UWAGI DO REFERATU L. WIŚNIEWSKIEGO

M arek Piechowiak UWAGI DO REFERATU L. WIŚNIEWSKIEGO KONCEPCJA PAŃSTWA Swoje uwagi chciałbym rozpocząć od zagadnień związanych z przyjętą w projekcie koncepcją państwa, w szczególności relacją, która zachodzi między państwem a prawami człowieka. Rozstrzygnięcia akceptowane w koncepcji praw człowieka, przyjętej w aktach podstawowych dła międzynarodowej ochrony praw człowieka, nie pozostawiają wątpliwości, że podstawowe prawa i wolności istnieją niezależnie od państwa i prawa stanowionego, są przyrodzone i niezbywalne. Są one podstawą sprawiedliwości, a system prawa pozytywnego i państwo ze swymi organami powinny te prawa chronić. Co niezwykle istotne, prawa człowieka są nienaruszalne: nie wolno ich nigdy łamać, ani dla dobra społeczeństwa, ani tym bardziej dla dobra państwa1. Klasycznym przykładem konstytucyjnej formuły odzwierciedlającej takie rozstrzygnięcia jest art. 1 ust. 2 konstytucji Niemiec: Naród Niemiecki uznaje (...) nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka za podstawę każdej ludzkiej społeczności 2. Projekt z dnia 16 stycznia nie rozstrzyga tej sprawy w sposób zadowalający. Zastrzeżenia budzi sama systematyka przepisów, w której na pierwszym miejscu znalazły się zasady ustroju. Nie można w tym kontekście za trafny uznać argument, że najpierw należy określić podstawy ustrojowe, gdyż demokracja jako ustrój państwa decyduje o realnej możliwości korzystania z uprawnień i swobód obywatelskich (L. Wiśniewski). Należy zauważyć, że w zasadzie to prawa człowieka i obywatela określają, czym jest demokracja. Przyznanie zasadom ustroju pierwszeństwa przed prawami człowieka sugeruje, że uznaje się państwo za warunek konieczny istnienia podstawowych praw i wolności 1 Szerzej zob. M. Piechowiak, Pojęcie praw człowieka, (w:) Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997. 2 Człowiek z jego godnością jest (...) podmiotem, zasadą, celem i miarą wszystkich urządzeń organizacji państwowej. Prawdziwe dobro wspólne polega na poszanowaniu prawa człowieka, one także (...) stanowią (...) osnowę całego ustroju państwowego. Uzasadnienie projektu Konstytucji RP, przygotowanego przez Komisję Konstytucyjną Senatu I kadencji, w: Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, Projekty konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 1993, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1993, s. 16. 129

pogląd powszechnie akceptowany w minionych latach w Polsce, niezgodny jednak z podstawowymi rozstrzygnięciami przyjętymi w międzynarodowym prawie dotyczącym praw człowieka. Nawet jeśli uznać, że państwo nie jest warunkiem koniecznym istnienia podstawowych praw i wolności (por. art. 28 projektu), a jedynie koniecznym warunkiem korzystania z tych praw, to trzeba podkreślić, że istnienie państwa nie jest warunkiem wystarczającym. Przynajmniej od doświadczeń II wojny światowej trudno się spierać z poglądem, że zawsze istnienie danego państwa jest lepsze od jego nieistnienia, że istnienie pewnego porządku pozytywnoprawnego jest zawsze lepsze od jego braku. Dlatego tak ważne jest wskazanie w konstytucji podstawowego celu istnienia państwa, którym jest dobro poszczególnych obywateli, lub przynajmniej wskazanie poszanowania praw człowieka jako koniecznego warunku uznania istnienia danego państwa za dobro. Nie można za trafny uznać argumentu, że w konstytucji na pierwszym miejscu musi się znaleźć państwo, gdyż konstytucja stanowi podstawę istnienia państwa. Jeżeli przyjąć, że konstytucja jako akt prawny jest taką podstawą, to znajdujemy się znowu w kręgu stanowisk uznających prawo stanowione za ostateczną podstawę państwa. Z punktu widzenia praw człowieka należy raczej powiedzieć, że celem konstytucji jest