Operat ochrony roślin i grzybów (porosty) Recenzent: dr hab. inż. Paweł Czarnota

Recenzja materiałów dokumentacyjnych opracowanych w ramach projektu Plan Ochrony dla obszaru Natura 2000 PLC120001 Tatry oraz obejmującego go Tatrzańskiego Parku Narodowego dofinansowywanego w ramach umowy nr POIS.05.03.00-00-269/10-00. Operat ochrony roślin i grzybów (porosty) Recenzent: dr hab. inż. Paweł Czarnota Autorzy operatu: Opracowanie merytoryczne: prof. dr hab. Lucyna Śliwa (Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków), dr Karina Wilk (Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków), mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie wzoru operatu Opracowanie techniczne: mgr inż. Marcin Czerny (KRAMEKO sp. z o.o.) skład tekstu, opracowanie GIS, mgr inż. Aleksandra Wilczyńska (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie GIS, opracowanie kartograficzne, mgr Sabina Stanisławska (KRAMEKO sp. z o.o.) opracowanie GIS, opracowanie kartograficzne Opracowanie pt. Operat ochrony roślin i grzybów (porosty) wykonany w roku 2013 w Krakowie, liczy 99 stron tekstu zasadniczego podzielonego na trzy główne części, w tym 19 tabel stanowiących zbiorcze zestawienia oraz 4 mapy ilustrujące zawarte w operacie treści. Konstrukcja i treść operatu jest następująca: Część A. Wstęp: a) Podstawa prawna operatu b) Historia poznania bioty porostów TPN Część B. Charakterystyka bioty porostów: a) Dotychczasowe rozpoznanie zestawienie, analiza i ocena przydatności istniejących materiałów, określenie zakresu uzupełniających prac inwentaryzacyjnych. b) Inwentaryzacja: metodyka inwentaryzacji (przedmiotów ochrony, procesów i zagrożeń),

wyniki inwentaryzacji (przedmiotów ochrony, procesów i zagrożeń). c) Zbiorcza charakterystyka: charakterystyka (przedmiotów ochrony, procesów i zagrożeń; Mapa zagrożeń dla populacji porostów), ocena (przedmiotów ochrony, procesów i zagrożeń; Mapa oceny zagrożeń dla populacji porostów). Część C. Ochrona porostów: a) Koncepcja ochrony: dotychczasowa ochrona (zestawienie, analiza i ocena dotychczasowych sposobów ochrony), zaprojektowana ochrona (przedmioty ochrony, cele ochrony, priorytety ochrony, strefy ochrony, sposoby ochrony), monitoring (Mapa monitoringu porostów) b) Zadania ochronne (rodzaje zadań ochronnych, lokalizacja zadań ochronnych, czas i intensywność wykonania zadań ochronnych, sposoby wykonania zadań ochronnych, Mapa zadań ochronnych). Część D. Załączniki: a) Tabelaryczne zestawienie listy porostów i grzybów naporostowych notowanych kiedykolwiek na terenie TPN (łącznie 1215 gatunków) b) Zestaw 47 map siedlisk i stanowisk oraz oceny gatunków, zatytułowanych w operacie jako Mapa nr 5 c) Wykaz 6 warstw geometrycznych: Warstwa nr 1. Warstwa - Inwentaryzacja stanowisk i siedlisk porostów (POROST_INW_PFT) Warstwa nr 2. Warstwy - Zagrożenia dla populacji porostów (POROST_ZAGR_AFT, POROST_ZAGR_PFT, POROST_ZAGR_LFT) Warstwa nr 3. Warstwa - Ocena gatunków porostów (POROST_OCENA_PFT) Warstwa nr 4. Warstwy - Ocena zagrożeń dla populacji porostów (POROST_ZAGR_OCENA_AFT, POROST_ZAGR_OCENA_PFT, POROST_ZAGR_OCENA_LFT) Warstwa nr 5. Warstwa - Monitoring porostów (POROST_MONIT_AFT) Warstwa nr 6. Warstwy - Zadania ochronne (POROST_ZAD_OCHR_AFT, POROST_ZAD_OCHR_PFT, POROST_ZAD_OCHR_LFT)

Konstrukcja operatu jest przejrzysta i dobrze przemyślana w taki sposób, aby treści operatu nawiązywały do wymagań Specyfiki Istotnych Warunków Zamówienia i spełniały jednocześnie wymogi Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 roku w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego (Dz.U. 2005 nr 94 poz. 794) i Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 roku w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 401). Tym samym z technicznego punktu widzenia przedstawiony do recenzji Operat ochrony roślin i grzybów (porosty) jest poprawny. STRESZCZENIE (z komentarzem) We Wstępie (Część A) przedstawiona została podstawa prawna sporządzenia operatu, którą stanowią dwa Rozporządzenia MŚ podane powyżej oraz krótka historia badań lichenologicznych wykonywanych na terenie TPN. Wynika z niej, że naukowe poznawanie bioty porostów