Publikacja lokalna czy globalna? wokół jednego przypadku

Transkrypt

1 Jarosław Gajda Biblioteka Politechniki Lubelskiej Publikacja lokalna czy globalna? wokół jednego przypadku Wstęp Obecnie, wraz z rozwojem bibliotek cyfrowych, nic nie powinno stać na przeszkodzie, aby wraz z publikacjami naukowymi ogólnie dostępne w tych bibliotekach były także podręczniki akademickie. Tymczasem brakuje wspólnej polityki dla państwowych uczelni, które nie potrafią i nie chcą publikować w Internecie swojego bieżącego dorobku 1. Dopiero w sytuacji całkowitego zrozumienia ze strony środowiska naukowego biblioteka cyfrowa mogłaby w pełni zrealizować swoją misję wspierania dydaktyki i badań. Warunkiem publikowania nowości naukowych i dydaktycznych w naszych bibliotekach cyfrowych jest osiągnięcie porozumienia z autorami i wydawcami. Celem tego artykułu jest przedstawienie zalet, jakie daje publikacja elektroniczna w przypadku książki niskonakładowej. Publikacja drukowana i jej wersja elektroniczna Równoległa publikacja książki i jej elektronicznego odpowiednika w sieci wydaje się w dniu dzisiejszym rozwiązaniem optymalnym dla publikacji naukowych. Działanie takie łączy w sobie najwartościowsze walory papierowego kodeksu z zaletami dokumentu elektronicznego. Likwiduje jednocześnie słabe punkty, takie między innymi jak trwałość nośnika elektronicznego, czy problem wieczystego archiwizowania 2. Przy okazji warto też zwrócić uwagę, że publikowanie w bibliotece cyfrowej nie oznacza zredukowania kosztów publikacji do ceny użytych nośników magnetycznych 3. Do drukarni i do biblioteki cyfrowej trafia ten sam materiał na nośniku cyfrowym. Wobec powyższego można postawić pytanie: czy niskonakładowa publikacja akademicka może osiągnąć wymiar globalny?. Odwołajmy się do przykładu książki 1 H. Hollender, Raźniej z Federacją, Poradnik Bibliotekarza 2008, nr 4, s K. Narojczyk, Projekt powołania Centrum Elektronicznych Publikacji Historycznych [dokument elektroniczny]. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, dostępny w World Wide Web: 3 Ibidem. 1

2 pod tytułem Graficzny zapis konstrukcji : przewodnik do zajęć projektowych / Krystyna Schabowska, Jakub Gajewski, Przemysław Filipek : pod. red. Józefa Jonaka. Lublin, Autorzy pracując nad podręcznikiem założyli, że ukaże się on jednocześnie drukiem i online w Internecie, 4 natomiast cena książki w księgarni będzie porównywalna z kosztem jej skserowania 5. Od momentu wydania w 2006 roku do chwili obecnej (maj 2008 r.) książka była dostępna w sprzedaży tylko w jednej księgarni technicznej - na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lubelskiej w Lublinie przy ul. Nadbystrzyckiej 36. Wraz z książką pojawiła się jej wersja elektroniczna, umieszczona na stronie internetowej Katedry Podstaw Konstrukcji Maszyn Wydziału Mechanicznego Politechniki Lubelskiej. Warto nadmienić, iż nie zostały rozesłane do bibliotek egzemplarze obowiązkowe, ponadto książka nie trafiła do żadnej biblioteki akademickiej w kraju 6. Podręcznika tego nie było nawet w zbiorach Biblioteki Politechniki Lubelskiej. O istnieniu publikacji w wersji tradycyjnej i elektronicznej wiedzieli tylko studenci Politechniki Lubelskiej, którzy na zajęciach z projektowania byli informowani przez wykładowców. Graficzny zapis konstrukcji : przewodnik do zajęć projektowych w wersji papierowej i elektronicznej pojawił się w Bibliotece Politechniki Lubelskiej w lipcu 2007 r. Książka trafiła do czytelni i magazynu biblioteki, zaś wersja elektroniczna do Kolekcji Politechniki Lubelskiej w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej (il.1). 4 Informacje od autorki Krystyny Schabowskiej. 5 Książka liczy 78 str. A jej cena w księgarni technicznej Politechniki Lubelskiej wynosi 8 zł. 6 Wyszukiwania przeprowadzone w lipcu 2007 w katalogach NUKAT, KARO oraz katalogu Biblioteki Narodowej dawały wynik ujemny. 2

