Biuletyn Szadkowski, tom 8 Tadeusz Marszał * ZRÓ NICOWANIE PRZESTRZENNE PRODUKCJI ROLNEJ W GMINIE SZADKOWSKIEJ (W TLE WYNIKÓW SPISU Z 00 R.) Wst p Rolnictwo jest działem gospodarki bardzo specyficznym, istotnie ró ni cym si od innych rodzajów działalno ci gospodarczej. Jedn z podstawowych cech wyró niaj cych produkcj roln jest jej powierzchniowy charakter i silne uzale nienie od warunków rodowiskowych, zwłaszcza przyrodniczych. Warunki te (klimat, ukształtowanie powierzchni, gleby i in.) decyduj w du ym stopniu o strukturze upraw i hodowli, ale całkowicie jej nie determinuj. Pomimo i zale no miedzy rolnictwem a przyrod pozostaje nadal bardzo silna, to jednak wraz z post pem technicznym człowiek znacznie uniezale nił si od tych uwarunkowa (nawo enie, melioracja, produkcja pod szkłem itp.), a nawet poszerzył skal mo liwo ci wykorzystania ró nych, pod wzgl dem cech fizycznogeograficznych, fragmentów przestrzeni do celów rolniczych. W konsekwencji relatywnie wzrosło znaczenie innych, pozaprzyrodniczych, uwarunkowa produkcji rolnej (tradycji, mo liwo ci inwestycyjnych, kwalifikacji, itp.) Wszystkie te elementy, rodzaj i siła ich oddziaływania, w sumie decyduj o zró nicowaniu produkcji rolnej w przestrzeni i specjalizacji poszczególnych regionów w tym zakresie. To zró nicowanie jest doskonale widoczne w skali wiata, wielu krajów i regionów, a wi c w skali du ych jednostek przestrzennych, charakteryzuj cych si znaczn zmienno ci uwarunkowa produkcji rolnej. Jednak fakt, i zmienno cech rodowiska * prof. dr hab. Tadeusz Marszał jest kierownikiem Katedry Zagospodarowania rodowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego.
8 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej przyrodniczego i antropogenicznego maleje wraz ze skal przestrzeni, nie oznacza, e na mniejszych obszarach produkcja ta zawsze pozostaje jednorodna. Zwłaszcza w sytuacji Polski rodkowej, gdzie obok pewnej ró norodno ci, przynajmniej niektórych elementów rodowiska geograficznego (np. gleb), mamy do czynienia z du ym rozdrobnieniem rolnictwa zarówno w aspekcie własno ciowym, jak i agrarnym. Dlatego wydaje si uzasadniona, podj ta w tym artykule, próba ukazania zró nicowania produkcji rolnej na terenie jednej gminy gminy Szadek. Celem tego opracowania jest wi c uzyskanie odpowiedzi na nast puj ce pytania: czy wyst puje i jak silnie zró nicowanie poszczególnych najwa niejszych rodzajów produkcji rolnej w gminie; jaka jest specyfika tej produkcji w wyró nionych wewn trzgminnych jednostkach przestrzennych. Analiza zostanie przeprowadzona w gminie podzielonej na jednostki przestrzenne. Podział ten nawi zuje do podziału gminy na sołectwa, obr by geodezyjne i obwody spisowe (zastosowane w NSP 00). Wszystkie te trzy podziały, cho nieco ró ne, s zbli one i w wi kszo ci przypadków teren sołectwa pokrywa si z obszarem obr bu geodezyjnego i obwodu spisowego. Wyj tek stanowi : Szadek (składaj cy si z jedenastu obwodów spisowych), z którego wyodr bniono Grabowiny z Krócic, Szos Uniejowsk i Osiny; sołectwo Kotliny, które zostało podzielone na Kotliny z Kotlinkami i odr bnie Jamno (zgodnie z podziałem na obr by); sołectwo Prusinowice, potraktowane jako cało (cho dzieli si ono na dwa odr bne obwody spisowe); sołectwo Przatów Górny, podzielone na Przatów Górny z Przybyłowem oraz odr bnie Przatów Dolny (zgodnie z podziałem na obwody spisowe); sołectwo Szadkowice, podzielone na cze wiejsk (obejmuj c wie Szadkowice i Ogrodzim, kolonie Ogrodzim i Szadkowice, Ward g ) oraz cz podmiejsk (obejmuj c osiedle Szadkowice-Ogrodzim, Probostwo i Nagrobl ).
