Gatt. 1. Rys historyczny

Gatt 1. Rys historyczny Już po II wojnie światowej pojawił się pomysł utworzenia organizacji międzynarodowej zakładającej oparcie handlu międzynarodowego na czytelnych i klarownych zasadach prawnych. Miało to zapewnić postępującą liberalizację handlu oraz zapewnić stabilizację ekonomiczną w powojennym świecie. USA zaproponowały, aby gospodarka światowa zaczęła funkcjonować po wojnie w oparciu o trzy organizacje, które miałyby się zajmować kolejno: stabilizacją walutową, udzielaniem pomocy finansowej państwom oraz rozwojem handlu międzynarodowego. Odpowiednie traktaty, które utworzyły organizacje międzynarodowe zajmujące się pierwszym dwoma zagadnieniami (czyli kredytowaniem ekonomiki światowej oraz stabilizacją dewizową), podpisano w 1944r. w Bretton Woods. Na ich mocy zostały powołane: Międzynarodowy Fundusz Walutowy 1 oraz Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju - Bank Światowy 2. Jednak powołanie organizacji, która zajmowałaby się handlem międzynarodowym stanowiło już znacznie poważniejszy problem i było dużo bardziej problematyczne. Jak powszechnie wiadomo okres II wojny światowej, ale również okres międzywojenny to dość duży protekcjonizm w handlu międzynarodowym, eliminacja możliwości dostępu konkurencyjnych towarów zagranicznych na rynki poszczególnych państw oraz dążenie do samowystarczalności gospodarczej. Ten okres również to czas licznych "wojen celnych". Prace nad stworzeniem systemu handlowego na bazie organizacji międzynarodowej, wykluczającego możliwość dyskryminowania któregoś z członków, rozpoczęły się już w 1945r. W czasie ONZ-owskiej konferencji w Hawanie trwającej od listopada 1947r. do marca 1948r.zostały zakończone prace nad podstawami prawnymi funkcjonowania Międzynarodowej Organizacji Handlu ( International Trade Organization - ITO). Karta hawańska - statut nowopowstałej organizacji - zakładał możliwość rozwiązywania sporów na zasadzie arbitrażu, państwa - strony miały posiadać możliwość zwracania się do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości o opinie w kwestiach dotyczących organizacji. Jednak nastąpiły poważne problemy z ratyfikacją Karty hawańskiej, przede wszystkim ze strony USA, które jeszcze w trakcie trwania konferencji w Hawanie, 1 stycznia 1948 roku zdecydowały się na podpisanie wspólnie z kilkoma innymi państwami porozumienia o tymczasowym stosowaniu Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreements on Tariffs and Trade - GATT ). Pierwotnie GATT miało być jednym z instrumentów prawnych organizacji ITO. GATT regulował kwestie handlowe, zaś jego głównym zadaniem było prowadzenie polityki stopniowej 1 / 10

liberalizacji handlowej poprzez planową redukcję ceł oraz likwidację pozacelnych barier w handlu międzynarodowym - zgodnie z preambułą GATT nastąpić miało znaczne obniżenie taryf celnych i innych barier w handlu. Głównymi celami GATT-u były: analiza i ocena sytuacji w handlu międzynarodowym, poszukiwanie środków służących usuwaniu przeszkód w jego rozwoju, prowadzenie negocjacji w sprawie redukcji ceł i przeszkód handlowych, rozstrzyganie sporów handlowych pomiędzy państwami - stronami GATT, wprowadzanie zmian do zasad wymiany handlowej, przeprowadzanie okresowych przeglądów, sprawdzających przestrzeganie przez poszczególne państwa - strony Układu Ogólnego umów, które zostały zawarte pod auspicjami GATT 3. Kluczowymi zasadami, jakimi starali się kierować członkowie GATT, były: - zasada niedyskryminacji i równego traktowania; - stosowanie tzw. klauzuli największego uprzywilejowania, ma ona charakter bezwarunkowy i powszechny (każde państwo jest traktowane tak samo; jeśli udzielamy uprzywilejowania jednemu państwu to ten przywilej jest