Od skryptoriów materiały konferencyjne Warszawa 2016
Materiały III Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Od skryptoriów po nowe media zorganizowanej przez Koło Naukowe Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 6 maja 2016 roku. Redakcja Michalina Stopnicka, Agata Śladowska, Jakub Gruszecki Recenzenci dr hab. Małgorzata Kisilowska, dr Katarzyna Seroka, dr Mikołaj Ochmański, dr Michał Zając Korekta Elżbieta Gruszecka Skład i oprawa graficzna Agata Śladowska Ilustracja na okładce: fragment XIV-wiecznego rękopisu Yves de Saint-Denis,Vita et passio sancti Dionysii, traduction en français par Boitbien. Boitbien, Vie et martyre de saint Denis, traduction en français de la Vita et passio sancti Dionysii par Yves de Saint-Denis, vol. I (1ère partie et début de la 2ème partie: chapitres I à XLV) wkomponowanego w mockup Mac Booka Pro Źródło: domena publiczna, Bibliothèque nationale de France gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8447296x/f30.item; darmowy Mockup Mac Book Pro graphictwister.com/macbook-pro-photorealistic-mockup/ Warszawa 2016 ISBN: 978-83-946581-0-6 Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa 3.0. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów. Pełna treść licencji jest dostępna na stronie creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode. Zezwala się na dowolne wykorzystywanie treści publikacji pod warunkiem wskazania autorów oraz podania informacji o licencji. strona 2
JAN KOZAKOWSKI Uniwersytet Warszawski jan.kozakowski@student.uw.edu.pl Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej na przykładzie warszawskiego dziennika Echo Streszczenie Ze względu na specyfikę nośnika gromadzenie i udostępnianie znacznej części dokumentów pochodzących w XIX wieku jest znacznie utrudnione. Kwaśny papier, na którym najczęściej zostały wydrukowane charakteryzuje się wysoką łamliwością i kruchością, co sprawia, że jest bardzo podatny na destrukcję. Coraz szerzej stosowanym sposobem na zarchiwizowanie takich dokumentów i udostępnianie ich szerokiemu gronu odbiorców jest digitalizacja. Dziennik Echo ukazywał się w Warszawie w latach 1877-1883 i jest udostępniany przez e-bibliotekę Uniwersytecką w Warszawie (e-buw). Na jego przykładzie omówiono znaczenie digitalizacji prasy dziewiętnastowiecznej i sposób udostępniania dokumentów cyfrowych użytkownikom w bibliotekach cyfrowych. Słowa kluczowe: digitalizacja, Echo, prasa dziewiętnastowieczna strona 23
Od skryptoriów po nowe media Wstęp Druga połowa XIX wieku na ziemiach polskich to okres postępującej modernizacji. Wśród jej przejawów wskazać należy zjawiska zwiastujące nadejście epoki kultury masowej. Jednym z nich był rozwój rynku prasowego. Z badań przeprowadzonych przez Zenona Kmiecika wynika, że na przestrzeni 40 lat (1864-1904) nastąpił siedmiokrotny wzrost liczby tytułów obecnych na rynku (z 20 do 140) 1. Dodatkowo trzeba podkreślić, że rynek ten był bardzo dynamiczny część tytułów pojawiała się, część z niego znikała. Ponad 90% polskich czasopism ukazujących się wtedy na obszarze zaboru rosyjskiego, wydawanych było w Warszawie 2. Jednym z tytułów był dziennik Echo. Echo historia i charakterystyka periodyku Pojawienie się na rynku prasowym nowej gazety zwiastowały m.in. karykatury zamieszczane w tygodniku satyrycznym Mucha 3. Pierwszy numer Echa ukazał się z datą 2 stycznia 1877 roku 4. Jego wydawcą był warszawski księgarz i drukarz Jan Noskowski, który w czasie swej działalności zawodowej zajmował się publikowaniem kilku tytułów prasowych oraz książek (największą sławę przyniosła mu edycja Bajek La Fontaine a). Drukarnia Noskowskiego wyposażona była w stosunkowo nowoczesne maszyny, dzięki czemu pozyskiwał zlecenia od innych warszawskich wydawców, takich jak Gebethner i Wolff czy Michał Rysunek 1. Karykatura Nowe pismo. Źródło: Mucha, 1876, nr 44, s. 3. (e-buw domena publiczna). 1 Z. Kmiecik, Prasa Polska w Królestwie Polskim i Imperium Rosyjskim w latach 1865-1904, w: Historia prasy polskiej : prasa polska w latach 1864-1918, pod. red. J. Łojka, Warszawa 1976, s. 13. 2 J. Osica, Prasa lat zaborowej niewoli, w: Prasa, radio i telewizja w Polsce: zarys dziejów, pod red. D. Grzelewska i in., Warszawa 2001, s. 39. 3 Nowe pismo [karykatura], Mucha, 1876, nr 44, s. 3. 4 Według kalendarza juliańskiego obowiązującego w Rosji był to 21 grudnia 1876 roku. Na ziemiach dawnego Królestwa Polskiego stosowany był on oficjalnie obok kalendarza gregoriańskiego. strona 24
Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej na przykładzie warszawskiego dziennika Echo Arct 5. Po śmierci Jana Noskowskiego w 1881 roku, wydawanie Echa przejął jego brat, Piotr. W latach 1877-1881 na czele redakcji dziennika stał popularny ówcześnie dramatopisarz, Zygmunt Sarnecki 6. Kierował zespołem do września 1881 roku, kiedy to zrezygnował z pełnienia stanowiska z powodów zdrowotnych. Stanowisko objął po nim Piotr Noskowski, łącząc je z funkcją wydawcy 7. Z końcem 1883 roku nastąpiła likwidacja gazety, poprzez połączenie jej z innym warszawskim periodykiem Słowem 8. Echo było dziennikiem o profilu konserwatywnym (w opracowaniach powstałych w dobie PRL pojawiają się wręcz zarzuty o klerykalizm 9 ). Tradycjonalistyczne podejście do rzeczywistości społecznej i politycznej potwierdzają zarówno teksty zamieszczane na łamach tej gazety, jak i materiały polemizujące z nimi, publikowane w innych periodykach (przede wszystkim związanych z pozytywistami). Ślady tych polemik znaleźć można m.in. na łamach Kronik Bolesława Prusa. Rysunek 2. Winieta dziennika Echo. Źródło: Echo, 1877, nr 1 (e-buw domena publiczna). Dużo miejsca poświęcano w Echu treściom kulturalnym, gospodarczym i prawnym oraz polityce (krajowej i zagranicznej). Na jego łamach pojawiały się elementy typowe dla gazet ukazujących się w tamtym okresie: przede wszystkim 5 Szerzej o życiu i działalności Jana Noskowskiego można przeczytać w: J. Długosz, Jan Noskowski, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online], Warszawa 2014. [dostęp 30 sierpnia 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/jan-noskowski. 6 Sylwetkę Zygmunta Sarneckiego przybliża m.in. J. Kowalczykówna, Zygmunt Sarnecki, PSB, t. 35, Warszawa; Kraków 1994 s. 211-213. 7 Z. Sarnecki, List otwarty do czytelników Echa, Echo, 1881, nr 197, s. 1. 8 Z. Kmiecik, Prasa warszawska w okresie pozytywizmu (1864-1885), Warszawa: PWN 1971, s. 65. 9 Np. J. Długosz, Noskowski Jan, w: Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel. Warszawa ; Łódź 1972, s. 630. strona 25
Od skryptoriów po nowe media publikowane były utwory literackie w odcinkach, korespondencje zagraniczne, a stosunkowo dużo miejsca zajmowały reklamy i ogłoszenia. Na przestrzeni siedmiu lat ukazywania się gazety, z dziennikiem współpracowali liczni przedstawiciele inteligencji: dziennikarze, literaci, historycy, prawnicy, lekarze itp. Wśród nich można wymienić Władysława Olędzkiego, Antoniego Zaleskiego, Deotymę (Jadwigę Łuszczewską) czy Adama Asnyka. Digitalizacja Przełom XX i XXI wieku przyniósł gwałtowny rozwój technologii cyfrowych. W związku z coraz szerszym ich rozpowszechnieniem i wzrostem popularności, następuje stopniowe przenoszenie do świata wirtualnego coraz większej liczby ludzkich aktywności. Zjawisko to nie omija także bibliotek oraz innych instytucji, zajmujących się ochroną i dokumentowaniem dziedzictwa kulturowego. Jednym z jego przejawów jest proces digitalizacji, czyli wykonywania cyfrowych kopii zbiorów analogowych. Początkowo w środowiskach bibliotekarskich dostrzeżono, że potencjał tkwiący w technologii cyfrowej można wykorzystać do ochrony zgromadzonych dokumentów, często będących w nienajlepszym stanie fizycznym. W późniejszym okresie coraz szerzej zaczęto udostępniać zdigitalizowane zasoby publiczności 10. Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej Dlaczego prasa z XIX wieku jest digitalizowana? Powody są zbieżne z tymi, dla których digitalizuje się inne rodzaje zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Na pewno ważną przyczynę stanowi chęć zabezpieczenia zasobów, które przetrwały do czasów współczesnych. Jest to jeden z typów dokumentów, które są szczególnie narażone na destrukcję. Główną tego przyczyną jest papier, na którym zostały wydrukowane. Tak zwane zjawisko kwaśnego papieru dotyka przede wszystkim zbiory wytłoczone na papierze produkowanym maszynowo od 1. poł. XIX 10 M.in.: R. Lis, Digitalizacja zbiorów bibliotecznych, w: Bibliotekarstwo, pod red. A. Tokarskiej, Warszawa 2013, s. 158-159 ; M. Kowalska, Digitalizacja zbiorów w bibliotekach polskich - próba oceny doświadczeń krajowych. Biuletyn EBIB [on-line] 2006, nr 11 (81) [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.pl/2006/81/a.php?kowalska. strona 26
Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej na przykładzie warszawskiego dziennika Echo wieku, aż do połowy ostatniej dekady XX wieku. Przyczyną zachodzenia tego zjawiska są substancje chemiczne używane przy jego wytwarzaniu 11. Papier ten szybko żółknie i zaczyna się kruszyć, czyniąc ogromne spustoszenia w bibliotekach i archiwach oraz uniemożliwiając prezencyjne udostępnianie zbiorów. Dodatkowym powodem, dla którego podejmowane są projekty digitalizacji prasy dziewiętnastowiecznej, jest chęć udostępnienia jej szerokiej publiczności. Ten typ dokumentów stanowi niezwykle wartościowy materiał źródłowy dla przedstawicieli dyscyplin naukowych, zajmujących się badaniem różnych aspektów dziejów XIX stulecia (wymienić tu trzeba przede wszystkim historyków, literaturoznawców, medioznawców ale też inne grupy badaczy). Udostępnianie papierowej wersji zbiorów jest, niestety, utrudnione przez stan ich zachowania oraz bardzo częste rozproszenie poszczególnych numerów danego tytułu pomiędzy różne biblioteki. Tym samym digitalizacja w sposób znaczący poszerza krąg potencjalnych odbiorców i zaspokaja ich potrzeby informacyjne, pozwalając na stosunkowo łatwe dotarcie do całości tytułów. Pierwsze projekty digitalizacji czasopism zostały zainicjowane w Europie Zachodniej na przełomie XX i XXI wieku. Nastąpiło to później niż w przypadku innych typów zbiorów bibliotecznych 12. Wśród tych pionierskich programów wskazać można m.in. holenderski Metamorfoze 13 czy austriacki AustriaN ewspapers Online ANNO 14. Próby digitalizacji prasy w Polsce zaczęto podejmować na początku XXI wieku. Jedną z pierwszych była pilotażowa cyfryzacja Chimery z lat 1901-1907 i Tygodnika Ilustrowanego z lat 1859-1865, zrealizowana przez Jerzego Franke w 2001 roku 15. Do chwili obecnej zostało zrealizowanych wiele projektów digitalizacyjnych, w ramach których udostępnione zostały czasopisma z XIX wieku. Z efektami polskich działań w zakresie cyfryzacji 11 M.in. klej żywiczny, siarczan glinowy oraz ścier drzewny. A. Bakalarz, Ochrona i konserwacja zbiorów, w: Bibliotekarstwo, pod red. A. Tokarskiej, Warszawa 2013, s. 205. 12 J. Potęga, Polskie i europejskie projekty digitalizacji czasopism przegląd koncepcji. Biuletyn EBIB [on-line] 2006, nr 4 (47) [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.pl/2006/74/potega.php. 13 Metamorfoze [on-line][dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.metamorfoze.nl. 14 AustriaN ewspapers Online ANNO [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://anno.onb.ac.at. 15 Prasa w Internecie [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bilp.uw.edu.pl/prasa/index.html. strona 27
Od skryptoriów po nowe media zbiorów bibliotecznych zapoznać się można m.in. w serwisie Federacji Bibliotek Cyfrowych 16 czy Cyfrowej Biblioteki Narodowej POLONA 17. Digitalizacja dziennika Echo Papierowa wersja Echa, zgromadzona w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, przechowywana jest w Gabinecie Zbiorów XIX wieku. To właśnie ta jednostka wskazała periodyk do digitalizacji w ramach programu NUKAT Autostrada Informacji Cyfrowej 18. Całość zamieszczona została w e-bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Łącznie udostępniono użytkownikom 2038 numerów tego dziennika (czyli w sumie ponad 12 600 stron) 19. Rysunek 3. Zrzut ekranu z opisem bibliograficznym Echa w e-buw. Źródło: e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Dotarcie do Echa ze strony głównej e-buw możliwe jest na kilka sposobów. Pierwszy z nich, to wyszukanie interesującego dokumentu za pomocą wyszukiwarki. 