Tadeusz Marszał 85 Dane wyj ciowe do wszystkich analiz pochodz z Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w maju 00 r. i dotycz produkcji rolnej w indywidualnych gospodarstwach rolnych (bez uwzgl dnienia produkcji na działkach rolnych). Ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych w mie cie i gminie Szadek wynosi 9868 ha, z czego 9 ha, tj. 9,7% stanowi u ytki rolne. W granicach administracyjnych miasta (obejmuj cych,8 tys. ha) ł czna powierzchnia gospodarstw rolnych si ga ha (w tym 6 ha, tj. 95,8% u ytków rolnych). Wielko powierzchni poszczególnych badanych jednostek (mierzonej ł czn powierzchni gospodarstw rolnych) zasadniczo waha si w granicach od 5 do 00 ha (ł cznie 6 jednostek; jedynie jednostki s mniejsze, a 5 wi kszych). W opracowaniu uwzgl dniono tylko te rodzaje produkcji rolnej, które maj wi ksze znaczenie, natomiast pomini to te, które wyst puj na terenie gminy i poszczególnych sołectw w ilo ciach ladowych. Do analizy zró nicowania przestrzennego poszczególnych rodzajów produkcji rolnej zastosowano metod ch odchyle od redniej. Najpierw wyliczano redni wska nik dla całej gmina, a nast pnie do niego przyrównywano wska nik dla danej jednostki wewn trzgminnej, przyjmuj c, i : odchylenie od redniej powy ej 60% oznacza du y danego rodzaju produkcji; odchylenie od redniej w granicach 0 60% oznacza produkcji; odchylenie od redniej w granicach 80 0% oznacza produkcj na poziomie typowym (zbli onym do redniej) dla gminy; odchylenie od redniej w granicach 80 0% oznacza produkcji; odchylenie od redniej poni ej 0% oznacza du y produkcji. Zastosowanie powy szych zało e pozwalało na pogrupowanie jednostek wewn trzgminnych według udziału poszczególnych płodów rolnych w całej produkcji ro linnej (w przypadku hodowli miernikiem było nat enie produkcji)
86 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej i pokazanie zró nicowania w uj ciu przestrzennym. Przeprowadzona analiza ma charakter statystyczno-kartograficzny. Produkcja ro linna uprawy gruntowe Miar struktury i zró nicowania przestrzennego produkcji ro linnej jest powierzchnia zasiewów. Ł czna powierzchnia zasiewów w gospodarstwach indywidualnych w gminie (wraz z miastem) Szadek wynosiła 797 ha, przy czym ich struktura kształtowała si nast puj co: pszenica 7,%, yto 7%, j czmie 6,%, owies %, pszen yto,6%, mieszanki 9,%, ziemniaki 9,5% oraz pozostałe uprawy 6,%. Zestaw rys. 8 prezentuje zró nicowanie przestrzenne na terenie gminy ka dej z tych upraw. % udział pszenicy w ogólnej 7,5 0,6,8 6,9 7,% redni centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów pszenicy w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r.
Tadeusz Marszał 87 % udział yta w ogólnej,,,6 0,8 7,0% redni centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów yta w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. % udział j czmienia w ogólnej centrum Szosa Uniejowska 0,0 Grabowiny i Krucica Osiny 7,5 5,0,5 6,% redni brak zasiewów j czmienia LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów j czmienia w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r.
88 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej % udział owsa w ogólnej,8,6,,,0% redni brak zasiewów owsa centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów owsa w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. % udział pszen yta w ogólnej 8,6,9 9,,6,6% redni brak zasiewów pszen yta centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys. 5. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów pszen yta w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r.
Tadeusz Marszał 89 % udział mieszanek w ogólnej centrum Szosa Uniejowska 0,6 Grabowiny i Krucica Osiny,9 5, 7,6 9,% redni LKA DZIADKOWICE Rys. 6. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów mieszanek zbo owych w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. % udział ziemniaków w ogólnej centrum Szosa Uniejowska 5,, 7,6,8 9,5% redni Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys. 7. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów ziemniaków w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r.