rozprzestrzeniany na inne kraje zrzeszone; wyjątkiem są strefy wolnego handlu i unie celne) i klauzuli narodowej (traktowanie na równi towarów importowanych do kraju z towarami krajowymi; wyjątkiem może być sytuacja kiedy państwo chce ochronić bilans płatniczy, zdrowie swoich obywateli i ich bezpieczeństwo; - zasada wzajemności; - zasada możliwości interwencji handlowej (za jedyny instrument interwencyjny zostały uznane cła) 4. Jednym z najważniejszych efektów funkcjonowania GATT było 10-krotne obniżenie przeciętnego poziomu ceł. 2. GATT jako quasi OM - struktura i kompetencje Do czasu powstania WTO, struktura międzynarodowa rozwijająca się na podstawie układu GATT formalnie nie stała się organizacją międzynarodową, jednak posiadała liczne jej cechy - m.in. strukturę organizacyjną 5. Poszczególne organy, które zajmowały się funkcjonowaniem GATT powstały w wyniku decyzji, które były podejmowane przez strony w trakcie konferencji dotyczących funkcjonowania porozumienia. Te organy to: 1. Sekretariat jako organ administracyjno - zarządzający umową, zajmował się organizowaniem kontaktów państw na forum GATT. Sekretariat zatrudniał personel ( specjalistów w dziedzinie prawa i ekonomii handlu międzynarodowego). Na czele Sekretariatu stał Dyrektor Generalny. 2 / 10

2. Konferencja Przedstawicieli Stron, zbierał się raz do roku. 3. Rady, składające się z przedstawicieli wszystkich stron GATT niższej rangi, rady były odpowiedzialne za realizację polityki poszczególnych stron dotyczącej konkretnych handlu światowego. 4. Komitety ad hoc i grupy robocze, zajmowały się określonymi kwestiami rozpatrywanymi na forum GATT. Na siedzibę tej quasi organizacji wybrano Genewę, ustalono również, że językami roboczymi GATT będą: francuski, angielski oraz (później) hiszpański. Głosowania w ramach GATT odbywać się miały zwykłą większością głosów. W praktyce GATT (ze względu na jego tymczasowość i brak podstaw instytucjonalnych), starał się podejmować wszelkie decyzje swych organów w drodze konsensusu. Można więc powiedzieć, że GATT był przede wszystkim forum negocjacyjno - konsultacyjnym (bez potrzeby narzucania którejkolwiek ze stron woli większości). WTO 1. Powstanie Światowej Organizacji Handlu Znaczne kroki w kierunku WTO poczyniono podczas trwania Rundy Urugwajskiej GATT - lata 1986-1993, zaczęto znowu mówić o idei stworzenia formalnej, a nie tylko faktycznej organizacji międzynarodowej zajmującej się problemami handlowymi współczesnego świata. Z ideą tą podczas negocjacji Rundy w 1990 roku wystąpiła Kana da. Ta kanadyjska propozycja przyjęta została przez Wspólnoty Europejskie, ale jak wcześniej w kwestii ITO wzbudziła znaczne obawy wśród negocjatorów amerykańskich. Ostatecznie jednak statut WTO został włączony do zestawu dokumentów składających się na akt końcowy zawierający wyniki Rundy Urugwajskiej - miało to miejsce 15.04.1994 r. w Marrakeszu 6.Efektem tego był system handlowy zarządzany przez multilateralną organizację międzyrządową. 2. Struktura WTO Struktura organizacyjna WTO stanowi niejako kontynuację struktury instytucjonalnej, która ukształtowała się w ramach quasi - organizacji GATT. W praktyce nastąpiły delikatne zmiany. Organy WTO i ich kompetencje: 3 / 10

