Arbitraż Sądownictwo polubowne stanowi alternatywną i zazwyczaj konkurencyjną metodę rozstrzygania sporów powstałych w ramach gałęzi prawa cywilnego. Sądy arbitrażowe są sądami niepaństwowymi, jednak wydane przez nie orzeczenia mają moc prawną na równi z orzeczeniami sądów powszechnych, po ich uznaniu bądź stwierdzeniu ich wykonalności przez sąd powszechny. Warunkiem skierowania sprawy do rozstrzygnięcia w trybie polubownym jest zgoda stron spornego stosunku prawnego. Zgoda ta może zostać wyrażona w dwojaki sposób. Po pierwsze strony mogą wyrazić zgodę uprzednio tj. przed powstaniem sporu. Wtedy wyrażenie zgody polega na zawarciu przez strony stosownej umowy zwanej zapisem na sąd polubowny. Zapis na sąd polubowny powinien dokładnie wskazywać stosunek prawny, z którego spór może wyniknąć w przyszłości. Nie jest możliwe natomiast zapisanie na sąd polubowny wszelkich przyszłych ewentualnych sporów bez konkretnego wskazania stosunków prawnych, z których spór mogłyby powstać. Po drugie, zgoda na oddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego może zostać wyrażona wtórnie tj. po powstaniu sporu. W takiej sytuacji zapis na sąd polubowny przyjęło się nazywać kompromisem czy też klauzulą kompromisarską. Koniecznym elementem również takiej umowy jest wskazanie spornego stosunku prawnego. Ponadto w obu przypadkach zapis na sąd polubowny może zawierać elementy dodatkowe takie jak wskazanie: liczby arbitrów i ich wynagrodzenia, miejsca postępowania, terminów procesowych, procedury na podstawie której sąd polubowny rozstrzygnie spór i innych. Największą swobodę przy kształtowaniu reguł postępowania przed sądem polubownym mają strony, które zdecydują się na rozstrzygnięcie powstałego między nimi sporu przed sądem polubownym powołanym ad hoc czyli do rozstrzygnięcia oznaczonej sprawy. Natomiast możliwość kształtowania postępowania przed sądem polubownym będzie w pewnym sensie ograniczona, gdy strony zdecydują się na wybór stałego sądu polubownego. Sądy takie działają w oparciu o regulamin, który reguluje sposób i zasady postępowania przed składem orzekającym. Posiadają również stałą listę arbitrów, określoną siedzibę oraz własną administrację. Arbitrem może zostać każda osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych bez względu na jej obywatelstwo. Ograniczenie w tym zakresie występuje jedynie
w stosunku do sędziów sądów państwowych, z wyjątkiem sędziów w stanie spoczynku. Z powyższego wynika, że arbitrzy wcale nie muszą być prawnikami a powierzenie rozstrzygnięcia sprawy najczęściej następuje ze względu na ich specjalną wiedzę w określonej dziedzinie np. energetyce, drogownictwie, ubezpieczeniach, technologiach produkcyjnych czy innych. Na drogę postępowania arbitrażowego strony mogą skierować spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe- mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Do praw majątkowych zalicza się: prawa rzeczowe (np. własność), wierzytelności, prawa rodzinne o charakterze majątkowym (np. prawo do małżeńskiej wspólności majątkowej), prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym (np. utwory literackie, wynalazki), prawo do spadku. Natomiast w skład praw niemajątkowych wchodzą prawa osobiste te, które przysługują osobie fizycznej lub osobie prawnej w celu ochrony jej dóbr osobistych, jak zdrowie, wolność, cześć, nazwisko, dobra osobiste twórcy oraz prawa wynikające ze stosunków rodzinnych, jeżeli mają charakter niemajątkowy. Pod rozstrzygnięcie sądu polubownego mogą zostać również oddane spory wynikające z praw korporacyjnych tj. praw organizacyjnych wspólników w spółkach handlowych. Z pod kompetencji sądów polubownych nie zostały wyłączone spory z udziałem konsumentów, należy jednak pamiętać, że zapis na sąd polubowny nie będzie wiązał konsumenta, gdy okaże się, że ma on charakter niedozwolonego postanowienia umownego, czyli postanowienia, które nie zostało ustalone z konsumentem indywidualnie a kształtuje jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Jedną ze znaczących różnic postępowania polubownego odróżniającą je od postępowania przed sądami powszechnymi jest podstawa rozstrzygnięcia sporu. Arbitraż prócz rozstrzygnięcia sporu według prawa właściwego dla danego stosunku przewiduje również - za sprawą wyraźnego upoważnienia stron wyrokowanie według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności. Co nie jest dopuszczalne w postępowaniu przed sądami powszechnymi. Wyrok sądu polubownego może zostać uchylony przez sąd powszechny na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie. Sąd powszechny nie stanowi jednak w tym przypadku II instancji. Uchylenia wyroku sądu polubownego można żądać, jeżeli: brak było zapisu na sąd
polubowny, był on nieważny, bezskuteczny albo utracił moc; strona była pozbawiona możności obrony swoich praw; wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykraczał poza zakres takiego zapisu; nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub zasad określonych przez strony; wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony; w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu; spór nie mógł być rozstrzygnięty przez sąd polubowny; wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się w terminie 3 miesięcy. Stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego odbywa się poprzez nadanie klauzuli wykonalności przez sąd powszechny. Sąd powszechny odmówi nadania klauzuli w wypadkach, gdy spór nie mógł być oddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego oraz gdy wykonanie wyroku sądu polubownego byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Wyrok sądu polubownego opatrzony w klauzulę wykonalności stanowi tytuł wykonawczy, oznacza to, że stanowi podstawę do wszczęcia egzekucji. Tym samym stronie, na rzecz której została wydana klauzula przysługuje prawo skorzystania z przymusu państwowego. Strony decydujące się na rozstrzygnięcie sporu przed sądem polubownym, wskazują również na jego następujące zalety: Szybkość postępowania. Wybierając sąd polubowny znacznie zmniejsza się zarówno czas oczekiwania na wyznaczenie pierwszego posiedzenia, ilość posiedzeń sądowych potrzebnych do rozpoznania sprawy jak i odstępy czasu pomiędzy ewentualnymi posiedzeniami (zasadą jest rozpoznanie sprawy na pierwszym posiedzeniu). Ponadto postępowanie przed sądami arbitrażowymi jest co do zasady postępowaniem jednoinstancyjnym. Powyższe cechy sprawiają, że przed sądem polubownym spór zostanie rozstrzygnięty średnio w ciągu kilku tygodni do kilku miesięcy, natomiast przed sądem powszechnym rozstrzygnięcie może trwać znacznie dłużej, nawet kilka lat. Koszty postępowania. Zazwyczaj wpis w sądzie polubownym jest niższy niż w sądzie powszechnym. Strony mogą kształtować koszty postępowania również poprzez np. wybór miejsca postępowania czy wybór języka postępowania itp.
Poufność. Postępowanie przed sądami polubownymi odbywa się za drzwiami zamkniętymi. Na salę rozpraw nie ma wstępu nikt poza składem orzekającym, stronami i osobami wezwanymi do wzięcia udziału w postępowaniu. Sąd polubowny nie zawiadamia z urzędu Policji, Prokuratury czy Urzędu Skarbowego o okolicznościach, które są przedmiotem postępowania. Inne. Postępowanie polubowne może korzystać z niektórych instytucji prawa procesowego należących do kognicji sądów powszechnych np. z zabezpieczenia roszczeń. Znaczny stopień odformalizowania arbitrażu powoduje, że staje się on bardziej przyjazny dla osób, które nie decydują się na skorzystanie z pomocy fachowego pełnomocnika. Sąd polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych Również spory wynikające ze stosunków ubezpieczeniowych i emerytalnych mogą zostać rozpoznane w postępowaniu arbitrażowym, o czym stanowi ustawa z dnia 23 maja 2003 o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz. U. Nr 124 poz. 1153 z zm.). Ustawa ta do zadań Rzecznika zaliczyła m.in. stwarzanie możliwości polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów. W związku z zawartą w ustawie regulacją w 2004 r. został powołany do życia Sąd Polubowny działający przy Rzeczniku Ubezpieczonych z siedzibą w Warszawie. Właściwość, organizację i tryb postępowania przed tym sądem określa regulamin, a w zakresie w regulaminie nie unormowanym przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. kodeks postępowania cywilnego. Sąd ten posiada stałą listę arbitrów, na której znajdują się uznane autorytety zarówno z dziedziny prawa jak i ekonomii. Do Sądu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych mogą kierować swoje sprawy strony, które dokonując zapisu na sąd polubowny wskazały ten sąd jako właściwy. Po powstaniu sporu możliwość skierowania sprawy na drogę postępowania polubownego jest ograniczona. Sąd rozpozna sprawę tylko, gdy na wniosek jednej ze stron skierowany do sądu, druga strona złożyła w terminie 14 dni oświadczenie o wyrażeniu zgody na poddanie sporu pod rozstrzygnięcie tego sądu. Sąd Polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych rozstrzyga spory wynikające ze stosunków z zakładami ubezpieczeń, powszechnymi towarzystwami emerytalnymi, Ubezpieczeniowym
Funduszem Gwarancyjnym oraz Polskim Biurem Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, gdy wartość przedmiotu sporu wynosi, co najmniej 1000 zł. Podczas toczącego się postępowania, na każdym jego etapie, strony mogą zawrzeć ugodę pod warunkiem, że jej treść nie będzie sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego oraz nie będzie rażąco naruszać interesu żadnej ze stron. Nieobecność na rozprawie strony lub jej pełnomocnika nie wstrzymuje biegu postępowania, co oznacza, że postępowanie nie będzie przeciągane w nieskończoność a wyrok może zostać wydany nawet pod nieobecność strony. Po zakończeniu postępowania, z reguły na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę, zespół orzekający wyda wyrok składający się z sentencji i uzasadnienia sporządzonych na piśmie. Ponadto po ogłoszeniu sentencji superarbiter (arbiter przewodniczący składowi orzekającemu) przedstawi stronom ustnie zasadnicze motywy rozstrzygnięcia. Wyrok sądu polubownego jest wiążący i ostateczny (nie przysługuje od niego odwołanie, co jest wyrazem jednoinstancyjności postępowania). Sąd polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych przewiduje również prowadzenie mediacji, których celem jest ugodowe zakończenie sporu. Mediacja odbywa się na wyznaczonym przez mediatora spotkaniu pojednawczym, podczas którego, po zapoznaniu się ze stanowiskiem stron, mediator przedstawia propozycję polubownego rozwiązania sporu. W razie akceptacji przez strony sporu warunków ugody jej treść umieszcza się w protokole, który podpisują strony i mediator. W razie, gdy do zawarcia ugody nie dojdzie, sprawa może być przekazana do rozstrzygnięcia w trybie postępowania polubownego. Zaletą mediacji są niższe koszty niż koszty postępowania polubownego oraz poczucie stron, które osiągając wspólne stanowisko w sprawie nie przegrywają sporu. Wysokość opłaty mediacyjnej wynosi 75% opłaty, którą trzeba uiścić kierując analogiczną sprawę na drogę postępowania arbitrażowego. Do Sądu Polubownego Przy Rzeczniku Ubezpieczonych w okresie 2004 2006 wpłynęło 158 wniosków o wszczęcie postępowania. Na rozstrzygnięcie sporu wynikającego ze stosunków ubezpieczeniowych i emerytalnych zgodziły się takie przedsiębiorstwa jak HDI Asekuracja, Link 4, PZU Życie, TU Compensa, TUiR Warta, UFG.
Obecnie w Sądzie Polubownym przy Rzeczniku Ubezpieczonych trwają prace nad przygotowaniem nowego regulaminu, który zostanie opracowany w oparciu o 3 letnią praktykę tego sądu. Pomimo, że sądownictwo polubowne posiada w Polsce długą tradycję, do tej pory pozostawało często niedostrzegane i niedoceniane. Zainteresowanie arbitrażem zaczęło wzrastać w ostatnich kilku latach, co spowodowane jest przeciążeniem sądów powszechnych. Maja Sujkowska (studentka)