3 Il. 1. Graficzny zapis konstrukcji : przewodnik do zajęć projektowych w Bibliotece Cyfrowej PW. Informacja katalogowa Model dominujący w większości bibliotek cyfrowych jest taki, że zbiory opisane metadanymi w formacie Dublin Core znajdują się poza zbiorami głównymi i katalogami biblioteki. Uwagę na to zwrócił Henryk Hollender : bibliotekarz, który liczył, że epoka rozległej informatyzacji przyniesie wielkie scalenia zasobów informacyjnych na bazie dotychczasowych, coraz świetniejszych katalogów, jest rozczarowany, widząc odrębne biblioteki cyfrowe obsługiwane przez wyspecjalizowane programy bazodanowe, nawet jeśli rozumie, że zdecydowana obrona integralności narzędzi informacyjno-wyszukiwawczych oznaczałaby bezsensowne powstrzymywanie naturalnych procesów 7. I dalej: w efekcie wszystko to jednak jest tylko pogłębianiem podziałów, izolujących użytkownika katalogów 7 H. Hollender, Biblioteki cyfrowe w Polsce: warunki i zagrożenia, Biuletyn EBIB [dokument elektroniczny] 2005, nr 4, dostępny w World Wide Web: 3

4 bibliotecznych od świata pełnych tekstów w Internecie oraz izolujących internautę od zawartości bibliotek. 8 W modelu takim publikacja znajduje się w sieci i i jest dostępna dla wyszukiwarek internetowych. Niestety jednak informacji bibliograficznej o tej publikacji nie znajdziemy w katalogach bibliotecznych. Obszernie problem katalogowania zbiorów cyfrowych znajdujących się poza głównym katalogiem biblioteki przedstawiła Marta Grabowska: w polskiej rzeczywistości biblioteki cyfrowe dostępne są najczęściej ze stron domowych macierzystych bibliotek w postaci wydzielonych baz udostępnionych online, zaopatrzonych w odrębne katalogi, które sporządzone są często w innej konwencji niż katalog główny bibliotek 9. Jednym z poruszonych aspektów były niedogodności dla użytkowników: oznacza to, że użytkownik musi szukać potrzebnej mu literatury w kilku katalogach jednej biblioteki. Możliwość wyszukania wszystkich oferowanych przez bibliotekę dokumentów, w tym Internet resources (obiektów sieciowych), byłaby dla niego znacznym ułatwieniem 10. Marta Grabowska jednoznacznie wskazuje, że bez działań likwidujących rozproszenie zbiorów: użytkownikowi pozostanie tylko ciągle nieuporządkowany Internet, albo poszukiwania w wielu rozproszonych katalogach bibliotek tradycyjnych i cyfrowych 11. Zdecydowanie jednak bardziej efektywnym sposobem niż katalogowanie na poziomie lokalny katalog biblioteki biblioteka cyfrowa jest system katalogowania centralnego (il.2). Na współpracującą ze sobą infrastrukturę katalogów lokalnych i centralnych jako istotny element tworzącej się globalnej biblioteki hybrydowej wskazywał Marek Nahotko 12. Metainformacja zawarta w opisach bibliograficznych umieszczonych w katalogu centralnym może 8 Ibidem. 9 M. Grabowska, Biblioteka cyfrowa w środowisku wirtualnym. W Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie, red. Jadwiga Woźniak-Kasperek i Jerzy Franke. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007., s Ibidem, s Ibidem s M. Nahotko, Obiekty elektroniczne w katalogach bibliotecznych. Rola katalogu centralnego NUKAT w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy w Polsce : Międzynarodowa konferencja z okazji 5- lecia katalogu centralnego NUKAT : Warszawa stycznia 2008 r. [dokument elektroniczny]. Warszawa: NUKAT, dostępny w World Wide Web: 4