1. Konferencja Ministerialna - jest najważniejszym organem WTO, składa się z przedstawicieli wszystkich członków - w randze ministrów odpowiedzialnych za handel zagraniczny. Zadaniem Konferencji jest wykonywanie funkcji WTO i podejmowanie w tym celu odpowiednich działań. Na wniosek jednego z członków Konferencja może podejmować w kwestiach związanych z wielostronnymi porozumieniami handlowymi nakładającymi się na system WTO. Zbiera się ona co 2 lata 7. 2. Rada Generalna - jest organem odpowiedzialnym za funkcjonowanie WTO, jako podmiotu prawa międzynarodowego na arenie międzynarodowej. Przede wszystkim chodzi o podejmowanie działań mających zapewnić efektywną współpracę z organizacjami rządowymi i pozarządowymi, których działalność ma związek z funkcjami WTO. Składa się z przedstawicieli wszystkich członków. Zbiera się w zależności od potrzeby, pomiędzy sesjami Konferencji. Głównymi organami podporządkowanymi Radzie są: Rada ds. Handlu Towarami, Rada ds. Handlu Usługami, Rada ds. Handlowych Aspektów Własności Intelektualnej 8. Mają za zadanie one nadzorować funkcjonowanie odpowiednich "filarów" WTO. 3. Komitety - powołane przez Konferencję Ministerialną; Komitet ds. Handlu i Rozwoju; Komitet ds. Ograniczeń Wprowadzonych dla Ochrony Bilansu Płatniczego; Komitet ds. Budżetu, Finansów i Administracji. 4. Sekretariat na czele z Dyrektorem Generalnym - z siedzibą w Genewie. Kadencja Dyrektora Generalnego wynosi 3 lata, mianowany jest on przez Konferencję Ministerialną. Sekretariat WTO jest jedynym organem formalnie składającym się funkcjonariuszy międzynarodowych. Funkcjonariuszom WTO powinny przysługiwać ze strony wszystkich członków organizacji immunitety i przywileje. WTO przyjęło stosowany przez GATT mechanizm podejmowania decyzji w drodze konsensusu. Głosowanie przewidziane jest wtedy, gdy decyzja nie może być rozstrzygnięta na drodze konsensusu. Dokonywanie interpretacji porozumień składających się na system prawny WTO może być dokonywane jedynie przez Konferencję Ministerialną oraz Radę Generalną. Przystąpienie do WTO nowych członków nie jest sprawą prostą. Po pierwsze nowo przystępujący obszar celny musi wyrazić akceptację dorobku prawnego WTO oraz przyjąć wyraźny kurs liberalizacji taryf. Akcesja odbywa się na drodze negocjacji 9. Oprócz tego Konferencja Ministerialna, większością 2/3 głosów, musi zatwierdzić porozumienie w sprawie warunków przystąpienia do WTO. Organizacja, według stanu na lipiec 2008 roku, liczy 153 członków. Ostatnim państwem przyjętym w szeregi organizacji jest Republika Zielonego Przylądka. Polska była jednym z państw założycielskich - stosowne porozumienie ratyfikowała w roku 1995. 4 / 10

Językami oficjalnymi na arenie WTO są: angielski, francuski i hiszpański. WTO jako międzyrządowa organizacja międzynarodowa współpracuje z organizacjami rządowymi i pozarządowymi, których problematyka i zakres działań chociaż częściowo pokrywają się z funkcjami WTO. Te organizacje to np.: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO) oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO). Za całokształt takiej współpracy odpowiada Rada Generalna WTO. Pierwsza Konferencja Ministerialna odbyła się w grudniu 1966 r. w Singapurze. Jej główne postanowienia to: wypracowanie porozumienia ITA - porozumienie w sprawie sprowadzenia do poziomu zerowego stawek celnych na sprzęt o podzespoły techniki łączności, zajęto się również problematyką handlu, konkurencji i przejrzystości w zakupach rządowych. Druga Konferencja miała jedynie charakter przejściowy, stanowiła przygotowanie do kolejnej tzw. Rundy Milenijnej. Trzecia Konferencja Ministerialna odbyła się w dniach 30.11-3.12.1999 r. w Seattle. Nie powstał wtedy żaden końcowy dokument gdyż konferencja ta zakończyła się zawieszeniem obrad z powodu nie osiągnięcia porozumienia pomiędzy UE, USA i krajami rozwijającymi się. Ta konferencja pokazała jak wiele jeszcze istnieje sprzeczności we współczesnym świecie gospodarczym np.: rozbieżności krajowych i regionalnych polityk gospodarczych od reguł działania korporacji wielonarodowych. Kolejna Konferencja Ministerialna WTO odbyła się w Doha ( Katar ) w dniach: 9-14 listopada 2001 r. W tej Konferencji uczestniczyła delegacja polska pod przewodnictwem Janusza Kaczurby, który pełnił funkcję Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Gospodarki. W czasie tej Konferencji pracowano nad Porozumieniem TRIPS - handlowe aspekty praw własności intelektualnej. Negocjacje podzielona 6 tematycznych bloków: rolnictwo, realizacja porozumień WTO, zasady WTO, środowisko, tzw. tematy singapurskie (inwestycje, konkurencja, przejrzystość przepisów w zamówieniach publicznych, ułatwienia w handlu). 3. Funkcje Światowej Organizacji Handlu i kwestie regulacji prawnych WTO 5 / 10