90 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej Powierzchnia zasiewów na terenie sołectwa du a mała B buraki cukrowe B K R W T kukurydza K rzepak R K warzywa gruntowe W truskawki T B K T B B T W K T : centrum Grabowiny i Krucica Szosa Uniejowska Osiny LKA B W B K B R W W B K R DZIADKOWICE W K T K T Rys. 8. Zró nicowanie przestrzenne zasiewów niektórych innych upraw w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. Stosunkowo najmniejsz zmienno ci w przestrzeni gminy charakteryzuje si uprawa mieszanek zbo owych a 0 jednostek (6% ogólnej liczby) ma powierzchni upraw zbli on do redniego wska nika dla gminy, a tylko (Grzybów i Kromolin Stary) wykazuj znaczne wzgl dne (w porównaniu ze redni dla gminy) nadwy ki produkcji i (Borki Prusinowskie) znaczny (por. rys. 6). Do upraw stosunkowo równomiernie rozło onych w przestrzeni gminy nale y równie zaliczy ziemniaki i yto (por. rys. i 7). Natomiast najbardziej nierównomierny rozkład w przestrzeni gminy wykazuje uprawa j czmienia a 9 jednostek (7% ogólnej liczby) przeznacza pod zasiew tego zbo a znacznie mniejszy areał ni rednio w gminie, natomiast jednostki areał znacznie wi kszy; jednocze nie tylko 6 jednostek ma wska niki zbli one do redniej. Na terenie gminy sporadycznie, w wybranych jednostkach, w nieco bardziej znacz cych ilo ciach były uprawiane takie ro liny, jak: kukurydza na ziarno (ł cznie 77,5 ha; zwłaszcza Szosa Uniejowska, Wola Krokocka), buraki cukrowe (ł cznie 6, ha;
Tadeusz Marszał 9 zwłaszcza Szosa Uniejowska, Osiny, Wielka Wie ), rzepak (ł cznie, ha; zwłaszcza Osiny, Wola Krokocka), warzywa gruntowe (ł cznie,6 ha; zwłaszcza Osiny, Szadek, Wielka Wie ) i truskawki (ł cznie,6 ha). Uprawa tych mniej popularnych w gminie ro lin koncentruje si przede wszystkim w pobli u samego miasta (por. rys. 8). Sady Ł czna powierzchnia zaj ta przez sady wynosiła ha, co stanowiło zaledwie 0,5% ogólnej powierzchni u ytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych gminy (wraz z miastem) Szadek. % udział sadów w ogólnej 0,56 0, 0,8 0, 0,5% redni brak sadów centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica Osiny LKA DZIADKOWICE Rys. 9. Zró nicowanie przestrzenne sadów w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. Zró nicowanie przestrzenne upraw sadowniczych jest znacznie wi ksze ni którejkolwiek z upraw gruntowych powy ej analizowanych (por. rys. 9). W odniesieniiu do 0 jednostek (zwłaszcza tych poło onych w pobli u centrum miasta) wska nik udziału sadów w ogólnej powierzchni u ytków rolnych był o ponad 60% wy szy od redniej dla gminy, a w odniesieniu do kolejnych
9 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej 5 jednostek wska nik ten bardzo znacznie odbiegał w dół i nie przekraczał 0% tej redniej. Hodowla Miar struktury i zró nicowania przestrzennego produkcji zwierz cej jest obsada zwierz t na 00 ha u ytków rolnych. Analizie została poddana hodowla bydła i trzody chlewnej. Liczba sztuk bydła na 00 ha u ytków rolnych 5, 0,9 7,,6 centrum Szosa Uniejowska Grabowiny i Krucica sztuki redni wska nik dla gminy Osiny LKA DZIADKOWICE Rys. 0. Zró nicowanie przestrzenne hodowli bydła w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. Ł czna liczba bydła w gospodarstwach indywidualnych w mie cie i gminie Szadek wynosiła 9 szt., co oznacza rednio 0 szt. na 00 ha u ytków rolnych. Wska nik ten wahał si od poni ej 0 szt./00 ha w takich jednostkach, jak Jamno, Osiny, Reduchów czy Dziadkowice (nie wspominaj c jednostek zurbanizowanych), do ponad 60 szt./00 ha w Borkach Prusinowskich, Przatowie Dolnym i Kobyli Miejskiej (por. rys. 0).