Tatr rozpoczęło się już z końcem 19. wieku, intensyfikacja badań odbywała się cyklicznie: w okresie międzywojennym za sprawą prof. J. Motyki, w latach 60. prof. Z. Tobolewskiego, w latach 80. Prof. M. Olech, z początkiem 21. wieku dr A. Flakusa i wielu innych, których prace pozwoliły zestawić przedstawioną w dalszej części operatu listę zawierającą 1209 gatunków, z czego 1100 gatunków reprezentuje grzyby zlichenizowane (porosty), 107 gatunków grzybów naporostowych i 12 gatunków grzybów tradycyjnie wymienianych w wykazach porostów (Tabela nr 19). W części tej wspomniano także o zakwalifikowaniu 53 gatunków w poczet porostów najcenniejszych dla TPN, a także o przeprowadzonej w tym celu waloryzacji poznanej dotychczas lichenobioty tatrzańskiej. W części B Charakterystyka bioty porostów przedstawiona jest dogłębna analiza dotychczasowej literatury traktującej w różnych aspektach o lichenobiocie polskich Tatr zebrana w Tabelę nr 1, będącą odzwierciedleniem elektronicznej bazy danych bibliograficznych. Jej rezultatem jest uzupełnienie ostatniego wykazu 974 tatrzańskich porostów opublikowanego przez prof. M. Olech w 2004 r. o dalszych kilkaset gatunków, a także analiza rozmieszczenia, wymagań ekologicznych, danych populacyjnych i przeżywalności wielu taksonów. Na tej podstawie autorzy operatu podjęli także decyzję o konieczności dokonania uzupełniających badań inwentaryzacyjnych, które ich zdaniem dotyczyć powinny 1) porostów piętra turniowego, 2) porostów polan tatrzańskich i wybranych grup porostów naskalnych.

W drugim rozdziale przedstawiono aspekty planu ochrony związane z konieczną inwentaryzacją dotyczącą zarówno wybranych siedlisk, grup porostów (w szczególności porostów cennych dla TPN) oraz lokalizacją gatunków w systemie GIS, z inwentaryzacją procesów i zmian zachodzących w populacjach gatunków najcenniejszych i gatunków szczególnej troski, a także z inwentaryzacją zagrożeń dla populacji tych porostów. Zaproponowane metody inwentaryzacji przedstawiono w tabelach, są one poprawne i powinny być zrealizowane w trakcie prac nad projektem planu ochrony. W przypadku dynamiki zjawisk zachodzących w populacjach porostów niezbędna była także weryfikacja danych historycznych. Trzeci rozdział tej części zawiera tabelaryczny zestaw 248 gatunków porostów wybranych spośród listy 1209 gatunków tatrzańskiej lichenobioty, które autorzy uznali za gatunki przyrodniczo cenne dla TPN (gatunki szczególnej troski). Zestaw jest także konsekwencją analizy bibliograficznej na temat liczebności, wymagań ekologicznych, lokalizacji i powiązań siedliskowych wybranych gatunków. Podstawę tego wykazu stanowią gatunki podlegające prawnej ochronie (189 gatunków) oraz 59 gatunków spośród tych, mających status zagrożonych w Polsce (kategorie CR, EN, VU; Czerwona lista porostów Polski wg. Cieśliński i in. 2006), reprezentatywnych dla poszczególnych siedlisk. Wszystkie stanowiska potraktowano równocennie, chociaż wiele z włączonych gatunków znanych jest tylko z notowań historycznych; nie zaznaczono tego faktu, w związku z czym użytkownik tego operatu nie będzie zorientowany czy ma do czynienia z gatunkiem, który należy uznać za wymarły, czy też ciągle obecny w biocenozie TPN. W dalszej części rozdziału scharakteryzowano procesy i zmiany zachodzące w populacjach porostów, przedstawiając w Tabeli nr 7 syntetyczne ujęcie tych zjawisk z odniesieniem do grup porostów, intensywności procesu, charakteru procesu, jego czasu trwania i opisu. Wyróżniono dwa zasadnicze procesy: 1) zmniejszania się areału występowania porostów i 2) zwiększania się tego areału. Za główne przyczyny pierwszego z nich uznano zagrożenia zewnętrzne, tj. zanieczyszczenie środowiska, wzmożony i nieskanalizowany ruch turystyczny oraz rozpad starszych drzewostanów będący konsekwencją niedostosowania składów gatunkowych do ich siedlisk. Zapomniano przy tym o naturalnych zjawiskach rozpadu górnoreglowych świerczyn, które podlegają podobnym do dolnoreglowych sztucznych borów procesom destrukcji, jednak przyczyny tych zjawisk nie można upatrywać w błędach spowodowanych minioną gospodarką leśną. Naturalne, zwłaszcza wielkopowierzchniowe zjawiska katastroficzne związane z działalnością kornika

