Bogusław Górka CHRZEŚCIJAŃSTWO PIERWOTNE JAKO SYSTEM RELIGIJNY Wydawnictwo WAM Kraków 2011
Wstęp Niemal w całej mojej dotychczasowej twórczości naukowej, która przeważnie znajduje swój wyraz w publikacjach książkowych, tropię w osamotnieniu fenomen nowotestamentowej inicjacji, jej specyfikę i funkcję. Jak rozprawą habilitacyjną zamknąłem pierwszy etap naukowych poszukiwań 1, tak tą monografią domykam ich drugi etap. W drugim etapie śledziłem szablony inicjacyjne na terenie Ewangelii Jana. To zaowocowało artykułami częściowo przedrukowanymi w książce pt. Hermeneutyka inicjacji wczesnochrześcijańskiej 2 i monografiami: Jezus i Samarytanka (J 4,1-42). Historia i inicjacja 3 ; Jezus a chleb. Interpretacja inicjacyjna J 6,1-71 4. Przedkładana rozprawa jest próbą wypłynięcia z Janowej zatoki idei na otwarte nowotestamentowe morze. Ta przymiarka ma swoją genezę i historię. A. Geneza pomysłu i historia realizacji projektu Wydobywając dotąd z tekstu Ewangelii, głównie Ewangelii Jana, inicjację, koncentrowałem się na jej obecności w warstwie językowej dzieła. Postawiłem i zweryfikowałem hipotezę, że Ewangelia Jana jest podręcznikiem inicjacyjnym i wskutek tego transcenduje konwencjonalne dzieło literackie, że jako utwór inicjacyjny splata w jeden wątek dwie inicjacje: przedwielkanocną (historyczną) z powielkanocną (egzystencjalną). Swoje wysiłki skierowałem na badanie przede wszystkim struktury inicjacji egzystencjalnej w wymiarze makro i mikro oraz jej literackiej funkcji. Na uboczu moich dotychczasowych badań pozostawało istotne pytanie o wpływ dynamiki inicjacji na kształt chrześcijaństwa pierwotnego jako takiego. Dla tych zamierzeń poszukiwałem formuły, która byłaby przejrzysta i atrakcyjna dla czytelnika. Tak narodził się temat chrześcijaństwo pierwotne jako system religijny. 1 Zob. Inicjacja w życie wieczne w Ewangelii św. Jana. Struktura inicjacji w świetle J 1,10-12; 3,1-21; 5,1-47; 20,30-31, Gdańsk 2005. Pierwszy etap moich naukowych poszukiwań streszczam w przyczynku pt. Podejście inicjacyjne do Ewangelii Jana, s. 13-26, w: Tenże, Hermeneutyka inicjacji wczesnochrześcijańskiej, Kraków 2007. 2 Kraków 2007. 3 Kraków 2008. 4 Kraków 2010. 11
Na pierwotne chrześcijaństwo można spojrzeć, tak jak i na inne wielkie religie, przez pryzmat systemu, w ramach którego religiolodzy wyodrębniają z reguły trzy podstawowe elementy: ideologię, organizację i kult. Od siebie dodałem praxis 1 oraz moralność. Tak narodziła się idea pięcioczęściowego projektu badawczego. Ten naukowy projekt został w 2010 r. objęty finansowaniem z funduszu Badań Własnych Uniwersytetu Gdańskiego 2. B. Punkt wyjścia, cel i metoda rozprawy W tej monografii punktem wyjścia do badań są edycje krytyczne Nowego Testamentu 3. Akceptując tekst krytyczny Nowego Testamentu, nie prowadzę analiz tekstualnych. Okazjonalnie, gdy zachodzi taka potrzeba, przywoływać będę znaczące warianty konkurencyjne. Nie było moim celem w tej publikacji włączanie się w pożyteczną dyskusję na ile chrześcijaństwo jest systemem religijnym oraz ile faktorów w ramach tego systemu należałoby jeszcze wyodrębnić. Celem rozprawy jest prezentacja chrześcijaństwa jako systemu ograniczonego do wspomnianych pięciu filarów na wybranych tekstach Nowego Testamentu. Przy wyborze tekstów kierowałem się kryterium ich popularności i reprezentatywności. Wyselekcjonowany do badań materiał empiryczny przeanalizowany został przy pomocy autorskiego podejścia inicjacyjnego. Podejście inicjacyjne od strony metodologicznej sytuuje się w nurcie orientacji synchronicznej, w której przedkłada się analizę ostatniej postaci tekstu nad rekonstrukcję jego powstawania. Zakreśloną problematykę podejmuję w sposób typowy dla analizy podporządkowanej wglądowi hermeneutycznemu. Wgląd 1 Nadmieniam, że pod pojęciem praxis mam na uwadze czyny wiary uwarunkowane szczeblami inicjacji a nie całą praktyczną stronę religii. 