinach z matką i bez niej (X 2 = 4.17, Iss = I, P = 0.042). Podobnie istotne zróżnicowanie stwierdzono przy rozkładzie liczebności matek uszkodzonych upośledzająco w rodzinie z matką i bez niej po7 dniach przechowywania (X 2 = 9.26, Iss = 1, P = 0.002). W rodzinie bez matki padło tylko 3 matki które stanowiły 7.9 ogółu. Widać więc, że przechowywanie większej liczby matek w rodzinach nieosieroconych powoduje ogromne straty dlatego nie powinno się go stosować. Analizując wyniki z dwu doświadczeń trzeba stwierdzić, że był wysoki stopień uszkadzania matek. Już po 2 dniach przechowywania matek w rodzinach nieosieroconych pszczoły uszkodziły ponad połowę (52.5 ) matek a prawie 40 miało uszkodzenia upośledzające. Padło 5 matek, wszystkie uszkodzone. W tym samym czasie w rodzinie bez matki uszkodzonych zostało o 15 mniej niż z matką i o 20 mniej było uszkodzeń upośledzających. Analiza statystyczna potwierdziła istotne zróżnicowanie rozkładu liczbowego matek z uszkodzeniami upośledzającymi w rodzinach z matką i bez niej. Chi-kwadrat wyniósł 6.90 (Iss = 1, P = 0.009). W rodzinach osieroconych nie było matek padłych. Po 7 dniach przechowywania w rodzinie nieosieroconej uszkodzone zostało aż 84.8 matek. Bardzo dużo zostało matek uszkodzonych upośledzająco, stanowiły one 79 ogółu. Padło 31 (31.3 ) matek, z tego tylko 3 były uszkodzone. W rodzinach osieroconych po 7 dniach przechowywania pszczoły uszkodziły 61.6 matek, z czego 36 miało uszkodzenia upośledzające. Uszkodzenia upośledzające były więc o połowę mniejsze niż w rodzinach z matką. Test Chi-kwadrat potwierdził istotność tego zróżnicowania (X 2 = 16.08, Iss = l, P = ). Po 7 dniach w rodzinie osieroconej padło 13.1 ogółu matek czyli ponad dwu- i półkrotnie mniej niż w rodzinie z matką. Istotność tego zróżnicowania potwierdził test Chi-kwadrat (X2 = 7.36, tss = 1, P = 0.007). Przechowywanie matek wśród norweskich pszczół środkowoeuropejskich szczególnie w rodzinach nieosieroconych powoduje ogromne straty z powodu ich uszkadzania i wysokiej ich śmiertelności. 138

7 Tabela 4 Uszkadzanie i śmiertelność matek przechowywanych przez 2 i 7 dni w rodzinach z matką i bez matki. Łącznie z dwu doświadczeń wykonanych w 1995 i 1996r. lnjuries and mortality of queens storaged for 2 and 7 days in bee colonies with and without queen. Total num bers from two experiments performed in 1995 and 1996 years. 0g6lem matek Total queen Po 2 dniach. After 2 davs Po 7 dniach. After 7 davs Z matką Bez matki Z matką Bez matki Oueenright Oueenless Oueenriaht Oueenless Number Number Number Number NIeuszkodzone Not InJured Uszkodzone InJured Uszkodzone upośledzająco Injured handiccaping Padłe O O Dead Padłe uszkodzone O O O O O O Dead injured Padłe nieuszkodzone 5 5 O O Dead not iniured Dla zobrazowania dynamiki uszkadzania matek w czasie przechowywania przedstawiono ją na rys. l i s 60 ~i O>< et ~1! 40 0><;3 r~ "5 JJ 20 o 52,S :,,,": Z matką, Wl\hqeen Po 2 dniach Afler2 days Bez matki Wrthout qeen...;84,8... : 61,6 Po 7 dniach Afler7 deys Przechowywania Storaged R Ys. I Procent matek uszkodzonych w rodzinach z matką i bez niej w czasie 2 i 7 dni przechowywania Percentage of injured queens storaged in bee colonies queenright and queenłess during 2 and 7 days 139