Do głównych funkcji WTO można zaliczyć: administrowanie porozumieniami handlowymi zawieranymi w ramach organizacji; rozwiązywanie sporów dotyczących stosunków handlowych miedzy członkami organizacji; stanowienie forum negocjacji dotyczących wielostronnych stosunków handlowych między członkami organizacji; monitorowanie polityki handlowej w poszczególnych państwach członkowskich; współpraca z innymi organizacjami międzynarodowymi oraz udzielanie pomocy technicznej państwom członkowskim zaliczanym do krajów rozwijających się. Jeśli chodzi o różnice pomiędzy GATT a WTO w pełnionych funkcjach, to polegają one przede wszystkim na rozszerzeniu zakresu zainteresowania na: nowe aspekty zawiązane z handlem towarami - regulacja kwestii dotychczas nieuregulowanych oraz modyfikacji istniejących kodeksów i porozumień odnoszących się do handlu towarami; zajęto się również handlem usługami, który pozostawał poza zakresem zainteresowań GATT-u; oraz zaczęto zwracać uwagę na handlowe aspekty prawa własności intelektualnej. Światowa Organizacja Handlu zakres swojego działania oparła na trzech materialnoprawnych filarach, a mianowicie na: zespole porozumień wielostronnych dotyczących handlu towarami, w jego skład wchodzi; zmodyfikowany porozumieniami interpretacyjnymi Układ Ogólny GATT (tzw. GATT'94 10 ) oraz porozumienia: o rolnictwie; w sprawie stosowania środków fitosanitarnych i sanitarnych; w sprawie tekstyliów i odzieży; w sprawie barier technicznych w handlu; w sprawie handlowych aspektów polityki inwestycyjnej; w sprawie kontroli przedwysyłkowej; w sprawie reguł pochodzenia; w sprawie licencyjnych procedur importowych; w sprawie subsydiów i środków wyrównawczych; w sprawie środków ochronnych. Drugim filarem prawnym WTO jest Układ Ogólny w Sprawie Handlu Usługami (GATS)a trzeci to: Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS). W ramach systemu prawnego WTO funkcjonują porozumienia regulujące kwestie proceduralne, które są bardzo ważne dla funkcjonowania organizacji. Porozumienia te można podzielić na takie które mają charakter multilateralny i do tych możemy zaliczyć: porozumienie w sprawie zasad i procedur regulujących rozstrzyganie sporów i mechanizm przeglądów polityki handlowej oraz porozumienia o charakterze plurilateralnym - fakultatywnym i są to: porozumienie w sprawie handlu samolotami cywilnymi, w sprawie zamówień rządowych, międzynarodowe porozumienie mleczarskie oraz międzynarodowe porozumienie w sprawie mięsa wołowego, przy czym te dwa ostatnie porozumienia w chwili obecnej już nie funkcjonują. Warte zaznaczenia są również osiągnięcia WTO. Oczywiście już samo zainteresowanie 6 / 10