2 Zanim sformułowałem wniosek o ten projekt, dokonałem sondażowego badania w zakresie moralności i jego wyniki zaprezentowałem dnia 30.04.2009 r. na UAM w Poznaniu podczas obrad I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej nt. Założenia metodologiczne i problematyka socjologii moralności, zorganizowanej przez prof. dr. hab. Józefa Baniaka. Jako że mój referat spotkał się z pochlebnym przyjęciem w środowisku socjologów moralności, to ta okoliczność podziałała na mnie stymulująco. Drugi przyczynek nt. władzy chrześcijaństwie stworzyłem w oparciu o obietnicę prymatu Piotra, którego pierwodruk zamieszczono w PR 2/232 (2009) 159-186. 3 The Greek New Testament, ed. B. i K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger, Stuttgart 4 1994; Novum Testamentum Graece, post E. et E. Nestle communiter ediderunt: B. i K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B. M. Metzger, Stuttgart 27 1996; Novum Testamentum Graecum. Editio Critica Maior, Band IV: Die Katholischen Briefe, Teil 1. Der Jakobusbrief, ed. B. Aland, K. Aland, G. Mink, K. Wachtel, Stuttgart 1997. 12
hermeneutyczny skupia uwagę na sensach wypowiedzi 1, czyli nie jest ukierunkowany detalicznie na każdy składnik tekstu jak np. w egzegezie. Ponieważ nie ma potrzeby powtarzać tego, co w innych miejscach dostatecznie wyklarowałem, dlatego teraz do nich odsyłam. Ogólne założenia podejścia inicjacyjnego oraz jego relację do innych metod sformułowałem w książce pt. Inicjacja w życie wieczne w Ewangelii św. Jana 2, natomiast samą metodę najobszerniej scharakteryzowałem w przyczynku pt. Podejście inicjacyjne do Ewangelii Jana 3. Z treści powyżej przytoczonych tytułów można odnieść mylne wrażenie, że dokonuję nieuprawnionego ekstrapolizmu metodycznego. Tak nie jest. Wprawdzie główne zręby podejścia inicjacyjnego formowały się na tekstach Ewangelii Jana, niemniej jednak w tych badaniach wspomagałem się Markowym (Mk 16,15-18) 4 i Pawłowym (Rz 8,28-30) 5 kluczem inicjacyjnym. Wskutek tego wypracowane podejście użyteczne jest przy analizie inicjacyjnych tekstów Nowego Testamentu. C. Zakres i sposób korzystania z literatury przedmiotu W trakcie przygotowywania monografii zapoznałem się z obszerną, ogólnoświatową literaturą przedmiotu powstałą przeważnie w okresie trzech ostatnich dekad. Paradoksalnie najwięcej problemów miałem z dotarciem do najnowszej literatury polskiej. Mogłem się z nią zapoznać dzięki życzliwej uprzejmości ks. dr. hab. Piotra Ostańskiego z UAM w Poznaniu, autora zbioru powojennej bibliografii biblijnej, który użyczył mi jeszcze nieopublikowany wykaz bibliograficzny z ostatniej dekady. W tym studium na ogół nie postępuję standardową drogą przyjętą w nauce na odcinku relacjonowania stanu badań. Prezentacja stanu badań ma za zadanie ukazać orientację badacza w problemie oraz uwiarygodnić jego zamierzenia naukowe. Szczególnie pouczający jest stan badań, gdy publikacja ma przyczynkową czy konfrontacyjną formułę. Przedkładana czytelnikowi rozprawa posiada inny charakter. 1 Trzeba wszak zdawać sobie sprawę z tego, że proces odsłaniania sensu tekstu może się rozpocząć tylko wtedy, gdy czytelnika łączy jakiś rodzaj egzystencjalnego związku z tym, o czym mówi tekst. Cyt. W.G. Jeanrond, Hermeneutyka teologiczna, Kraków 1999, s. 18. 2 Zob. dz. cyt., s. 18-60; 68-73. 3 Art. cyt. 4 Zob. B. Górka, Pomiędzy aktem wiary a faktem chrztu. Instytucja nawrócenia w Kościele pierwotnym, Kraków 2000. 5 Zob. B. Górka, Perspektywa inicjacji wczesnochrześcijańskiej na podstawie Rz 8,28-30, s. 27-44, w: Tenże, Hermeneutyka inicjacji wczesnochrześcijańskiej, Kraków 2007. 13