wskazanie podstaw państwa, jego celów, istniejących niezależnie od aktów stanowienia prawa. Zauważmy, że prawa człowieka pojawiają się w projekcie dopiero w art. 5 określającym cele państwa: Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, gwarantuje wolności i prawa człowieka, zapewnia bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ochrona praw człowieka (dobro człowieka) nie jest pierwszym celem państwa. Trzeba przy tym pamiętać, że odrzucono redakcję tego artykułu proponowaną przez opozycję; redakcję, która od przyjętej różni się w zasadzie jedynie tym, że prawa człowieka znalazły się na pierwszym miejscu wśród zadań państwa, a nie na trzecim. Cele państwa są zasadniczą wskazówką dotyczącą tego, jak ono ma działać, a hierarchia celów jest istotna w przypadku kolizji; przyjęta kolejność wskazuje na przyznanie pierwszeństwa dobru państwa3. Warto zastanowić się nad pytaniem, dlaczego tak ważna sprawa, jak wskazanie celów państwa, została uregulowana dopiero w art. 5 i dopiero wskutek zabiegów opozycji. Wydaje się, że przynajmniej jedną z przyczyn było przyjęcie u początku prac nad konstytucją rozstrzygnięć liberalistycznych. Założono, jak się zdaje, że konstytucja i system prawa powinny być neutralne wobec wszelkich materialnie określonych celów (wartości), powinny zabezpieczać jedynie proce 3 Por. M. Piechowiak, Kształtowanie nowego systemu ochrony podstawowych praw i wolności obywatelskich w Polsce. Uwagi krytyczne o przyjętych zasadach, (w:) Prawo w okresie przemian ustrojowych w Polsce. Z badań Instytutu Nauk Prawnych PAN, Scholar, Warszawa 1995, s. 91 i n. 130

dury określania celów możliwych do realizacji w państwie. Przyjęcie skrajnego stanowiska w tej materii byłoby oczywiście sprzeczne z główną ideą, która legła u podstaw współczesnej ochrony praw człowieka, tą mianowicie, że pewne działania są niedopuszczalne niezależnie zarówno od prawa stanowionego, jak i woli obywateli. Ponadto uznanie gwarantowania procedur za cel zasadniczy, zwykle motywowane respektem dla wolności poszczególnych jednostek i powiązane z odrzuceniem istnienia uprzywilejowanych stanowisk w sprawie wartości (wolność uznaje się za przyrodzoną, prawa nie4), prowadzi w konsekwencji do uznania prymatu państwa przed jednostką, gdyż nienaruszalnym dobrem są procedury, których istnienie oparte jest na istnieniu państwa5. Na uznanie pierwszeństwa dobra państwa nawet przed podstawowymi dobrami jednostki wskazują i inne postanowienia: a) Art. 1: Rzeczpospolita Polska jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli. Artykuł ten mówi o odpowiedzialności wszystkich obywateli za państwo i obowiązkach wobec niego6. Nie daje jednak wyraźnej wskazówki co do miejsca, jakie w porządku konstytucyjnym i państwie przypada prawom i wolnościom. Dlaczego idea obowiązków wobec państwa została postawiona w konstytucji tak wysoko, znacznie wyżej niż idea obowiązków wobec jednostki i związanych z nimi podstawowych praw i wolności? b) Art. 2, zawierający formułę: Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej, sugeruje w przypadku konfliktu przyznanie pierwszeństwa zasadom sprawiedliwości społecznej przed podstawowymi prawami jednostek. c) W preambule, gdy mowa jest o tym, na czym oparta jest konstytucja jako prawo podstawowe dla państwa, czytamy o wolności, sprawiedliwości, współdziałaniu władz i zasadzie pomocniczości praw człowieka zabrakło. Pośrednie wskazanie na miejsce, które tym ostatnim przypada w porządku prawnym, znajdziemy w zdaniu zamykającym wstęp: Wszystkich, którzy prawa te będą stosowali wzywamy, aby czynili to, dbając szczególnie o zachowanie godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi. Trudno jednak na tej podstawie wnioskować o tym, że prawa człowieka są podstawą sprawiedliwości i są nienaruszalne (podobny problem pojawia się w art. 28). 