RYNEK PRACY I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W KONTEKŚCIE PERCEPCJI POLAKÓW - DIAGNOZA SPOŁECZNA 2011

RYNEK PRACY I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W KONTEKŚCIE PERCEPCJI POLAKÓW - DIAGNOZA SPOŁECZNA 2011 redakcja Irena E. Kotowska

RYNEK PRACY I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W KONTEKŚCIE PERCEPCJI POLAKÓW - DIAGNOZA SPOŁECZNA 2011 RAPORT TEMATYCZNY redakcja Irena E. Kotowska Warszawa 2012

Zawarte w tej publikacji poglądy i konkluzje wyrażają opinie autorów i nie muszą odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Publikacja została opracowana w ramach projektu systemowego realizowanego przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich pn. Diagnoza społeczna 2009-2013, zainicjowanego przez Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej). Projekt okładki, korekta, skład i druk: Pro-Print Usługi Poligraficzne Piotr Piwkowski Grzegorzewice ul. Daleka 9, 96-321 Żabia Wola ISBN 978-83-61638-28-5 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Publikacja bezpłatna Nakład 1350 egz.

Merytoryczne opracowanie projektu badawczego Rada Monitoringu Społecznego w składzie: dr Dominik Batorski, UW dr hab. Janusz Czapiński, prof. UW i WSFiZ (przewodniczący) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW mgr Teresa Kamińska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH mgr Wiesław Łagodziński, GUS (sekretarz) prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczący) prof. dr hab. Antoni Sułek, UW prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH Autorzy raportu: Redaktor naukowy Irena E. Kotowska (Szkoła Główna Handlowa) Zespół: Anita Abramowska-Kmon (Szkoła Główna Handlowa) Anna Baranowska (Szkoła Główna Handlowa) Piotr Białowolski (Szkoła Główna Handlowa) Janusz Czapiński (Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania) Izabela Grabowska (Szkoła Główna Handlowa) Anna Matysiak (Szkoła Główna Handlowa) Tomasz Panek (Szkoła Główna Handlowa) Paweł Strzelecki (Szkoła Główna Handlowa) Dorota Węziak-Białowolska (Szkoła Główna Handlowa) Główni sponsorzy projektu Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Narodowy Bank Polski Pozostali sponsorzy Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Telekomunikacja Polska SA Centertel Bank Zachodni WBK BRE Bank SA Główny Inspektor Sanitarny Patronat medialny Tygodnik POLITYKA Radio TOK FM Realizator badań: Polskie Towarzystwo Statystyczne Obsługa organizacyjna i finansowa badań: Biuro Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie Ankieterzy: GUS Opracowanie tablic wynikowych (zał. 1, 2, 3 i 4): Tomasz Jerzyński, Janusz Czapiński i Elżbieta Panek Badanie Diagnoza Społeczna, mimo iż finansowane zarówno z pieniędzy publicznych, w obecnej edycji w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzkiego (z środków EFS), grantu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego i z środków Narodowego Banku Polskiego, jak i z pieniędzy prywatnych, ma w całości charakter publiczny. Wszyscy zainteresowani mogą nieodpłatnie pobrać ze strony internetowej www.diagnoza.com komplet tabel z rozkładami odpowiedzi* oraz bazę danych skumulowanych z sześciu pomiarów (w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009 i 2011 r.). * We wszystkich zbiorach tabel z rozkładami odpowiedzi zachowana została kolejność zmiennych z kwestionariuszy.