drukarza i huraganowych wiatrów mogą być przyczyną znacznych, lokalnych wahań w liczebności populacji zwłaszcza w odniesieniu do gatunków epifitycznych, tym bardziej dotkliwych im bardziej dotyczą gatunków rzadkich w regionie. Zwiększanie się areału występowania porostów wiązane jest z postępującą eutrofizacją Tatr (turystyka, pasterstwo, transport) i rozprzestrzenianiem się porostów nitrofilnych oraz tworzeniem sztucznych podłoży betonowych umożliwiających osiedlanie się apofitów kalcyfilnych. Zarówno korzystne jak i niekorzystne zjawiska w populacjach gatunków mają wg autorów jedynie podłoże antropogeniczne. Nie uwzględniono w tym przypadku zjawisk o charakterze naturalnym, skutkujących powiększaniem się zasobów naturalnych siedlisk dla porostów, np. zasoby martwego drewna stojącego i leżącego, wykroty, które stanowić mogą także fakultatywne podłoże dla wielu epifitów egzystujących w klęskowych obszarach borów dolno- i górnoreglowych. Zagrożenia dla populacji porostów przedstawiono zbiorczo w Tabeli nr 8. Są one naturalnym nawiązaniem do procesów i zmian w populacjach porostów. Autorzy wymieniają 7 zagrożeń z podziałem na zewnętrzne i wewnętrzne, wszystkie istniejące i dotyczące w szczególności porostów epifitycznych oraz naskalnych, naziemnych i wodnych, których obecność jest zagrożona rozdeptywaniem szlaków i zanieczyszczeniem wód. Słusznie autorzy zastosowali gradację największego zagrożenia dla porostów nadrzewnych, bowiem oddziaływanie zanieczyszczeń z różnych źródeł wpływających na stan sanitarny atmosfery może spowodować nieodwracalne zmiany w lichenobiocie TPN na znacznym obszarze. Niesłusznie jednak widzą zagrożenie tylko w nienaturalnych składach gatunkowych drzewostanów dolnoreglowych, które podlegają takim samym procesom destrukcji jak górnoreglowe świerczyny o czym napisano powyżej, a które podlegają gospodarczemu użytkowaniu. Wśród zagrożeń nie wymienia się w ogóle gospodarki leśnej, połączonej z eliminacją siedlisk dostępnych dla grupy wielu porostów, przede wszystkim martwego drewna. Podrozdział uzupełniony jest o Mapę zagrożeń dla populacji porostów prezentującą przestrzenny aspekt tego problemu. Szlaki turystyczne zostały potraktowane jako liniowe zagrożenia dla porostów naziemnych i naskalnych, cieki od schronisk i innych budynków jako zagrożone siedliska dla porostów wodnych, większość borów świerkowych w niższych położeniach jako zagrożenia dla porostów epifitycznych, a niemal całą zalesioną część TPN jako zagrożony obszar ze względu na zanieczyszczenia atmosferyczne.

Waloryzacja porostów dokonana w kolejnym podrozdziale jest konsekwencją wytypowania po studiach bibliograficznych grupy 248 gatunków uznanych za przyrodniczo cenne. Wykonano dla nich ocenę przyjmując za główne kryterium znaną liczbę stanowisk oraz Tatry jako miejsce występowania na tle występowania w Karpatach, Polsce i Europie. W ten sposób oceniono gatunki jako: 1) wybitnej wartości, 2) bardzo wysokiej wartości, 3) wysokiej wartości, 4) średniej wartości i 5) niskiej wartości. Zakwalifikowano do tych grup odpowiednio: 1) 17 gatunków, 2) 31 gatunków, 3) 5 gatunków, 4) 194 gatunki, 5) 1 gatunek. Wiele z tych gatunków, także reprezentujących grupę porostów średniej wartości, zakwalifikowanych jest do kategorii RE (regionalnie wymarłe, Czerwona lista porostów wg Cieślińskiego i in. 2006) i znanych jest w Tatrach tylko z historycznych notowań. Autorzy dokonali także oceny wcześniej zidentyfikowanych procesów i zmian zachodzących w populacjach porostów (patrz powyżej). Zarówno zmniejszanie, jak i zwiększanie się areału występowania porostów wszystkich grup ekologicznych za wyjątkiem tych zasiedlających martwe drewno uznali za zjawisko dla niekorzystne (Tabela nr 12). Nie odnieśli się w tej ocenie do epiksyli w ogóle. Zdefiniowanych wcześniej 7 zagrożeń dla populacji porostów poddano ocenie i uznano, że prawie wszystkie mają duże znaczenie, stanowiąc zagrożenie, którego skutkiem jest zanikanie, a następnie wymieranie gatunków (Tabela nr 13 i 14). Ilustracją graficzną tego zagadnienia jest mapa oceny