4 Por. prowadzone niżej analizy dotyczące art. 29 ust. 1. 5 Szerzej na ten temat zob. M. Piechowiak, Czy konstytucja może być neutralna światopoglądowo?, (w:) Transformacja i wartości, red. W. Kaczocha, Wydawnictwo WSP TK, Zielona Góra (w druku). 6 Zasada o podobnym brzmieniu pojawia się w Konstytucji kwietniowej z 1935 r., w której wyraźnie przyznaje się prymat państwu przed jednostką (cytowana zasada znalazła się w art. 1 ust. 1; pozostałe trzy ustępy tego artykułu mówiły o obowiązku troski o istnienie państwa, o jego siłę i powagę; art. 4 ust. 1 stanowił: W ramach państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczne ). 131

WOLNOŚĆ CZY PRAWO? Jest rzeczą ważną dostrzeganie istotnych różnic między wolnością prawnie chronioną i uprawnieniem. Niemniej jednak trzeba zwrócić uwagę, że w przypadku poszczególnych praw i wolności człowieka i obywatela zwykle nie mamy do czynienia z prostym uprawnieniem lub wolnością prawnie chronioną, a z pewną funkcjonalną całością, na którą składają się wolności prawnie chronione, uprawnienia i kompetencje7. Całość ta powstaje ze względu na relację człowieka do pewnego dobra (ze względu na pewien interes człowieka). W teorii wskazuje się, że poszczególnych podstawowych praw i wolności nie da się w sposób satysfakcjonujący określić bez wskazania owej relacji. Warto zwrócić uwagę, że zarówno w międzynarodowym prawie dotyczącym praw człowieka, jak i w regulacjach konstytucyjnych często nie określa się jednoznacznie podmiotu zobowiązanego do świadczeń zapewniających uprawnionemu określone prawem dobro (ani okoliczności, w których podmiot byłby zobowiązany). Jest to, z jednej strony, słabością takich regulacji, z drugiej jednak strony, konstrukcje, w których wskazuje się relację człowieka do należnego mu dobra, zapewniają dynamikę w realizacji podstawowych praw i wolności oraz stanowią ważny punkt odniesienia wtedy, kiedy np. przestaje istnieć podmiot zobowiązany do pewnego typu świadczeń lub brak jest procedur do ich dochodzenia. W prawie międzynarodowym i wewnętrznym mówi się o prawach i wolnościach człowieka, trudno jest jednak wskazać jasne kryteria odróżnienia prawa od wolności, niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że różnice te nie dadzą się sprowadzić do różnic między uprawnieniem a wolnością prawnie chronioną. W międzynarodowym prawie dotyczącym praw człowieka prawo jest kategorią nadrzędną, obejmującą zarówno podstawowe prawa, jak i wolności, stosowaną zwykle dla zachowania zwięzłości wypowiedzi. Za argument niech wystarczy tutaj tytuł: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. W takiej perspektywie dziwić musi stwierdzenie w art. 29 ust. 1, że Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Nawet jeśli upierać się przy odróżnianiu praw od wolności, to dlaczego nie ma podobnej formuły dotyczącej praw człowieka. Przypomnijmy fragment preambuły Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: istotne jest, aby prawa człowieka były chronione przepisami prawa 8. W projekcie ujawnia się tu chyba przyjęte założenie (niezgodne z koncepcją praw człowieka uznaną w prawie międzynarodowym), że tylko wolność jest przyrodzona, nie ma natomiast przyrodzonych praw. 7 Por. art. 51 ust. 2 projektu: Wolność religii obejmuje (...) prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. > 8 Dochodzi tu chyba do głosu koncepcja wolności, w której nie uznaje się obiektywnych podstaw tego, co sprawiedliwe. O niektórych trudnościach związanych z tą koncepcją piszę w artykule: Czy konstytucja może być neutralna światopoglądowo?, lit. cyt. 132