5 przemieszczać się w przestrzeni międzykatalogowej i zapełniać kolejne źródła informacji bibliograficznej, zarówno lokalne, jak i globalne. Il.2 Katalog centralny NUKAT i jego relacje ze źródłami informacji bibliograficznej. Il. 3. Opisy bibliograficzne Graficznego zapisu konstrukcji w NUKAT. Stworzona w NUKAT (Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny), informacja bibliograficzna o książce i dokumencie elektronicznym (il.3) wraca do katalogu 5

6 biblioteki posiadającej te dokumenty. Informacja bibliograficzna może znaleźć się także w katalogu każdej biblioteki współpracującej z NUKAT, która posiada egzemplarz książki lub gromadzi w swoim katalogu zbiory elektroniczne. Katalogowanie w NUKAT dokumentów elektronicznych z bibliotek cyfrowych jest prowadzone w oparciu o instrukcję Format MARC21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego 13 oraz ustalenia: Dokumenty elektroniczne, mikroformy, dokumenty niesamoistne wydawniczo a NUKAT 14. Ustalenia te zobowiązują katalogujących dokumenty elektroniczne, aby w opisach bibliograficznych drukowanych odpowiedników uzupełniali informację o istnieniu wersji elektronicznej oraz link do biblioteki cyfrowej, w której się ona znajduje. Wymiarem praktycznym takiego łączenia zbiorów tradycyjnych i elektronicznych jest to, że zbiory cyfrowe oparte na protokole OAI-PMH mogą być wyszukiwane i dostępne przez narzędzia biblioteczne pracujące w protokole Z Przykładem może być wyszukiwanie w Katalogu Rozproszonym Bibliotek Polskich KARO (il. 4). Znajdujący się w opisie link Połączenie z zasobem skieruje nas prosto do pełnego tekstu książki w bibliotece cyfrowej. Il. 4. Wynik wyszukiwania w katalogu KARO. Dzięki rozpoczętej w 2006 r. współpracy NUKAT z OCLC (Online Computer Library Center) opisy bibliograficzne książek polskich i wydanych po polsku trafiają do WorldCat największego centralnego katalogu świata 15. Na indeksie WorldCat znajdziemy opis bibliograficzny książki, jak i opis jej wersji elektronicznej. (il.5). Link w Web Resources kieruje nas do Biblioteki Cyfrowej 13 K. Sanetra, Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego, Warszawa : Wydawnictwo SBP, Dokumenty elektroniczne, mikroformy, dokumenty niesamoistne wydawniczo a NUKAT : Warsztaty, Warszawa, 5-6 grudnia 2006 ustalenia [dokument elektroniczny]. Warszawa: NUKAT, dostępny w World Wide Web: 15 M. Burchard, NUKAT po 4 latach, [dokument elektroniczny]. Lublin: Biblioteka Uniwersytecka KUL, dostępny w World Wide Web: 6

7 Politechniki Warszawskiej, zaś szukając książki trafimy do NUKAT, gdzie znajdziemy informację, w jakich bibliotekach się ona znajduje. Zasoby katalogu WorldCat zapisywane są w formacie XML, dzięki czemu można do nich dotrzeć przy pomocy wyszukiwarek internetowych. Il. 5. Graficzny zapis konstrukcji w światowym katalogu WorldCat. Konsekwencją kilkuletniej współpracy OCLC z gigantem internetowym Google jest to, że obecnie również informacja bibliograficzna o polskich książkach z WorldCat trafia do Google Book Search 16. Tu prezentowane są w tzw. podglądzie niedostępnym, zawierającym podstawowe dane bibliograficzne (il.6). Il. 6. Informacja bibliograficzna o Graficznym zapisie konstrukcji w Google Book Search 16 J. Franke, Googletheca Universalis? W Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie, red. Jadwiga Woźniak-Kasperek i Jerzy Franke. Warszawa: Wydawnictwo SBP, s