zagrożeń dla populacji porostów, w której cały zalesiony teren TPN stanowi zagrożenie duże. Część C Ochrona porostów prezentuje koncepcję ochrony w rozbiciu na dotychczasową skuteczność ochrony lichenobioty i projektowaną na lata obowiązywania Planu Ochrony TPN. W zestawieniu tabelarycznym (Tabela nr 15) uznano za prawidłowe stosowane dotychczas sposoby ochrony porostów, w tym ochronę bierną na prawie 2/3 obszaru Parku wobec wszystkich grup ekologicznych, a także: modernizację systemów grzewczych na terenie TPN, ograniczenie ruchu samochodowego, czynną przebudowę drzewostanów dolnoreglowych, modernizacje szlaków turystycznych i systemów oczyszczania ścieków, wskazując jednocześnie na niewydolność tych ostatnich. W Tabeli nr 16 zaproponowano przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby ochrony porostów będące w gruncie rzeczy rekomendacją dotychczasowej ochrony na terenie Parku i potrzebą współdziałania dla ochrony powietrza nad Tatrami z okolicznymi samorządami lokalnymi, a także promowania polityki proekologicznej. W podrozdziale Monitoring zaproponowano zestaw 13 gatunków porostów, które wg autorów opracowania są najczulszymi bioindykatorami i jednocześnie są łatwe do

rozpoznania także przez Służby Parku. Słusznie zakładano przy tym, że na podstawie obserwacji tych gatunków możliwa będzie ocena skuteczności stosowanych sposobów ochrony. Zasady monitoringu, jednakowe wobec wybranych gatunków przedstawiono w Tabeli nr 17. Określono liczbę monitorowanych stanowisk (z podaniem przybliżonej lokalizacji wynikającej z przeglądu literatury), częstotliwość obserwacji oraz etapy i czynności w ramach monitoringu. Wśród zaproponowanych bioindykatorów znalazły się dwa gatunki uznane za wymarłe na terenie Tatr: Lobaria pulmonaria i Usnea longissima. Rozmieszczenie stanowisk monitoringowych wszystkich 13 gatunków zaprezentowano orientacyjnie na Mapie monitoringu porostów, jednak w odniesieniu do każdego z nich rozpoczęcie monitoringu powinno się wiązać z ich odszukaniem w terenie. Być może wielu z nich nie uda się potwierdzić. Na zakończenie głównej treści operatu przedstawiono Zadania ochronne ukierunkowane na ochronę klimatu i wód w celu zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska, wymagające współdziałania z samorządami lokalnymi, a także dotyczące dalszej przebudowy świerkowych drzewostanów dolnoreglowych i ograniczania oddziaływania ruchu turystycznego. Oszacowano koszt realizacji zadań ochronnych na kwotę 80 mln złotych. Miejsca i obszary dla których wyznaczono Zadania ochronne przedstawiono na Mapie zadań ochronnych (Mapa nr 4). Do zasadniczego tekstu Operatu dołączono w postaci odrębnego rozdziału D Załączniki, w tym: tabelaryczne zestawienie porostów i grzybów naporostowych TPN (Tabela nr 19) zawierające wykaz 2015 gatunków z adnotacjami o ich statusie ochronnym w Polsce, statusie zagrożenia wg Czerwonej listy porostów Polski, informacją o przynależności do grzybów naporostowych i niezlichenizowanych oraz notą na temat gatunków wątpliwych. Drugą część załącznika stanowi 47 Map siedlisk i stanowisk oraz oceny wybranych gatunków szczególnej troski o wybitnej i bardzo wysokiej wartości. OCENA OPRACOWANIA Treść operatu jest napisana fachowym językiem; wartość merytoryczna duża, szczególnie w aspekcie poznawczym, porządkującym dotychczasowy zasób wiedzy na temat różnorodności gatunkowej porostów TPN, bibliografii, lokalizacji stanowisk w postaci warstwy wektorowej, wytypowania najcenniejszych przedmiotów ochrony. W aspekcie planistycznym, obejmującym ocenę dotychczasowych sposobów ochrony, identyfikację zagrożeń i zalecenia