16 Federacja Bibliotek Cyfrowych [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://fbc.pionier.net.pl. 17 Polona [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: https://polona.pl. 18 BUW rozpoczyna realizację projektu NUKAT AUTOSTRADA INFORMACJI CYFROWEJ [online]. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [dostęp 30 sierpnia 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://tinyurl.com/ ohhmgn7. 19 Obliczenia własne autora. Wynik liczby udostępnionych stron ustalony został przy założeniu, że do numeru 37 z 1879 roku średnia objętość wydania Echa wynosiła dziewięć stron, a od niego było to stron pięć. strona 28
Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej na przykładzie warszawskiego dziennika Echo Wyszukiwarka oferowana przez dlibrę umożliwia zawężenie listy otrzymanych wyników do kolekcji tematycznych, stworzonych przez bibliotekę. Drugim sposobem, dużo bardziej czasochłonnym, dostania się do dziennika redagowanego przez Sarneckiego jest wejście przez zakładkę Kolekcje i wyszukanie w niej, za pomocą okna wyszukiwarki, lub manualne przeglądanie listy publikacji udostępnionych w zbiorze Czasopisma (publikacje są ułożone tytułami, podzielone i zindeksowane według kolejnych liter alfabetu). Z listy rekordów publikacji użytkownik może dokonać eksportu metadanych w formacie RIS i wykorzystać je za pomocą menedżerów bibliograficznych. Po wejściu do rekordu publikacji pojawiają się informacje opisu bibliograficznego obiektu, sporządzone według schematu Dublin Core. Jest to rozwiązanie wspólne dla wszystkich instytucji wykorzystujących oprogramowanie dlibra. Zawarte są tu takie elementy opisu jak: tytuł, wydawca, miejsce i data wydania, opis fizyczny, hasło przedmiotowe w jhp KABA, słowa kluczowe, adnotacje (uwagi), typ źródła czy język. Oprócz tego w opisie znajdują się informacje o powiązaniach z innymi dokumentami, zamieszczonymi w e-buw, o formacie, prawach autorskich, lokalizacji oryginału i źródle finansowania digitalizacji. W zakładce Struktura, pogrupowane zostały według rocznika wszystkie udostępnione numery Echa. Przy każdym z wydań istnieje możliwość przejścia do opisu bibliograficznego, bądź bezpośrednio do okna, w którym wyświetlana jest zawartość. Możliwości oferowane w tym trybie przeglądania publikacji są wystarczająco rozbudowane i zapewniają użytkownikom dobrą funkcjonalność. Rysunek 4. Okno nawigacyjne po zawartości publikacji w e-buw. Źródło: e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego. strona 29
Od skryptoriów po nowe media Na pasku nawigacyjnym umieszczone są przyciski umożliwiające skalowanie wyświetlanego obrazu, zaznaczanie tekstu, przewijanie stron oraz przechodzenie do poprzedniego i kolejnego numeru gazety w obrębie danego rocznika. Oprócz wymienionych, znajdują się na nim także ikony zapisywania numeru (w postaci scalonej bądź rozdzielonej na poszczególne strony), drukowania oraz przeszukiwania dokumentu. Echo, podobnie jak większość dokumentów zamieszczanych w e-buw, zostało opublikowane w formacie DjVu. Wszystkie numery gazety posiadają stosunkowo czysty OCR, z niewielką liczbą błędów w odczycie znaków. Umożliwia to ich w miarę skuteczne przeszukiwanie, za pomocą narzędzi oferowanych przez oprogramowanie do odtwarzania plików DjVu. Dzięki zastosowaniu tego formatu plików skany uległy znacznej kompresji, co przyczynia się do znacznego zmniejszenia rozmiaru pliku przy zachowaniu dobrej jakości odwzorowywanego obrazu 20. DjVU, pomimo dobrych parametrów kompresji, ma jedną zasadniczą wadę - potrafi być problematyczny w obsłudze dla użytkowników, ze względu na konieczność instalowania specjalnego oprogramowania do odczytu plików z publikacjami. Zbiory e-buw są indeksowane przez Federację Bibliotek Cyfrowych, która wprowadziła niedawno nowy interfejs, umożliwiający użytkownikom zapoznawanie się z treścią dokumentów, bez konieczności instalowania kłopotliwych wtyczek do obsługi djvu. Echo za pośrednictwem FBC jest także