ABSOLUTYZACJA RÓWNOŚCI Omawiając zasady ogólne rozdz. II, warto zwrócić uwagę na problemy z określeniem stosowalności klauzuli antydyskryminacyjnej: Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 30 ust. 2). W prawie międzynarodowym klauzula ta dotyczy zawsze podstawowych praw i wolności, co zawsze jest wyraźnie stwierdzone odpowiednimi postanowieniami9. Brzmienie przyjęte w konstytucji wskazuje, że klauzula ta odnosi się do wszystkich stosunków społecznych regulowanych prawem; problemy ze stosowaniem takiej zasady nietrudno wskazać10, można jedynie mieć nadzieję, że Trybunał Konstytucyjny przy pierwszej okazji stwierdzi, że stosuje się ona jedynie do podstawowych praw i wolności. PROBLEMY Z OGRANICZANIEM PODSTAWOWYCH PRAW I WOLNOŚCI Koncepcja państwa, w której hasłowo rzecz ujmując dobro państwa ma prymat przed dobrem jednostki, ma wiele odmian. Wspomniana przez prof. L. Wiśniewskiego wersja charakterystyczna dla państwa totalitarnego, gdy obywatelom wolno czynić to tylko, na co prawo zezwala, jest wersją skrajną. Sprzeczna z podstawami praw człowieka jest też wersja słabsza, gdy w przypadku kolizji z dobrem państwa lub społeczności jako całości nie ma jasnych ograniczeń w ustalaniu zakresu wolności (określeniu, czego nie wolno). Stąd szczególną uwagę trzeba zwracać na konstytucyjne regulacje dotyczące możliwości ograniczania podstawowych praw i wolności. W omawianym tekście panuje w tej materii ogromny bałagan. Przyjrzyjmy się najpierw klauzuli ograniczającej, umieszczonej w zasadach ogólnych rozdz. II zatytułowanego Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela: Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicz- 9 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 2: Każdy człowiek jest uprawniony do korzystania ze wszystkich praw i wolności wyłożonych w niniejszej Deklaracji, bez względu na różnice rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice. Por. art. 2 ust. 2 i art. 3 Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych; art. 2 ust. 1 i art. 3 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych. 10 Zob. A. Michalska, Kitka uwag o prawach człowieka, Rzeczpospolita, 25 sierpnia 1995, s. 15. 133

nego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób (art. 29 ust. 3). W porównaniu z analogicznymi klauzulami stosowanymi w prawie międzynarodowym konstytucja wprowadza pewne novum. Za rację usprawiedliwiającą ograniczanie przyjęto ochronę środowiska. Jeżeli treść tego pojęcia nie wyczerpuje się w treści innych pojęć określających dopuszczalne ograniczenia (jeżeli się wyczerpuje, to jego wprowadzenie jest zbędne), to prawomocny jest wniosek, że proponowana w konstytucji klauzula dopuszcza szerszy zakres ograniczania praw i wolności, niż prawo międzynarodowe. Ponadto trzeba zauważyć, że jak każdy termin bez dookreślonego znaczenia w doktrynie praw człowieka, wprowadzenie nowej kategorii stanowi potencjalne zagrożenie pojawienia się zgodnych z prawem stanowionym nadużyć w ograniczaniu podstawowych swobód. Obrońców środowiska można uspokoić, że przy przyjęciu tradycyjnego sformułowania klauzuli ograniczającej, dobro, którym jest środowisko naturalne, może być chronione ze względu na porządek publiczny lub ochronę zdrowia publicznego. Największe niebezpieczeństwa powstają jednak w związku z brakiem jasnego określenia tego, do których artykułów cytowana klauzula ma zastosowanie. Została ona umieszczona wśród zasad ogólnych drugiego rozdziału. Zatem powinna mieć zastosowanie do wszystkich praw i wolności zawartych w tym rozdziale, o ile poszczególne artykuły nie zawierają jakichś zastrzeżeń w tym względzie. W takim przypadku należałoby stosować tę klauzulę np. do art. 52 gwarantującego wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i przekazywania