ochronne na lata obowiązywania Planu Ochrony opracowanie jest uniwersalne. Nie dotyczy bowiem poszczególnych gatunków, lecz grup ekologicznych, których ochrona może być realizowana prze ochronę właściwych dla nich siedlisk, czy nawet ekosystemów (porosty leśne (epifity) przez ochronę ekosystemów leśnych, porosty naskalne i naziemne przez modernizacje szlaków turystycznych, kanalizowanie ruchu i wzmożone kontrole Służb Parku powyżej górnej granicy lasu, itd. W opracowaniu tak zrealizowanym na znaczeniu tracą mozolnie zbierane dane dotyczące samej różnorodności gatunkowej i specyfiki TPN. Dołączone do tekstu zasadniczego mapy są zgodne z treścią operatu, wykonane są w sposób przejrzysty, a ich zrozumienie wymaga zaznajomienia z odnośnym tekstem. Zastosowano na poczet opracowania prawidłowe metody badań terenowych i analiz laboratoryjnych wynikające ze specyfiki tej grupy organizmów, jakimi są porosty, jednakże ograniczono się tylko do uzupełniających badań terenowych poświęconych porostom piętra turniowego, decydującego ze względów oczywistych, o specyfice Tatr w skali Polski i regionu, a także porostom polan reglowych oraz grupie porostów kalcyfilnych reprezentujących rodzaje Caloplaca i Verrucaria. Tymczasem w grupie 248 gatunków uznanych za najcenniejsze na terenie TPN znaczny udział stanowią gatunki epifityczne, związane z ekosystemami leśnymi, bardzo wrażliwe na naturalne i antropogeniczne zmiany w środowisku, których znaczna część od dawna nie była przedmiotem badań lichenologicznych i których potwierdzonej egzystencji w TPN nie jesteśmy pewni. Pominięcie tej grupy porostów i odniesienie się tylko, albo przede wszystkim do danych historycznych jest o tyle istotne, że zalecenia monitoringu przyrodniczego na lata obowiązywania Planu Ochrony TPN dotyczą w dużej mierze tych właśnie gatunków. Autorzy uznali zatem, że gatunki te odgrywają nie tylko szczególną rolę w specyfice przyrodniczej Parku, ale spełniają także wyjątkową rolę wskaźnikową, świadczącą o mających następować w kolejnych latach przemianach przyrodniczych czy to w aspekcie pozytywnej renaturalizacji ekosystemów leśnych, czy też negatywnych przekształceń środowiska. Wyznaczenie zatem gatunków do proponowanego monitoringu, powinno wynikać przede wszystkim z wcześniejszego rozpoznania ich obecnych zasobów. Dokonanie inwentaryzacji porostów w borach świerkowych, choćby na wyznaczonych, stałych powierzchniach próbnych pozwoliłoby określić współczesną biotę porostów epifitycznych świerka i stać się podstawą do analizy dynamiki cennych gatunków związanych z tym siedliskiem w przeszłości i w latach kolejnych, co w świetle zachodzących na naszych oczach naturalnych procesów rozpadu drzewostanów świerkowych wydaje się być

szczególnie istotne. W ten sposób powierzchnie te mogłyby być wykorzystane w planowanym monitoringu porostów w latach obowiązywania Planu Ochrony. Być może autorzy opracowania doszli do wniosku, że wpływu na zachodzące procesy przemian w górnoreglowych borach świerkowych i tak nie będziemy mieli, czy to ze względu na objęcie ich ochroną ścisłą, czy to ze względu na niemożliwość przeciwstawienia się tym destrukcyjnym dla epifitów procesom. Pomimo informacji w operacie na stronie 21, że dane z bieżącej inwentaryzacji prowadzonej na terenie TPN w latach 2004 2012 są zgromadzone w geometrycznej bazie danych (Warstwa 1 inwentaryzacja stanowisk i siedlisk porostów POROST_INW_PFT) brak w tej bazie notowań starszych niż z roku 2005; współczesne dane dotyczą z reguły lat 2003 2004. Opracowanie nie objęło także w pełni zadań postawionych przed wykonawcą, które zapisano w SIWZ; punkt 29 Specyfikacji brzmi m.in.: 29. Wobec gatunków roślin, zwierząt i grzybów dziko występujących oraz ich siedlisk i stanowisk, należy wykonać inwentaryzację, ocenę stanu populacji, ocenę stanu siedlisk i szanse zachowania gatunku, w szczególności: gatunków objętych ochroną gatunkową gatunków będących przedmiotami ochrony Natura 2000; gatunków zagrożonych wyginięciem lub rzadko występujących W tej części należy między innymi zamieścić opis poszczególnych gatunków roślin, grzybów i zwierząt stanowiących przedmioty ochrony wg schematu nazwa gatunku wraz z kodem, krótka charakterystyka, ogólny stan zachowania gatunku w sieci Natura 2000 na podstawie wyników raportowania i monitoringu, stanowiska występowania w obszarze, stan zachowania stanowisk i siedlisk gatunku w obszarze, zagrożenia. Operat nie zawiera oceny stanu populacji poszczególnych gatunków i ich siedlisk wynikającej z inwentaryzacji terenowej, ani też szans zachowania tych gatunków, reprezentujących wyżej wymienione grupy; jednym słowem brak oceny przewidzianej dla