8 Pozostałe opcje projektu Google Book Search: Pełny widok i Widok krótkiego opisu realizowane są w przypadku podjęcia współpracy z Google (Program biblioteczny lub Program partnerski dla autorów i wydawców). Dla publikacji polskich, które przez NUKAT i WorldCat trafiły do Google Book Search, najważniejsza jest jednak opcja Znajdź tę książkę w bibliotece. Link ten kieruje nas prosto do pełnego opisu bibliograficznego książki w NUKAT. W nim znajdujemy informację o tym, jakie biblioteki posiadają egzemplarz tradycyjny oraz link bezpośrednio do wersji elektronicznej w bibliotece cyfrowej. Kolejnym indeksem o zasięgu globalnym jest Google Scholar. Ta wyspecjalizowana wyszukiwarka została zaprojektowana specjalnie z myślą o przeszukiwaniu zasobów akademickich, a adresowana jest głównie do naukowców i studentów. W 2006 r. katalog centralny NUKAT rozpoczął współpracę z Google. Wtedy też: pierwsze wyselekcjonowane dane z katalogu NUKAT zapisane w formacie XML zostały udostępnione do przeszukiwania dla wyszukiwarki Google Scholar Beta 17. Il. 7. Indeks Google Scholar z Graficznym zapisem konstrukcji. Na przedstawionym przykładzie (il.7) widzimy Graficzny zapis konstrukcji w wersji elektronicznej, indeksowany przez Google Scholar. Kliknięcie na tytuł skieruje nas bezpośrednio do publikacji w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej. Podsumowanie Przedstawiony sposób równoległego katalogowania zbiorów tradycyjnych i dokumentów elektronicznych w istotny sposób kreuje przepływ metadanych oraz strukturę i zawartość lokalnych i globalnych źródeł informacji bibliograficznej. Stwarza to dla niskonakładowej literatury naukowej i dydaktycznej nowe możliwości promocji i dotarcia do czytelników na całym świecie. 17 M. Burchard, Cały świat widzi NUKAT. Wrocławskie spotkania bibliotekarzy polonijnych : Wrocław, 4-6 lipca 2007 [dokument elektroniczny]. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 2007, dostępny w World Wide Web: 8

9 Informację bibliograficzną o publikacji Graficzny zapis konstrukcji : przewodnik do zajęć projektowych znajdziemy w: katalogach lokalnych bibliotek; katalogach bibliotek cyfrowych dlibra i indeksie Federacji Bibliotek Cyfrowych; Katalogu Rozproszonym Bibliotek Polskich KARO; katalogu centralnym NUKAT; światowym katalogu WorldCat; Google Book Search; Google Scholar. W każdym z tych źródeł obecna jest ścieżka dostępu do pełnotekstowej wersji elektronicznej w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej. Publikacja jest łatwa do znalezienia i dostępna z każdego miejsca na kuli ziemskiej. Graficzny zapis konstrukcji cieszy się dużą popularnością wśród użytkowników i zajmuje czołowe miejsce na liście najczęściej czytanych publikacji 18 w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej. Szczególnie jednak interesujące i budujące jest to, że pomimo istnienia wersji online został sprzedany cały nakład książki oraz dodatkowy dodruk 19. Dodać jednak trzeba, że zaprezentowany model katalogowania zbiorów elektronicznych nie jest zbyt popularny w naszych bibliotekach. W chwili obecnej swoje zbiory cyfrowe kataloguje w ten sposób tylko 5 bibliotek akademickich 20. Skatalogowane zbiory też nie są zbyt wielkie w kwietniu 2008 r. w NUKAT znajdowało się ok. 650 opisów bibliograficznych dokumentów elektronicznych z polskich bibliotek cyfrowych 21. Należy podkreślić iż w przypadku niskonakładowych wydawnictw akademickich, publikowanie równoległe (tradycyjne i elektroniczne), połączone z odpowiednim 18 W okresie : wejść. 19 Z informacji jakie uzyskałem od właściciela Drukarni Wydawnictwa Liber Duo wynika, że kolejny dodruk książki będzie przygotowany na nowy rok akademicki zaś dystrybucja ma być rozszerzona na księgarnie i uczelnie techniczne w całym kraju. 20 Są to: Biblioteka Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Biblioteka Politechniki Lubelskiej, Biblioteka Politechniki Warszawskiej, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Biblioteka Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 21 Stan na dzień przejrzenie i przeliczenie indeksu wszystkich dokumentów elektronicznych skatalogowanych w NUKAT. 9