Proponuję w niej oryginalne rozwiązanie, dla którego nie ma żadnego odniesienia w literaturze przedmiotu. Dlatego w zakresie inicjacyjnej interpretacji tekstów Nowego Testamentu zmuszony jestem odwoływać się do swoich dokonań. Bynajmniej to nie oznacza, że lekceważę osiągnięcia innych uczonych, przeciwnie, w prowadzonej dyskusji nieustannie się do nich odnoszę, ale determinują mnie one z zasady w zakresie wiedzy encyklopedycznej i szczegółowej egzegezy. 14 D. Kompozycja rozprawy Każdy element chrześcijaństwa jako systemu stał się w książce przedmiotem oddzielnej dyskusji. Dla pożyteczniejszej lektury przyczynki umieszczone zostały w odwrotnym porządku do powyżej przywołanej kolejności elementów systemu religijnego. Monografię otwiera przyczynek nt. moralności wczesnochrześcijańskiej na podstawie kilku tekstów, zaczerpniętych ze wszystkich Ewangelii. Studium to składa się z trzech części. Pierwsza część, która obejmuje spektrum odniesień współczesnych Żydów do Jezusa i Jego sprawy, tworzy trampolinę dla pozostałych. Ta odskocznia ma za zadanie, w pierwszej kolejności, ułatwić czytelnikowi uchwycenie progresywnego charakteru doświadczenia wiary, rekonstruowanego w drugiej części w oparciu o nowotestamentowe źródła i starożytne dokumenty kościelne. Dopiero na tej dwupoziomowej platformie odtwarza się ewolucyjną strukturę wczesnochrześcijańskiej moralności. Ten przyczynek stanowi poniekąd bramę do pozostałych, gdyż uwypukla ewolucyjność, która jest motywem przenikającym zgromadzone studia. Skonstatowana ewolucyjność nie ma niczego wspólnego z podejściem ewolucjonistycznym. Termin ewolucja stosuję jako ekwiwalent rozwoju czy progresywności, które znamionują fenomen inicjacji. Drugi rozdział poświęcony został kwestii prakseologii w oparciu o synoptyczny dyskurs na temat konieczności uwolnienia się od przywiązania do posiadania (Mk 10,17-31 i paralele). Szczególne moje zainteresowanie spoczywa na czynie sprzedaży majątku i rozdania pieniędzy ubogim, do czego Jezus wezwał bogatego. W trzecim rozdziale ośrodkiem analizy staje się tekst Ef 5,21-33, podejmujący związek męża i żony w świetle relacji Chrystusa do kościoła. Ten tekst został wyselekcjonowany z NT jako reprezentatywny do debaty nad kultycznym wymiarem systemu religijnego. Jeden z elementów organizacji w sektorze władzy poddaje się analizie w czwartym rozdziale w oparciu o logion obietnicy prymatu Piotra (Mt 16,16-19). Ze względu na złożoność problematyki zawartej w tej perykopie, w jej analizie zastosowano dwuetapową procedurę badawczą. W pierwszej
części, sprawozdawczej, dominuje drobiazgowa dyskusja nad każdym terminem logionu obietnicy. W drugiej części przeprowadzam bezpośrednią analizę inicjacyjną tekstu obietnicy prymatu. W rozdziale piątym skupiam uwagę na doniosłym passusie z Listu Jakuba 1,12-18, aby unaocznić dynamiczny i procesualny charakter nowotestamentowej teologii. Zapraszam do lektury niełatwej publikacji, która oferuje niekonwencjonalne spojrzenie na chrześcijaństwo pierwotne. Mając świadomość tego, że nie ma książki bez niedostatków, liczę na wyrozumiałość czytelnika.