każdego gatunku, chyba, że częściowo za taką można uznać waloryzację gatunków cennych przyrodniczo (Tabela 9 i 10). Populacja w opracowaniu rozumiana jest jako zasób lichenobioty w całości lub co najwyżej w rozbiciu na kilka grup ekologicznych, dla których dokonano sumarycznej oceny procesów i zmian oraz zagrożeń dla porostów. Tabela nr 6. Zestawienie zbiorcze wybranych porostów cennych przyrodniczo i ich siedlisk KARTY GATUNKÓW byłoby dobrym miejscem na dokonanie takich ocen. Tabela ta jest bowiem kompilacją 248 gatunków przynależnych do porostów chronionych, będących przedmiotem ochrony w sieci Natura 2000 i gatunków zagrożonych. Poza informacją o liczbie stanowisk odnalezionych kiedykolwiek na terenie TPN, rodzaju podłoża, przybliżonego miejsca występowania, kategorii siedliska i wysokości n.p.m. nie przedstawiono w opracowaniu także wymaganych charakterystyk dla gatunków Cladonia

arbuscula, C. rangiferina i C. stellaris, ujętych w Dyrektywie siedliskowej UE (Załącznik V Dyrektywy Rady 92/43/EWG). Owszem, zaznaczono sam fakt w tekście na stronie 22, że są to porosty naturowe, jednak w stosunku do tych gatunków w szczególności, SIWZ wymagała m.in. informacji o stanie zachowania gatunków i ich siedlisk (FV właściwy, U1 niezadawalający, U2 zły) oraz zdefiniowania oddziałujących na te gatunki zagrożeń. Nie uwzględniono także tych gatunków w monitoringu planowanym na lata obowiązywania Planu Ochrony. literatura wykorzystana na poczet opracowania jest adekwatna i kompletna. Odnosi się przede wszystkim do analizy dotychczasowego rozpoznania bogactwa gatunkowego porostów na terenie TPN i ich wymagań ekologicznych przez pryzmat substratu i siedliska. Dane literaturowe zostały uzupełnione o wyniki własnych badań terenowych wykonawców oraz niepublikowane zbiory różnych badaczy zgromadzone w herbarium KRAM w Instytucie Botaniki PAN w Krakowie. Część z tych zbiorów została poddana krytycznej rewizji, celem minimalizacji błędów wpływających na ostateczny kształt listy porostów TPN. Na podstawie literatury dokonano oceny przydatności danych dla potrzeb operatu, w szczególności dokonano: doboru gatunków do listy porostów szczególnie cennych, lokalizacji stanowisk historycznych tych gatunków i ich przeniesienia na mapy tematyczne, identyfikacji zagrożeń wynikających z wymagań siedliskowych i ich rozmieszczenia w obszarze Parku oraz wykorzystano dane w propozycji monitoringu. Opracowanie wykonane w roku 2013 odnosi się z konieczności do obowiązującego wówczas Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. 2004 nr 168 poz. 1765), gdy tymczasem obecnie obowiązuje nowy akt prawny Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz.U. 2014 poz. 1408). Wykazy gatunków prawnie chronionych w obu rozporządzeniach nie są tożsame, tym samym dokonany w opracowaniu wybór gatunków szczególnie cennych odnoszący się wprost do ich statusu prawnego przed październikiem 2014 mógłby być obecnie nieco inny, pomijając fakt, że sama lista gatunków porostów chronionych w TPN nie wynosi już 211. Nie oznacza to bynajmniej, że gatunki zaproponowane w operacie jako cenne nie wymagają szczególnej uwagi, tym bardziej, że autorzy przy ocenie cenności kierowali się także kryterium zagrożenia w skali kraju i regionu. Z przedstawionych treści w tekście zasadniczym oraz z tabel prezentujących zestawienia zbiorcze wybranych, cennych przyrodniczo porostów i ich siedlisk (Tabela nr 6), ich ocenę

(Tabela nr 10), a także z listy porostów i grzybów naporostowych TPN (Tabela nr 19) nie można się zorientować, które z wykorzystanych w opracowaniu danych źródłowych dla poszczególnych gatunków (inwentaryzacyjnych i bibliograficznych) mają charakter tylko historyczny, a które współczesny. Tym samym korzystające z tego operatu Służby Parku nie będą wiedziały czy mają do czynienia z gatunkiem prawdopodobnie wymarłym na terenie Tatr, czy też ostatnio stwierdzanym. Jedynie w odniesieniu do dwóch gatunków: Lobaria pulmonaria i Usnea longissima, wytypowanych do monitorowania w trakcie obowiązywania Planu Ochrony wyraźnie poinformowano, że znane są w TPN tylko ze stanowisk historycznych. Pytanie czy jest sens