10 sposobem katalogowania centralnego, jest rozwiązaniem optymalnym. Sposób ten jest bez wątpienia wart popularyzacji w innych bibliotekach akademickich. Bibliografia: 1. Bibliotekarze: prawo autorskie jest zbyt restrykcyjne. Wirtualnemedia [dokument elektroniczny], dostępny w World Wide Web: 2. Burchard, M.: Cały świat widzi NUKAT. Wrocławskie spotkania bibliotekarzy polonijnych : Wrocław, 4-6 lipca 2007 [dokument elektroniczny]. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 2007, dostępny w World Wide Web: 3. Burchard, M.: NUKAT po 4 latach, [dokument elektroniczny]. Lublin: Biblioteka Uniwersytecka KUL, dostępny w World Wide Web: 4. Dokumenty elektroniczne, mikroformy, dokumenty niesamoistne wydawniczo a NUKAT : Warsztaty, Warszawa, 5-6 grudnia 2006 ustalenia [dokument elektroniczny]. Warszawa: NUKAT, dostępny w World Wide Web: 5. Franke, J.: Googletheca Universalis? W Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Pod red. Jadwigi Woźniak-Kasperek i Jerzego Franke. Warszawa: Wydawnictwo SBP, s Grabowska, M.: Biblioteka cyfrowa w środowisku wirtualnym. W Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Pod red. Jadwigi Woźniak-Kasperek i Jerzego Franke. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007, s Hollender, H.: Raźniej z Federacją, Poradnik Bibliotekarza 2008, nr 4, s Hollender, H.: Biblioteki cyfrowe w Polsce: warunki i zagrożenia, Biuletyn EBIB [dokument elektroniczny] 2005, nr 4, dostępny w World Wide Web: 9. Hollender, H.: Strategia rozwoju bibliotek cyfrowych z uwzględnieniem zasad współpracy przy ich tworzeniu. W Praktyczne doświadczenia w zarządzaniu dostępem do bibliotek cyfrowych : XII edycja konferencji z cyklu Digitalizacja Zasobów Informacyjnych : 17 stycznia 2008 r., Warszawa. Warszawa : Centrum Promocji Informatyki, Kowalska, M.: Dygitalizacja zbiorów bibliotek polskich, Warszawa : Wydawnictwo SBP, Nahotko, M.: Obiekty elektroniczne w katalogach bibliotecznych. Rola katalogu centralnego NUKAT w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy w Polsce : Międzynarodowa konferencja z okazji 5-lecia katalogu centralnego NUKAT : Warszawa stycznia 2008 r. [dokument elektroniczny]. Warszawa: NUKAT, dostępny w World Wide Web: Narojczyk, K..: Projekt powołania Centrum Elektronicznych Publikacji Historycznych [dokument elektroniczny]. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, dostępny w World Wide Web: Sanetra, K..: Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla dokumentu elektronicznego, Warszawa : Wydawnictwo SBP,

11 A local or global publication? about a certain case Abstrakt W oparciu o studium przypadku niskonakładowej publikacji akademickiej, która została wydana jednocześnie w wersji papierowej i elektronicznej, omówiono optymalny sposób katalogowania tego typu dokumentów. Przedstawiono wpływ katalogowania centralnego na lokalne i globalne źródła informacji bibliograficznej oraz relacje między tymi źródłami. Abstract On the basis of a case study of a low edition academic publication, which was made available simultaneously in a paper and electronic version, the most effective method of cataloguing such documents was discussed. The influence of central cataloguing on local and global sources of bibliographical information and relationships between these sources were presented. 11