informacji, która to wolność jest w prawie międzynarodowym zawsze opatrywana klauzulą pozwalającą na jej ograniczanie. Jednakże jeżeli klauzulę z art. 29 ust. 3 stosować konsekwentnie do wszystkich artykułów nie zawierających zastrzeżeń co do ograniczania gwarantowanych w nich praw i wolności, to na jej podstawie wolno by było ograniczać np. prawo do życia i zakaz tortur. Jeżeli natomiast nie stosować tej klauzuli do artykułów nie zawierających postanowień odnośnie do ograniczeń, to wśród wolności, których nie można ograniczać, znalazłaby się np. wspomniana wolność wypowiedzi, co także jest niezgodne z międzynarodowym prawem dotyczącym praw człowieka (warto dodać, że dopuszczalne w prawie międzynarodowym ograniczenia wolności wypowiedzi są nieco szersze, niż w przypadku innych praw i wolności opatrywanych klasyczną klauzulą ograniczającą, stosowaną np. w przypadku wolności uzewnętrzniania przekonań religijnych projekt tej różnicy nie uwzględnia). Kolejny problem dotyczy tych praw i wolności, w odniesieniu do których wskazywane są warunki ich ograniczania. W samym rozdz. II znajdziemy kilka różnych określeń sposobów ograniczania, np.: tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie (art. 41 ust. 1, nietykalność i wolność osobista); 134

tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (art. 46, prawa rodzicielskie); ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron (art. 43 ust. 2, jawność rozprawy); Ograniczenie tej wolności może określić ustawa (art. 55, wolność zgromadzeń); Zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą (art. 56 ust. 2); Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności (art. 62 ust. 3); Obowiązek pracy może być nałożony tylko przez ustawę (wolność wyboru zawodu i miejsca pracy, art. 63 ust. 2). To tylko niektóre przykłady. W których przypadkach stosować klauzulę z art. 29 ust. 3? Jeżeli w ogóle jej nie stosować, to mamy ewidentną sprzeczność z międzynarodowym prawem dotyczącym praw człowieka, gdyż w przynajmniej kilku przypadkach, w których konstytucja wymaga jedynie, aby ograniczenie dokonane było w ustawie, prawo międzynarodowe wymaga spełnienia dodatkowych warunków. Jeżeli ją stosować do wszystkich tych artykułów, w których mowa jest o ograniczeniach w drodze ustawy, to będzie sprzeczność z prawem międzynarodowym przynajmniej w niektórych przypadkach, np. wolność wyboru zawodu i miejsca pracy mogłaby być ograniczana przez nałożenie obowiązku pracy ze względu na takie racje, jak ochrona środowiska, ochrona moralności publicznej itp. Problemy ze stosowania klauzuli z art. 29 ust. 3 można próbować rozwiązywać odwołując się do art. 9: Rzeczpospolita przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego lub art. 86 ust. 2 mówiącego o pierwszeństwie zobowiązań traktatowych przed ustawami. Można argumentować np. tak: skoro ograniczenia praw i wolności mogą mieć miejsce jedynie w ustawie, to nigdy nie dojdzie do regulacji ustawowych sprzecznych z międzynarodową ochroną praw człowieka. Jest to jednak rozwiązanie pozorne. Przyjęcie takiej wykładni kazałoby uznać, że z punktu widzenia systemu prawnego nie ma najmniejszego znaczenia, czy w klauzuli ograniczającej w art. 29 ust. 3 jest ochrona środowiska, czy jej nie ma, bez znaczenia byłyby też różnice we wszystkich innych postanowieniach dotyczących możliwości ograniczania podstawowych praw i wolności. Wniosek ten jest jednak sprzeczny z powszechnie przyjętym założeniem językowej racjonalności prawodawcy 11. Pamiętajmy przy tym, że art. 8 stanowi: Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto art. 57 ust. 4 w sposób wyraźny odsyła do prawa między Zob. A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, PWN, Warszawa 1992, s. 205. 135