Podziękowania Obecne badanie jest kontynuacją projektu rozpoczętego w 2000 r. (Czapiński, Panek, 2001, 2004, 2006, 2007, 2009). Pomysłodawcą Diagnozy Społecznej był w 1999 r. Wiesław Łagodziński. Gdyby nie Jego zaangażowanie, nie doszłoby do realizacji badań ani w latach poprzednich, ani obecnie. Za wkład merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz analizę danych dziękujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Społecznego oraz zaproszonym do współpracy ekspertom. Zrozumiałe jest, że tak duży program badawczy wymaga znacznych środków finansowych. W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Społecznego spotkała się szczęśliwie z zapotrzebowaniem rządu na niezależne badanie skutków reform. Dzięki Pani Minister Teresie Kamińskiej Kancelaria Prezesa Rady Ministrów zleciła nam pierwszą edycję Diagnozy Społecznej i pokryła większość kosztów projektu. Pani Teresa Kamińska zaangażowała się także, wraz z Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pieniędzy na kolejne trzy edycje Diagnozy Społecznej. W tym roku większość kosztów badania pokryły Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z środków EFS w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (projekt Diagnoza społeczna 2009-2013 ), Narodowy Bank Polski oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant badawczy nr 4433/B/H03/2011/40). Wsparcia finansowego udzielili nam także: Telekomunikacja Polska SA, Centertel, Główny Inspektor Sanitarny, Bank Zachodni WBK, BRE Bank SA i Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie. Za administracyjną obsługę projektu podziękowania kierujemy do Pani Barbary Belok z Biura Badań i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego. Prezesom Głównego Urzędu Statystycznego, Panu Profesorowi Józefowi Oleńskiemu i Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu dziękujemy za zgodę na wykorzystanie do badań terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce siatki ankieterów. 5

Spis treści Wprowadzenie...8 1. Rynek pracy Paweł Strzelecki, Irena E. Kotowska, Anna Baranowska, Anna Matysiak...10 1.1. Wstęp...10 1.2. Ogólne tendencje dlaczego bezrobocie rosło, choć wzrastał popyt na pracę?...10 1.3. Osoby pracujące a poszukiwanie pracy...13 1.4. Kontrakty krótkoterminowe przekleństwo czy szansa dla pracowników...15 1.5. Co wpływa na aktywność na rynku pracy? Analiza porównawcza w latach 2005-2011...16 1.6. Czy różne generacje różnie zachowują się na rynku pracy?...19 1.7. Pracownicy w wieku niemobilnym dlaczego wzrosła ich aktywność zawodowa?...22 1.8. Emigracja zarobkowa, czyli kto chciałby wyjechać, a kto nie może odnaleźć się po powrocie na polskim rynku pracy?...25 1.9. Co jest najważniejsze w pracy dla starszych i młodszych pracowników?...30 1.10. Godzenie pracy zawodowej i obowiązków rodzicielskich czy zmiany wprowadzone w ostatnich latach zmieniły listę pożądanych działań?...31 1.11. Status na rynku pracy a dobrostan psychiczny...33 1.12. Podsumowanie...34 2. Aktywność edukacyjna dorosłych członków gospodarstw domowych Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska...37 2.1. Wstęp...37 2.2. Aktywność edukacyjna dorosłych zakres, formy, status na rynku pracy...37 2.2.1. Zakres korzystania z usług edukacyjnych...37 2.2.2. Formy aktywności edukacyjnej osób dorosłych...40 2.2.3. Korzystający z usług edukacyjnych według statusu na rynku pracy...40 2.3. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy zasięg, formy, status na rynku pracy...42 2.3.1. Zasięg dokształcania zawodowego...42 2.3.2. Formy dokształcania zawodowego...45 2.3.