8 Z wykresu widać, że w ciągu 2 pierwszych dni przechowywania w rodzinie z matką była największa dynamika uszkadzania, gdyż pszczoły uszkodziły ponad połowę matek (52.5 ). W rodzinie osieroconej było mniej uszkodzonych matek nieco powyżej 113 ogółu (37.4 ). W ciągu następnych 5 dni dynamika uszkadzania zmalała. Jednak po 7 dniach w rodzinie z matką uszkodzone zostało aż 84.8 ogółu. W rodzinie bez matki w tym samym czasie o 17 mniej. Wykres potwierdza wyniki innych prac, które wskazują, że najwięcej matek w bankach jest uszkadzanych w ciągu pierwszych dwu dni przechowywania. Tabela 5 Intensywność uszkodzeń mierzona liczbą uszkodzonych nóg w stosunku do ogólnej ich liczby u uszkodzonych matek przechowywanych przez 14 dni w rodzinie z matką w dwu rodzajach klateczek z asystą pszczół Intensity of injuries as measured by number of injured legs in relation to the total num ber of legs in injured queens kept for 14 days in bee colonies queenright in two kinds of cages with assistance of be es Klateczki drewniane z siatką Wood cages with wire oause Number Klateczki wysyłkowe plastykowe Mailino olastlc caoes Number Og61 n6g u matek uszkodzonych Tolal number ol legs in injured queens Nogi nieuszkodzone Legs not injured Nogi uszkodzone Legs injured Nogi uszkodzone upośledzająco teas iniured hanolcaoed Analizując intensywność uszkodzeń w zależności od rodzaju stosowanych klateczek trzeba stwierdzić, że zarówno w klateczkach drewnianych z siatką jak i plastykowych wysyłkowych intensywność uszkadzania była zbliżona. W klateczkach wysyłkowych matki miały nieco więcej uszkodzonych nóg niż w drewnianych. W klateczkach wysyłkowych matki miały o 9 więcej nóg uszkodzonych upośledzająco w porównaniu z matkami przechowywanymi w klateczkach drewnianych. Zatem w klateczkach wysyłkowych matki były uszkadzane intensywniej niż w drewnianych. Reasumując można stwierdzić, że tworzenie banków matek w rodzinach nieosieroconych jest bezcelowe gdyż około 80 matek jest uszkadzana i większość upośledzająco. Klateczki wysyłkowe ze szczelinami w górnej ścianie nie nadają się do przetrzymywania matek gdyż pszczoły intensywniej uszkadzają w nich matki niż w klateczkach z siatką. 140

9 WNIOSKI 1. W czasie przechowywania matek w rodzinach, spośród uszkodzonych, połowa jest uszkadzana przez pszczoły w ciągu dwu pierwszych dni przechowywania. 2. Obecność pszczół w klateczkach nie przyczynia się do eliminacji uszkodzeń matek. 3. Po 7 dniach przechowywania szczególnie w rodzinach nieosieroconych około 1/3 matek pada. 4. Tworzenie banków matek w rodzinach nieosieroconych jest bardzo ryzykowne gdyż podczas przechowywania przez 7 dni pszczoły potrafią uszkodzić powyżej 85 z czego większość upośledzająco (do 80 ). 5. Używanie do tworzenia banków pszczół środkowoeuropejskich (Apis mellifera me/lifera pochodzących z Norwegii) jest niewskazane gdyż pszczoły te są szczególnie agresywne w stosunku do matek, powodując ich ogromne uszkadzanie i wysoką śmiertelność LITERATURA B e n e c k e F. S. (l 965) - Queen bee banks. Agric. Gaz. N.S. 76(9): Dietz A., Wilbanks T. and Wilbanks W.G. (1983)- Investigation on long-term queen storage in a contined system. Apiacta 28(3): H a r b oj. R. (I ) - Instrumental insemination of queen bees. Part I: Am. Bee J. 125(3): Part 2: Ant. BeeJ. 125(4): R a r b oj. R. ( ) - Propagation and instrumental insemination, in Rinderer,T.E. Bee genetics and breeding. Acad. Press, INC. R a r p E. R. ( ) - Storage of queen bees. Ant. Bee J. 107(7): l. J a s i ń s k i Z. ( ) - Injuries of queen caged in queenless colonies. Symposium intern. Apimondia: Insemination scientifique et comerciale de reines d'abeillen. Toulouse 1986 :37 J a s i ń s k i Z. (l ) - lnjuries of queens caged in queenless colonies. Abst. XXXI Intern. Congr. Apiculture, Warsaw 1987: J a s i ń s k i Z. (1 9 9 O ) - Porównanie uszkadzania matek przechowywanych w rodzinach pszczelich w różnych klateczkach z pszczołami i bez pszczół. Ogólnopolska Konferencja Naukowa, Olsztyn Materiały Konferencyjne, J a s i ń s k i Z., F l i s z k i e w i c z C. ( ) - Uszkodzenia matek pszczelich przechowywanych w osieroconych rodzinach w klateczkach z pszczołami i bez nich. Pszczelno Zesz. Nauk. 39(2) :7-13 K l e in s c h m i d t G. J. (1 9 9 O) - Banking of queen honey bees. Quensland Agricultural College:

10 L a i d I a w H. H. (I 954) - Beekeeping management for the bee breeder. Am. Bee Jour. 94(3): L a i d 1a w H. H., E c ker tj. E. ( ) - Queen rearing. Univ. Calif. Prees Berkeley, Los Angeles, London. L e v i s o h n M., L e n s k y Y. (1 9 8 l ) - Long-term storage of queen honeybees in reservoir colonies. J. Apic. Res. 20(4): M a c k e n s e n O., T u c ker K. (1 97 O ) - Instrumental insemination of queen bees. Agriculture handbook No.390, USDA. Mithel S.R., Bates D., Winston M.L., Me Cutcheon D. M. (l ) - Comparison 01' honeybee queens overwintered individually and in groups. Journal oj the Entomological Society oj British Columbia 82: 35-39, p r a b u c kij. (l 975) - Norweski bank matek. Pszczelarstwo 26(5): R e i d M. ( ) - Storage of queen honeybees. Bee Wid. 56( l): S z a b o T. ( ) - Overwintering of honeybee queens. 2. Maintenance of caged queens in queen1ess colonies. J. Apic. Res. 16( l): Ve s e l y V., (l 969) - Spermaverhaltung in lateralen.ovidukten k(nstlich besamter Bienenk(niginnen. XXII Intern. Congr. Apimondia, MUnchen: 604. W o y k ej. (1988) - Problems with queen banks. Am. BeeJ. 128(4): W o y k ej., G ł o w s k a Z., N o w o s i e I s k a B. (l ) - Opieka pszczół nad matkami przechowywanymi w różnych klateczkach. Pszczelarstwo 7(2): 4-9. W y b o r n M. H. ( ) - Storing mated queens during the winter in managed honey bee colonies. Am. BeeJ. 133(3): INJURIES OF QUEEN STORAGED IN QUEENLESS AND QUEENRIGHT BEE COLONIES Zygmunt Jasiński, Cezary Fliszkiewic:z, Maria Budzyńska-Bu Summary The studies were conducted in the Bee Division o the Warsaw Agricułtural University and financed by the Committee Scientific Research. Part of the studies has heen done in Norwegian Bee Reservation ofthe Apis melłifera mełli/era, in the West Norway during the year The aim of the studies was investigate the injuries and lethality of bee queens kept in queen banks. The queen banks were formed in bee cołonies with Middle-European hees (Apis mellifera mellifera), in as queenłess and queenright colonies. Tntotal 288 queens were reared and examined, among them 198 were observed twice, after 2 and 7 days of storage, and 90 onły one time, after 14 days of storage. Part of the queens was kept in cages with 10 up to 13 workerbees assisting. In 142

11 colonies queenright after 2 days of keeping, bees have injured about half of the queens and above 1/3 had handicapping injuries. Ałler 7 and 14 days of storage in bee colouies queenright, bees have injured from 82 to 86,01 percent of queens, The handicapping injuries were observed in percent of queens. In bee colonies queenright great mortality occurred, reaching 23 and 34 percent, after 2 and 7 days of storage, while in queenless bee colonies, less losses were observed, reaching percent. In queenless bee colonies the mortality of queens was also several timer smaller, and reached 13 per cent. Keywords: queens, storage, queenright, queenless, injuring 143