narodowego: Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe. Jeżeli w innych artykułach konstytucji, chroniących prawa człowieka, nie ma analogicznej formuły, to a contrario wnioskować należy, że w tych innych przypadkach mogą mieć miejsce nie tylko takie ograniczenia ustawowe, jakie są dopuszczalne przez wiążące Polskę umowy międzynarodowe. Mówiąc o ograniczeniu podstawowych praw i wolności warto zwrócić uwagę także na niektóre regulacje zawarte w rozdz. I, w zasadach ustroju. Za niewystarczającą z punktu widzenia międzynarodowego prawa dotyczącego praw człowieka uznać trzeba ochronę własności i prawa dziedziczenia. Zgodnie z art. 19, wywłaszczenie dopuszczalne jest na cele publiczne, nie ma mowy o tym, że są to np. ważne cele publiczne. Natomiast za zbyt szerokie należy uznać gwarancje art. 20: Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i ze względu na ważny interes publiczny. Biorąc pod uwagę klauzulę ograniczającą z art. 29 ust. 3, łatwo zauważyć, że większe restrykcje można nakładać na podstawowe prawa i wolności, niż na wolność działalności gospodarczej; na podstawie art. 20 nie można np. dopuścić ograniczenia działalności gospodarczej ze względu na prawa i wolności innych osób, co w przypadku podstawowych praw i wolności jest dopuszczalne na podstawie art. 29 ust. 3. W takim świetle, działalność gospodarcza stoi wyżej w hierarchii celów niż człowiek, a w konsekwencji to człowiek jest dla życia gospodarczego, a nie życie gospodarcze dla człowieka. Uznawszy, że życie gospodarcze jest istotnym elementem państwa jako całości, podstawowym dla jego istnienia, to również tutaj można dopatrzeć się elementów perspektywy uznającej prymat państwa przed jednostką. PODSUMOWANIE Regulacje dotyczące ochrony praw człowieka uznać należy za niezadowalające. Zasadniczą wadą są te elementy przepisów, które określają warunki dopuszczalności ograniczeń. Proponowane rozwiązania pozwolą na szerokie ograniczenie niektórych podstawowych praw i wolności, i to w majestaecie prawa. Ponadto w perspektywie przyjętej koncepcji państwa pod znakiem zapytania stoi podstawowa cecha praw człowieka, jaką jest ich nienaruszalność. Jeżeli Zgromadzenie Narodowe nie wprowadzi w tej materii istotnych poprawek przed poddaniem konstytucji pod referendum, postulować należy odrzucenie całego projektu, gdyż prawa człowieka stanowić powinny podstawę całego państwa.

PROJEKT KONSTYTUCJI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W ŚWIETLE BADAŃ NAUKI PRAWA KONSTYTUCYJNEGO MATERIAŁY KONFERENCJI Gdańsk, 7-9 marca 1997 r Pod redakcją Kazimierza Dzialochy i A ndrzeja Pullo WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO Gdańsk 1998

SPIS TREŚCI Przedmowa... 5 list Prezydenta RP do uczestników Konferencji... 7 Paweł Sarnecki Zakres i charakter regulacji konstytucyjnej w projekcie Konstytucji RP... 11 Janusz Trzciński Charakter i struktura norm konstytucyjnych... 29 Michał Domagała Problematyka systemu rządów w projekcie Konstytucji RP... 34 Wiesław Skrzydło Ustrój i struktura aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego w projekcie Konstytucji R P... 47 Andrzej Gwiżdż Sejm i Senat tradycje i wizja przyszłości... 67 Leszek Wiśniewski Państwo a jednostka w projekcie Konstytucji R P 82 Eugeniusz Zwierzchowski Prawo i kontrola jego konstytucyjności w projekcie Konstytucji RP... 92 Krzysztof Wojtowicz Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w krajowym porządku prawnym według projektu Konstytucji R P... 106 Jerzy Jaskiernia O trybie uchwalenia Konstytucji RP (Głos w dyskusji) 121 Marek Piechowiak Uwagi do referatu L. Wiśniewskiego... 129 Anna Wyrozumska Uwagi do referatu K. Wojtowicza... 137 Przegląd dyskusji (przygotował Andrzej Pułło)... 143 Posłowie... 152