typować do takich działań gatunki, których istnienie w regionie nie zostało potwierdzone od kilkudziesięciu lat? Podobnie jak proponować do celów monitoringowych liczbę stałych powierzchni (stanowisk) znacznie przekraczającą obecną znajomość rozmieszczenia gatunku. Wydaje się, że lepszym rozwiązaniem byłoby wskazanie takich gatunków i ich stanowisk, które zostały już zinwentaryzowane podczas wykonywania prac terenowych w ramach operatu. PODSUMOWANIE OPINII Opracowanie w zdecydowanej większości spełnia wymogi, określone w SIWZ na wykonanie projektu planu ochrony; w wymienionych wyżej przypadkach dotyczących oceny stanu populacji cennych gatunków i zajmowanych przez nie siedlisk oraz dodatkowych charakterystyk dla 3 gatunków Natura 2000 i zasad ich monitorowania być może wymagałoby uzupełnienia, lecz i tak nie wpłynęłoby to znacząco na końcowy efekt planistyczny, jakim powinien się cechować operat i przede wszystkim akcentowaną w opracowaniu potrzebę ochrony siedlisk porostów, wobec bezskutecznej często próby ochrony pojedynczych osobników. Różnice między zadeklarowanym w metodyce inwentaryzacji okresem zbioru danych w przedziale czasowym 2004 2012 a zbiorem danych implementowanych do bazy atrybutów warstw wektorowych kończących się na roku 2005 powinny zostać wyjaśnione. Bez tego ocena kompletności wykonania uzupełniających badań terenowych nie jest w pełni możliwa. Wymienione w operacie grupy porostów podległe badaniom uzupełniającym, nawet jeśli wynikają ze specyfiki Tatr (porosty piętra turniowego, porosty kalcyfilne, porosty polan reglowych) nie wyczerpują potrzeb, gdyż najbardziej dotkliwe i długofalowe zagrożenia związane są z porostami epifitycznymi z racji ich wyjątkowej wrażliwości na zmiany warunków siedliskowych (zanieczyszczenia powietrza, naturalne zjawiska katastroficzne

wywołane czynnikami biotycznymi i abiotycznymi, czynna przebudowa drzewostanów). Grupa cennych przyrodniczo epifitów nie była jednak przedmiotem badań uzupełniających, podobnie jak grupa porostów zasiedlających martwe drewno. Opracowanie uwzględnia obowiązujące w trakcie jego sporządzania przepisy i uwarunkowania prawne, niemniej w chwili recenzowania (od 9.10.2014) uległo zmianie Rozporządzenie MŚ w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (w tym porostów), co pociąga za sobą konieczną weryfikację wykazu gatunków cennych przyrodniczo. Treść opracowania jest dostosowana do specyfiki przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zaproponowane w opracowaniu sposoby ochrony porostów są zrozumiałe i wynikają ze specyfiki samych porostów oraz lokalnych uwarunkowań; część z nich jest możliwa do realizacji poprzez brak ingerencji lub działanie aktywne samych Służb Parku (przebudowa zmierzająca do renaturalizacji drzewostanów, ograniczenie ruchu samochodowego na drogach TPN, zwiększenie nadzoru nad przestrzeganiem zasad udostępniania Parku, modernizacja szlaków turystycznych), część jest uzależniona od współdziałania z lokalnymi samorządami i właścicielami nieruchomości na terenie TPN, zwykle poprzez opiniowanie wniosków, popieranie rozwiązań zmniejszających zanieczyszczenie środowiska w skali lokalnej, regionalnej i ponadregionalnej; w tych przypadkach osiągniecie skuteczności ochrony niepewne w skali czasowej, w której ma obowiązywać Plan Ochrony. Przedmioty i cele ochrony są jasno określone; dotyczą z konieczności grup ekologicznych porostów, dla których istotna jest ochrona ich siedlisk i środowiska życia. Zagrożenia zostały prawidłowo zidentyfikowane i uszeregowane, choć dyskusyjnym jest uznanie za zagrożenie niedostosowanie składów gatunkowych drzewostanów w reglu dolnym, które jest powodem wzmożonego rozpadu sztucznych świerczyn i zanikanie związanych z nimi porostów. Wyżej położone świerczyny, chociaż w wielu miejscach naturalne, podlegają podobnym procesom rozpadu, a mimo to stanowią cenne przyrodniczo siedlisko dla wielu gatunków szczególnej troski. Zasady ochronne zasadniczo nie powielają obowiązujących przepisów prawnych i nie są sprzeczne z obowiązującym prawem; jedynie ochrona porostów wodnych realizowana może być także na mocy Ustawy prawo wodne (Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229); Art. 41. 1. Ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi w ramach zwykłego albo szczególnego korzystania z wód powinny być oczyszczone w stopniu wymaganym przepisami ustawy i nie mogą: 2)