indeksowane w Europeanie. Podsumowanie Czy Echo stanowi przykład udanej digitalizacji? Sądzę, że można udzielić odpowiedzi twierdzącej. Przy tym projekcie zrealizowane zostały główne cele, jakie stawiane są od momentu powstania pierwszych programów cyfryzacji zbiorów bibliotecznych. Przede wszystkim, zabezpieczony został przed mechanicznym zniszczeniem, unikatowy w skali kraju, zasób czasopisma. Dzięki digitalizacji umożliwiony został łatwy dostęp do treści publikowanych na łamach dziennika. Ponadto istnieje jeszcze walor promocyjny cyfryzacji tego periodyku. Echo jako pismo, które dotychczas doczekało się jedynie krótkich wzmianek 20 Rozmiar plików DjVu z numerami Echa zapisanymi w formie scalonej waha się od 1,5 MB do 3,5 MB. Stopień kompresji jest znaczny pojedyncza strona wyeksportowana za pomocą oprogramowania DjVu Viewer do postaci pliku graficznego BMP zajmuje od około 50 do około 95 MB. strona 30
Digitalizacja prasy dziewiętnastowiecznej na przykładzie warszawskiego dziennika Echo w ogólnych opracowaniach, dotyczących prasy z epoki oraz w biogramach osób z nim związanych, zyskało szansę na szersze badania i zaistnienie w literaturze naukowej, i w świadomości badaczy. Pomimo pewnych niedoskonałości, których przy realizacji tego typu projektów uniknąć nie można, trzeba docenić wagę digitalizacji zbiorów czasopism dziewiętnastowiecznych, znajdujących się w bibliotekach, zarówno dla ich zabezpieczenia i ochrony, jak i udostępniania szerokiej publiczności. Bez przeprowadzenia procesu cyfryzacji wiele cennych obiektów kultury, w bliskiej perspektywie czasowej, uległoby zniszczeniu, a treści w nich zawarte zostałyby bezpowrotnie utracone. Bibliografia 1. Austria Newspapers Online ANNO [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://anno.onb.ac.at/. 2. Bakalarz A., Ochrona i konserwacja zbiorów. W: Bibliotekarstwo, pod red. A. Tokarskiej, Warszawa 2013, s. 188-210. 3. BUW rozpoczyna realizację projektu NUKAT AUTOSTRADA INFORMACJI CYFROWEJ [on-line]. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [dostęp 30 sierpnia 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://tinyurl.com/ohhmgn7. 4. Długosz J., Jan Noskowski [on-line], Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 30 sierpnia 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-noskowski 5. Długosz J., Noskowski Jan. W: Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa ; Łódź 1972, s. 630. 6. Federacja Bibliotek Cyfrowych [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://fbc.pionier.net.pl/ 7. Kmiecik Z., Prasa Polska w Królestwie Polskim i Imperium Rosyjskim w latach 1865-1904. W:Historia prasy polskiej: Prasa Polska w latach 1864-1918, pod. red. J. Łojka, Warszawa 1976, s. 11-57. strona 31
Od skryptoriów po nowe media 8. Kmiecik Z., Prasa warszawska w okresie pozytywizmu (1864-1885), Warszawa 1971. 9. Kowalczykówna J., Zygmunt Sarnecki, PSB, t. 35, Warszawa; Kraków 1994 s. 211-213. 10. Kowalska M., Digitalizacja zbiorów w bibliotekach polskich - próba oceny doświadczeń krajowych. Biuletyn EBIB [on-line] 2006, nr 11 (81) [dostęp 28 września 2016] Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.pl/2006/81/a.php?kowalska. 11. Lis R., Digitalizacja zbiorów bibliotecznych. W: Bibliotekarstwo, pod red. A. Tokarskiej, Warszawa 2013, s. 155-171. 12. Metamorfoze [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.metamorfoze.nl. 13. Osica J., Prasa lat zaborowej niewoli. W: Prasa, radio i telewizja w Polsce: zarys dziejów, red. D. Grzelewska i in., Warszawa 2001, s. 27-47. 14. Polona [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: https://polona.pl. 15. Potęga J., Polskie i europejskie projekty digitalizacji czasopism przegląd koncepcji. Biuletyn EBIB [on-line] 2006, nr 4 (47) [dostęp 28 września 2016] Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.pl/2006/74/potega.php. 16. Prasa w Internecie [on-line] [dostęp 28 września 2016]. Dostępny w World Wide Web: http://www.bilp.uw.edu.pl/prasa/index.html. 17. Sarnecki Z., List otwarty do czytelników Echa, Echo, 1881, nr 197, s. 1. strona 32