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy: lata 2000-2007, 2005-2009 i 2007-2011...46 2.3.4. Indywidualne determinanty aktywności edukacyjnej dorosłych...48 2.4. Wybrane przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2005-2009 oraz 2009-2011...49 2.5. Aktywność edukacyjna a zmiany sytuacji dochodowej gospodarstw osób pracujących w okresie 2007-2011...52 2.6. Podsumowanie...54 3. Pomiar kapitału ludzkiego i jego zróżnicowanie według cech demograficznych, społecznych i ekonomicznych Dorota Węziak-Białowolska, Irena E. Kotowska...55 3.1. Wstęp...55 3.2. Pomiar kapitału ludzkiego...55 3.3. Kapitał ludzki społeczeństwa polskiego lata 2007, 2009 oraz 2011r...56 3.3.1. Zmiany poziomu zmiennych wskaźnikowych kapitału ludzkiego...56 3.3.2 Zmiany poziomu syntetycznego wskaźnika kapitału ludzkiego...60 3.4. Zróżnicowanie kapitału ludzkiego według grup społeczno-ekonomicznych...63 3.4.1. Syntetyczny wskaźnik kapitału ludzkiego według grup społeczno-ekonomicznych...63 3.4.2. Ocena stanu zdrowia...68 3.5. Polska na tle krajów europejskich...73 3.6. Podsumowanie...76 4. Osoby starsze w społeczeństwie Anita Abramowska-Kmon, Irena E.Kotowska, Tomasz Panek...78 4.1. Sytuacja rodzinna osób starszych...78 4.2. Stan zdrowia osób starszych i wydatki związane z potrzebami zdrowotnymi...81 4.3. Osoby starsze na rynku pracy...92 4.4. Kontakty społeczne, aktywność społeczna i obywatelska...96 4.5. Sytuacja materialna gospodarstw domowych osób starszych Tomasz Panek...100 4.5.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami...100 4.5.2. Wyżywienie...109 4.5.3. Warunki mieszkaniowe...112 6

4.5.4 Kształcenie dzieci...114 4.5.5. Kultura...116 4.5.6. Wypoczynek...118 4.5.7. Opieka zdrowotna...119 4.6. Dobrostan psychiczny oraz zadowolenie z życia i poczucie szczęścia osób starszych...120 4.7. Podsumowanie...127 5. Pojęcie wykluczenia społecznego Janusz Czapiński...129 6. Obecność gospodarstw domowych na rynku finansowym Piotr Białowolski, Irena E.Kotowska...130 6.1. Wstęp...130 6.2. Zmiany aktywności gospodarstw domowych na rynku finansowym...131 6.3. Czynniki wpływające na posiadanie oszczędności i zobowiązań...134 6.4. Wielkość oszczędności polskich gospodarstw domowych według form oszczędzania...137 6.5. Wielkość zobowiązań polskich gospodarstw domowych według źródła pochodzenia i celu...142 6.6. Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na decyzje dotyczące oszczędzania...147 6.7. Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na decyzje dotyczące zaciągania zobowiązań...150 6.8. Podsumowanie...153 7. Ubóstwo Tomasz Panek...155 7.1. Metoda pomiaru i analizy ubóstwa...155 7.2. Wyniki analizy sfery ubóstwa...155 7.2.1. Zasięg, głębokość, intensywność i dotkliwość ubóstwa...155 7.2.2. Zmiany w sferze ubóstwa...160 7.2.3. Trwałość ubóstwa...161 7.3. Podsumowanie...163 8. Bezrobocie Janusz Czapiński...164 9. Dyskryminacja społeczna Janusz Czapiński...167 10. Rodzaje wykluczenia społecznego Janusz Czapiński...174 10.1. Zakres wykluczenia w różnych grupach społecznych...174 10.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradność życiowa...177 10.3. Społeczne funkcjonowanie wykluczonych...180 11. Wnioski i rekomendacje dla polityki społecznej Irena E. Kotowska...182 Literatura...186 Załączniki...189 Załącznik 1. Wyniki analiz kapitału ludzkiego według grup społeczno-ekonomicznych...189 Załącznik 2. Poprawność modelu pomiarowego kapitału ludzkiego eksploracyjna i konfirmacyjna analiza czynnikowa...197 Załącznik 3. Metoda analizy klas ukrytych...201 Załącznik 4. Metodologia analizy ubóstwa...203 4.1. Identyfikacja sfery ubóstwa...203 4.1.1. Podejście obiektywne...203 4.1.2. Podejście subiektywne...203 4.2. Skale ekwiwalentności...203 4.2.1. Podejście obiektywne...203 4.2.2. Podejście subiektywne...204 4.3. Agregatowe indeksy ubóstwa ujęcie klasyczne...204 4.4. Analiza zmian ubóstwa w czasie...205 7