Tadeusz Marszał 9 Liczba sztuk trzody chlewnej na 00 ha u ytków rolnych 0 80 0 60 Grabowiny i Krucica 50 sztuk redni wska nik dla gminy centrum Szosa Uniejowska Osiny LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne hodowli trzody chlewnej w gminie Szadek w 00 r. Spisu Rolnego 00 r. Równie silne zró nicowanie przestrzenne charakteryzowało hodowl trzody chlewnej. Ł czna liczba wi w gospodarstwach indywidualnych w mie cie i gminie Szadek wynosiła 8 szt. rednio na 00 ha u ytków rolnych w gminie przypadało 50 szt. trzody chlewnej, przy czym wska nik ten wahał si od poni ej 60 szt./00 ha w takich jednostkach, jak Góry Prusinowskie i Dziadkowice, do ponad 69 szt./00 ha na Osinach oraz w Woli Łobudzkiej (por. rys. ). Uwagi ko cowe Podsumowanie dotychczasowych rozwa a stanowi zestawienie wszystkich jednostek z uwzgl dnieniem tych rodzajów produkcji rolnej, w których poszczególne jednostki wykazywały pewien zakres specjalizacji. Nale y pami ta, i miar tej specjalizacji jest stosunkowo wi ksza skala produkcji, dla której punkt odniesienia stanowi u redniona sytuacja w gminie. Rezultaty takiego zestawienia obrazuje tab. i rys..
9 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej Tabela. Zró nicowanie kierunków produkcji rolnej wewn trzgminna specjalizacja Jednostka Produkcja wiod ca Produkcja uzupełniaj ca Grabowiny- - pszenica, pszen yto Krucica Szosa Uniejowska Osiny Szadek j czmie, sady, (kukurydza na ziarno), (buraki cukrowe) pszenica, j czmie, trzoda chlewna, (buraki cukrowe), (rzepak), (warzywa gruntowe) pszenica, j czmie, sady, pszenica pszen yto (buraki cukrowe) (warzywa) Lichawa sady pszenica, ziemniaki, (warzywa gruntowe) Krokocice sady ziemniaki, (kukurydza na ziarno) Łobudzice - owies, bydło Wola pszen yto, trzoda chlewna pszenica, owies, sady Łobudzka Wola owies, (kukurydzana pszenica, bydło Krokocka ziarno), (rzepak) Borki bydło yto Prusinowskie Prusinowice - pszenica, j czmie, bydło Choszczewo - yto, mieszanki, (buraki cukrowe), bydło Kobyla Miejska ziemniaki, bydło mieszanki, (buraki cukrowe) Boczki pszenica j czmie, ziemniaki Góry yto, owies pszen yto Prusinowskie Reduchów owies yto, pszen yto, (kukurydza na ziarno), (truskawki), sady Sikucin yto - Grzybów mieszanki pszen yto
Tadeusz Marszał 95 Tabela. (cd.) Karczówek sady j czmie, mieszanki, (buraki cukrowe), (warzywa gruntowe), (truskawki) Kotliny- yto, sady - Kotlinki Jamno - pszenica, j czmie, owies Kromolin mieszanki yto, trzoda chlewna Stary Wielka Wie j czmie, (buraki cukrowe), owies (warzywa gruntowe), sady Rzepiszew owies, pszen yto, trzoda - chlewna Tarnówka pszen yto, (kukurydza) ziemniaki, bydło Górna Wola - yto, bydło Wilamów - yto, ziemniaki Piaski owies, sady ziemniaki, (truskawki) Szadkowice- Ogrodzim, - yto, mieszanki wie Szadkowice- Ogrodzim, osiedle sady j czmie, owies, (kukurydza na ziarno), (rzepak) Dziadkowice owies yto, ziemniaki Przatów Dolny bydło j czmie, ziemniaki, (kukurydza na ziarno) Przatów Górny- Przybyłów yto, ziemniaki, sady owies, (truskawki), bydło Spisu Rolnego 00 r. Uzyskany obraz pozwala na stwierdzenie, i zaledwie 8 jednostek (,% ogólnej liczby) nie ma takiego rodzaju produkcji, który mo na by nazwa w skali gminy produkcj wiod c.
96 Zró nicowanie struktury produkcji rolnej w gminie szadkowskiej pszenica yto j czmie mieszanki pszen yto owies ziemniaki bydło sady trzoda chlewna centrum Grabowiny i Krucica Szosa Uniejowska Osiny LKA DZIADKOWICE Rys.. Zró nicowanie przestrzenne specjalizacji jednostek wewn trzgminnych w produkcji rolnej - gmina Szadek, 00 r. Spisu Rolnego 00 r. Pozostałe 5 jednostek wykazuje pewien stopie specjalizacji (cho 5 jednostek, które maj stosunkowo du y udział sadów, trudno naprawd okre li jako wyspecjalizowane z uwagi na niewielka ł czn powierzchni sadów w gminie). Uprawniony wydaje si wniosek, i pod wzgl dem wykorzystania na cele produkcji rolnej przestrze gminy charakteryzuje do znaczny stopie zró nicowania.