dziedzinami, które nie wchodziły w krąg działań GATT-u, stanowiło krok milowy dla rozwoju handlu światowego oraz jego liberalizacji np.: efekty Rundy Urugwajskiej w dziedzinie handlu towarami. Bardzo ważne osiągnięcie wiąże się z porozumieniem o rolnictwie - w czasie Rundy Urugwajskiej nastąpiło zastąpienie zakazów i ograniczeń ilościowych importu przez cła (chociaż w niektórych przypadkach bardzo wysokie), kolejnym etapem handlu towarami rolnymi jest stopniowa redukcja ceł. Również ważnym celem WTO jest całkowita redukcja ceł w handlu tekstyliami. Należy również zaznaczyć, iż WTO ma znaczący wpływ na ustalenie jawności i dostępności dla importerów zagranicznych rozwiązań jakie są przyjmowane przez poszczególne państwa członkowskie. Wszystkie te regulacje są skumulowane w jednym miejscu - w Sekretariacie organizacji. WTO prowadzi intensywne działania w zakresie harmonizacji rozwiązań w handlu zagranicznym oraz wypracowania standardów, które mają przestrzegać państwa - członkowie. Istotną areną działania WTO jest również rozwiązywanie sporów, WTO zajęło się wypracowaniem konkretnych mechanizmów. WTO przyjęło mechanizmy, które miałyby załatwiać spory w drodze konsultacji na forum WTO. Jeśli jednak takie konsultacje nie przynoszą zamierzonych efektów, strony sporu mogą przekazać go do rozstrzygnięcia przez tzw. komisję panelową. Wszelkie decyzje komisji mają charakter wiążący, chyba, że strony sporu zastosują tzw. konsensus negatywny 11. Można tu zauważyć widoczny efekt powstania organizacji. Ponieważ raport komisji ma charakter wiążący musi istnieć ciało odwoławcze od decyzji, system prawny WTO przewiduje taki organ w postaci - Organu Apelacyjnego 12. Jednak bardzo rzadko następuje zastosowanie tego środka na forum organizacji. System rozstrzygania sporów WTO jest niezwykle efektywnie wykorzystywany, dla porównania: na forum WTO do tej pory zostało rozwiązane więcej spraw spornych niż na forum GATT przez cały okres funkcjonowania tej quasi - organizacji. 4. Światowa Organizacja Handlu - współcześnie Po przyjęciu w listopadzie 2001 r. Deklaracji z Doha została uruchomiona kolejna Runda negocjacji WTO, tzw. Runda Katarska. Jej celem jest dalsza eliminacja barier handlowych oraz bardziej szczegółowe dopracowanie współpracy w zakresie dziedzin już uregulowanych wielostronnymi porozumieniami. Rundę tę często też nazywa się Rundą Rozwoju, gdyż rokowania miały uwzględnić potrzeby i interesy krajów rozwijających się we wszystkich negocjacyjnych obszarach oraz miały wprowadzić istotne ułatwienia handlowe dla tych krajów. Program działań tej rundy objął: kwestie związane z implementacją istniejących porozumień, rolnictwem, usługami, handlowymi aspektami własności intelektualnej, związkami handlu z inwestycjami, ochroną środowiska, standardami pracy i polityką konkurencyjności, zamówieniami rządowymi, handlem elektronicznym, handlem i transferami technologii, rozstrzyganiem sporów. Większość negocjacji, za wyjątkiem tych dotyczących usług i rolnictwa (te stanowiły najbardziej drażliwe kwestie) - miała zakończyć się do 1.01.2005 r. Jednak już w czasie piątej Konferencji Ministerialnej w Cancun we wrześniu 2003 roku, państwa nie doszły do porozumienia ani w sprawie rolnictwa ani w sprawie tzw. kwestii singapurskich 13. Ostatecznie Koniec Rundy Katarskiej został przesunięty na 2007 r. Jak zazwyczaj najwięcej problemów stworzyła kwestia - rolnictwa. Celem negocjacji związanych z rolnictwem jest: radykalna reforma rynku rolnego, poprawa dostępu do rynku zbytu oraz dalsze zmniejszanie subsydiów 7 / 10

eksportowych i produkcyjnych w rolnictwie. Przeciwko likwidacji subsydiów sprzeciwiła się Unia Europejska. Ze strony niektórych państw pojawiały się również propozycje rolnictwo traktowano tak jak handel innymi towarami. Jednak została ona odrzucona ze względu na bezpieczeństwo żywności, środowisko naturalne, zwalczanie ubóstwa itp. Światowa Organizacja Handlu (WTO) jest jedną z tych organizacji, która dotąd stosunkowo niewiele straciła ze swojej pozycji w wyniku tworzenia się nowego porządku światowego. Można też powiedzieć, że ponieważ współczesna rywalizacja koncentruje się głównie w sferze gospodarczej, więc oczekiwania wobec WTO są duże, zdecydowanie większe, niż