Wprowadzenie Niniejsze opracowanie jest już trzecim raportem ukazującym zagadnienia związane z rynkiem pracy i wykluczeniem społecznym w kontekście percepcji Polaków. Jest ono nie tylko znaczącym rozszerzeniem naszych analiz prezentowanych w raporcie Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, przygotowanym pod redakcją naukową Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka we wrześniu 2011r. Ze względu na przyspieszenie procesu starzenia się ludności Polski, jakiego oczekujemy w najbliższych latach, we wszelkich prowadzonych analizach zwracamy uwagę na osoby w wieku 60 lat i więcej, starając się pokazać ich sytuację na tle całego społeczeństwa lub w porównaniu z osobami młodszymi. Ten dodatkowy cel był przesłanką nie tylko rozszerzenia analiz analogicznych do prezentowanych w raporcie Diagnoza Społeczna 2011, ale także do przeprowadzenia dodatkowych analiz. Wyniki, które omawiamy w rozdziale 4 oraz rozdziale 5, dotyczą analiz dokonanych właśnie ze względu na potrzebę pogłębionej refleksji o sytuacji osób starszych w społeczeństwie, uwzględniając różne aspekty tej sytuacji, w tym zagrożenie ubóstwem w porównaniu z innymi grupami społeczeństwa. Omawiając w obszernym rozdziale 1 zmiany na rynku pracy, odwołujemy się nie tylko do standardowych wskaźników rynku pracy, ale także wykorzystujemy dodatkowe mierniki dotyczące innych aspektów tych zmian (percepcja pracy zawodowej, łączenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzicielskimi, wpływ sytuacji na rynku pracy na dobrostan psychiczny kobiet i mężczyzn). Staramy się wyjaśnić wzrost zatrudnienia i bezrobocia w Polsce w latach 2009-2011. Silnie akcentujemy zróżnicowanie sytuacji na rynku pracy różnych grup ludności, wyodrębnionych przede wszystkim ze względu na wiek. Podejmujemy kwestie związane z wejściem na rynek pracy i stabilizacją zatrudnienia osób młodych, pracujących częściej niż inni na umowach na czas określony. Analizujemy sytuację osób w wieku niemobilnym, których aktywność zawodowa wzrosła w latach 2008-2011, po raz pierwszy od początku transformacji. Porównujemy też preferencje dotyczące najważniejszych atrybutów pracy wśród młodszych i starszych pracowników. Rozważania o starszych pracownikach są kontynuowane w rozdziale 4, który dotyczy wieloaspektowej analizy sytuacji osób starszych. Próbujemy także ustalić, czy zmienia się siła wpływu indywidualnych cech zasobów pracy na ich aktywność zawodową. Korzystamy z danych o powrotach z migracji zarobkowych, by ustalić, jak doświadczenie migracji wpływa na szanse na rynku pracy. Analizujemy postawy wobec migracji zarobkowej na podstawie deklaracji o zamierzonym wyjeździe. W tej części oceniamy też preferencje dotyczące rozwiązań umożliwiających godzenie pracy zawodowej z obowiązkami rodzicielskimi i sprawdzamy, jak status na rynku pracy wpływa na poczucie szczęścia osób w wieku 16-49 lat. Szczególną uwagę przywiązujemy do procesu poprawy kapitału ludzkiego ze względu na jego znaczenie nie tylko dla szans pozyskania pracy i pozostawania w