powodować w tych wodach: a) zmian w naturalnej, charakterystycznej dla nich biocenozie. Zauważyć także należy, że 3 gatunki Cladonia, które stanowią przedmioty ochrony w obszarze Natura 2000 Tatry mogą występować w strefie ochrony ścisłej, wobec czego istnieje potrzeba zdefiniowania nadrzędności prawa polskiego (ustawa o ochronie przyrody) nad prawem UE. Zasady ochrony i zadania ochronne wynikają z przeprowadzonych analiz i są logicznie zapisane. Brak informacji, czy zapisane ustalenia planu ochrony zostały wynegocjowane w procesie konsultacyjnym; kilka rodzajów zadań ochronnych wymaga współdziałania ze społecznościami lokalnymi (wprowadzenie zapisów prośrodowiskowych w planach zagospodarowania przestrzennego: alternatywne źródła energii, transport drogowy, nowoczesne technologie w oczyszczaniu ścieków), Rodzaje, miejsca, terminy i harmonogram oraz sposób realizacji zadań są tylko częściowo precyzyjnie i jednoznacznie określone (w tekście i na mapach). Brak precyzji wynika z niemożliwości umiejscowienia punktowego wielu lokalizacji zadań ochronnych przewidzianych do realizacji wielkoobszarowo, np. całej strefy sztucznych drzewostanów świerkowych czy obszarów Zakopanego poza Parkiem. Precyzyjnie przedstawiono na mapach lokalizacje na terenie TPN, w których powinno się dokonać zmiany systemów grzewczych i zmodernizować systemy odprowadzania ścieków. Czas na zrealizowanie zadań ochronnych w każdym przypadku określono na cały okres obowiązywania Planu, co jest równoznaczne z koniecznością rozwiązywania problemów na bieżąco; nie uwzględniono rozwiązań wariantowych. Zadania ochronne nie mają konkretnego adresu jednak można wnioskować, że postawione są do realizacji bezpośredniej lub pośredniej (poprzez współdziałanie z lokalną społecznością) przez Dyrekcję TPN, Określono przewidywane koszty realizacji zadań ochronnych na kwotę 80 mln. złotych na podstawie jakiegoś szacunku, jednak nie sprecyzowano podstaw wyceny. Założenia monitoringu są spójne i poprawne przy założeniu, że wybrane gatunki, jak piszą autorzy są najczulszymi biondykatorami, a zatem mają w założeniu spełniać rolę gatunków parasolowych. W ten sposób monitorując kilkanaście gatunków otrzymamy odpowiedź o zmianach w ich siedliskach. Monitoring ma dotyczyć także gatunków znanych tylko ze stanowisk historycznych i być może już wymarłych na terenie TPN. Poszukiwanie stanowisk

tych gatunków w pierwszym roku monitoringu, jak proponują wykonawcy, może skończyć się niepowodzeniem, w związku z czym liczba monitorowanych gatunków lub ich stanowisk ulegnie skróceniu. Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem byłoby wyznaczenie gatunków, których lokalizacje potwierdzono podczas badań uzupełniających i określono pozycję GPS. Ponadto niewyjaśnione zostało znaczenie określenia stała powierzchnia monitoringowa, czy chodzi tutaj o indywidualnie dobraną, dowolnie małą powierzchnię z wytypowanym gatunkiem? W przypadku nieodnalezienia Usnea longissima (co jest niezmiernie mało prawdopodobne, gatunek regionalnie wymarły RE) brak wśród pozostałych gatunków monitoringowych reprezentanta epifitów górnoreglowych świerczyn. Wytypowanie dodatkowego gatunku dla tego regla jest o tyle ważne, że zjawiska w strefie klimatycznoroślinnej są najbardziej dynamiczne w ekosystemach leśnych. Informacje w tekście są dobrze skorelowane z informacjami przedstawionymi na załączonych mapach, które wykonano z zastosowaniem systemu informacji przestrzennej GIS, zgodnie ze Standardem systemu informacji przestrzennej. O zmianach i uzupełnieniach, które moim zdaniem mogłyby podnieść jakość opracowania napisano powyżej przy okazji analizy każdego z elementów operatu. Niemniej dokonanie tego nie miałoby większego znaczenia dla precyzyjniejszego zaplanowania działań związanych z ochroną porostów w TPN w okresie obowiązywania Planu Ochrony. Paweł Czarnota Poręba Wielka 31.01.2015