kiedyś. Jednak również dziś maleją szanse, że WTO sprosta tym wyzwaniom. Głównym problemem jest jej niezdolność do modyfikacji dotychczasowych reguł światowego handlu, bo we współczesnym, "globalizującym" się świecie obowiązujące dziś rozwiązania stają się coraz większą przeszkodą dla utrzymania wysokiego tempa rozwoju gospodarczego. Taka modernizacja zasad "gry" w światowym handlu, a przy tym akceptowana przez wszystkie kraje jest dziś niezbędna. Światu potrzebny jest też wysoki prestiż WTO, ponieważ istnieje duże zapotrzebowanie na instytucję o dużym autorytecie, która mogłaby rozstrzygać międzynarodowe spory w zakresie handlu międzynarodowego, a strony sporów będą respektowały jej werdykty. 1 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW, ang. International Monetary Fund, IMF) - niezależna międzynarodowa organizacja w ramach ONZ, zajmująca się kwestiami stabilizacji ekonomicznej na świecie. Powołana 1-22 lipca 1944 roku, na United Nations Monetary and Financial Conference (konferencji w Bretton Woods, New Hampshire) w USA. Dostarcza pomocy finansowej zadłużonym krajom członkowskim, które w zamian są zobowiązane do dokonywania reform ekonomicznych i innych działań stabilizujących. 2 Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang.: The International Bank for Reconstruction and Development, IBRD), powszechnie znany jako Bank Światowy (ang.: World Bank) rozpoczął działalność 25 czerwca 1946, jako efekt postanowień konferencji w Bretton Woods z lipca 1944 roku (wtedy też został założony). Główną przesłanką dla jego stworzenia była przede wszystkim chęć odbudowy zniszczonych II wojną światową krajów Europy i Japonii. 3 Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 2003, s.288-291. 8 / 10

4 Kuźniak B., Marcinko M., Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2008, s. 60-64. 5 Należy jednak zauważyć, iż GATT był jedynie wielostronną umową międzynarodową, dla obsługi, której powołano konkretne organy międzynarodowe, lecz sam GATT jako umowa nie przewidywał jakiejkolwiek struktury organizacyjnej. 6 Na spotkaniu tym ustalono również, że WTO rozpocznie działalność 1 stycznia 1995r. 7 Zgodnie z art. IV Porozumienia ustanawiającego WTO [na:] http://www.wto.org.pl. 8 Działają one na zasadzie własnych regulaminów funkcjonowania, które są zatwierdzane przez Radę Generalną. Rady te mogą również powoływać organy pomocnicze. 9 Te negocjacje bardzo często są trudne i długie, powiązane niejednokrotnie z aspektami politycznymi, przykładem mogą być negocjacje z Chinami. 10 W 1995 GATT został włączony do WTO jako tzw. GATT 94. Dotychczasowy układ (GATT 47) funkcjonował do 1996. 11 Konsensus negatywny to odrzucenie raportu komisji panelowej przez wszystkich członków Organu Rozwiązywania Sporów. 12 To organ apelacyjny, który składa się z 7 członków, specjalistów z prawa międzynarodowego i handlu międzynarodowego, wybierani są oni na czteroletnią kadencję i posiadają własny sekretariat. 9 / 10

13 Są to kwestie związane z handlem i inwestycjami, polityką konkurencji, przejrzystością przy dokonywaniu zakupów publicznych oraz ułatwień handlu. Bibliografia: 1. Haliżak E., Kuźniar R., Symonides J., Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Bydgoszcz 2004, s. 80-95. 2. Kuźniak B., Marcinko M., Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2008, s. 57-77. 3. Łoś-Nowak T.(red.), Organizacje międzynarodowe w stosunkach międzynarodowych: istota, mechanizmy działania, zasięg, Wrocław 2004, s. 127-137. 4. Oziewicz E.(red.), Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, Warszawa 2006, s. 274-280. 5. Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 2003, s. 288-291, 402-405. 6. Źródło: http://www.wto.org 10 / 10