zatrudnieniu, ale także funkcjonowania w społeczeństwie, w tym ograniczenia ryzyka wykluczenia w różnych wymiarach. Rozpatrujemy go najpierw z perspektywy aktywności edukacyjnej osób dorosłych (rozdział 2). Zajmujemy się nie tylko aktywnością edukacyjną osób dorosłych (korzystanie z różnych usług edukacyjnych, udział w różnych formach doskonalenia zawodowego), jej zróżnicowaniem według cech demograficznych, ekonomicznych i społecznych, ale także rozważamy jej skutki dla sytuacji dochodowej gospodarstw domowych. Natomiast w rozdziale 3 kontynuujemy podjęte cztery lata temu analizy związane z pomiarem kapitału ludzkiego. Korzystamy z zaproponowanej wówczas koncepcji pomiaru, rozszerzając go o dodatkową zmienną, jaką jest subiektywna ocena stanu zdrowia. Dodatkowo wyodrębnione zostały osoby w wieku 60 lat i więcej, rozpatrywane w 5-letnich grupach wieku. Generalnie w rozważaniach dotyczących rynku pracy akcentujemy czynniki, które mogą wpływać na szanse/ryzyko pozostawania osobą pracującą, bezrobotną czy bierną zawodowo. Uważamy bowiem, iż generują one nierówności w pozyskiwaniu dochodów przez ludność, a brak dochodów z pracy lub ich niski poziom są źródłem wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne wynika, między innymi z ograniczonego dostępu do rynku pracy oraz do rynku dóbr i usług, a także do systemu świadczeń społecznych oraz systemu pomocy społecznej. Np. zróżnicowanie wyposażenia w kapitał ludzki, wynikające też z nierównego dostępu do usług edukacyjnych, jest ważnym czynnikiem kształtującym dostęp do dochodów z pracy i ich poziom. Wyniki naszych analiz kapitału ludzkiego można zatem interpretować w kategoriach zróżnicowania zagrożenia wykluczeniem społecznym różnych grup ludności. Podobnie pokazano, że niepełnosprawność ogranicza rozwój kapitału ludzkiego osób nią dotkniętych, a zatem poprzez wpływ na nierówności w dostępie do rynku pracy, rynku dóbr i usług może być rozpatrywana jako czynnik zagrożenia wykluczeniem społecznym. W obszernym rozdziale 4 podejmujemy próbę scharakteryzowania miejsca osób starszych w społeczeństwie. Ta wieloaspektowa analiza sytuacji osób starszych obejmuje ich sytuację rodzinną, stan zdrowia, aktywność zawodową, aktywność społeczną (kontakty społeczne, aktywność społeczna i obywatelska), a także ich dobrostan psychiczny. Odrębnie opisujemy sytuację materialną gospodarstw z głową gospodarstwa w wieku 60 lat i więcej, ukazując ją na tle całej zbadanej populacji gospodarstw, jak i w porównaniu z gospodarstwami, których głowa jest w wieku poniżej 60 lat. Kolejne rozdziały poświęcone są analizie potencjalnych źródeł wykluczenia społecznego oraz jego korelatom. Bierzemy w nim pod uwagę zarówno czynniki biologiczne, związane z procesem starzenia się, jak i ekonomiczne, społeczne i psychologiczne. Aczkolwiek pojęcie wykluczenia społecznego nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji, dla jednostek i gospodarstw domowych wiąże się jednoznacznie z barierami ograniczającymi za- 8

spokajanie wielu ważnych potrzeb, a z punktu widzenia wspólnoty oznacza brak spójności, segmentację i dezintegrację. Po omówieniu podejścia do analiz wykluczenia społecznego (rozdział 5) w kolejnym rozdziale zajmujemy się aktywnością gospodarstw na rynku finansowym. Udział gospodarstw domowych w rynku finansowym poprzez gromadzenie oszczędności i zaciąganie zobowiązań ma nie tylko na celu realizację aspiracji konsumpcyjnych gospodarstwa, ale także zarządzanie finansami z perspektywy przebiegu życia oraz radzenie sobie z trudnościami wynikającymi z wahań bieżących dochodów. Innymi słowy, aktywność gospodarstw na rynku finansowym jest ważnym elementem strategii zachowań gospodarstw związanych z różnymi rodzajami ryzyka socjalnego, może też przyczyniać się do powstania zagrożenia finansowego (np. pułapki wysokich zobowiązań), prowadzącego do wykluczenia społecznego. Pokazujemy, że dostęp do usług rynku finansowego jest determinowany nie tylko przez dochody gospodarstwa, ale zależy także od jego składu demograficznego, fazy przebiegu życia (wiek głowy gospodarstwa), statusu na rynku pracy członków gospodarstwa czy ich stanu zdrowia. Klasycznymi czynnikami zwiększającymi ryzyko wykluczenia społecznego są ubóstwo, bezrobocie i niepełnosprawność. Poświęcamy im trzy odrębne rozdziały. Wraz z rozwojem gospodarczym i bogaceniem się Polaków, skala ubóstwa szybko się zmniejsza. Jednak zagrożenie ubóstwem i jego cechy są inne dla gospodarstw, których głowa jest w wieku 60 lat więcej oraz pozostałych gospodarstw (rozdział 7). Bezrobocie z kolei jest zjawiskiem trudnym do jednoznacznego oszacowania. Rejestry w urzędach pracy umożliwiają obliczenie prostych, ale bardzo zawodnych wskaźników. Bezrobocie jako źródło wykluczenia zostało omówione w rozdziale 8, zaś dwa ostatnie rozdziały dotyczą dyskryminacji społecznej oraz rodzajów wykluczenia społecznego. Raport kończy podsumowanie, w którym zawarto podstawowe wnioski z dokonanych analiz oraz rekomendacje dla polityki społecznej. Opracowanie zostało przygotowane przez Anitę Abramowską-Kmon, Annę Baranowską, Janusza Czapińskiego, Izabelę Grabowską, Annę Matysiak, Pawła Strzeleckiego, Dorotę Węziak-Białowolską oraz Piotra Białowolskiego przy współpracy z Ireną E. Kotowską. Zachowana została autorska odrębność ujęcia poszczególnych zagadnień i sposobu ich dyskusji, która nie jest przeszkodą naszym zdaniem w przedstawieniu ich w formie jednolitego wspólnego opracowania. Zawiera ono wyniki analiz prowadzonych na podstawie danych pochodzących głównie z Diagnozy Społecznej 2011, choć w wielu miejscach odwołujemy się także do danych i wyników analiz z poprzednich edycji Diagnozy, jak również do wyników innych badań. 9

1. RYNEK PRACY Paweł Strzelecki, Irena E. Kotowska, Anna Baranowska, Anna Matysiak 1.1. Wstęp Celem niniejszego opracowania jest pogłębiona analiza zmian na rynku pracy, która jest rozszerzeniem analiz prezentowanych w raporcie Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków, przygotowanym pod redakcją naukową Janusza Czapińskiego i Tomasza Panka we wrześniu 2011 roku. Ze względu na specyfikę niniejszego raportu analizy przedstawione w tej części mają za zadanie odpowiedź na wybrane pytania, które można oceniać, jako istotne z punktu widzenia Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. W szczególności poszukujemy odpowiedzi na następujące pytania: 1. Co spowodowało paradoks jednoczesnego wzrostu zatrudnienia i bezrobocia w Polsce w latach 2009-2011? Czy sytuacja ta pogorszyła sytuację gospodarstw domowych? 2. Jak zmieniła się struktura zawodów osób pracujących i bezrobotnych? 3. Jaka część osób zarejestrowanych jako bezrobotne nie poszukuje pracy i jak dużo jest osób spełniających warunki definiujące osobę bezrobotną, ale nierejestrujących się w urzędach pracy? 4. Czy prace na tzw. umowach śmieciowych są tak dużym problemem, jak sygnalizują media zarówno pod względem skali jak i konsekwencji zjawiska? 5. Jak dużą część podaży pracy stanowią osoby, które pracują i jednocześnie poszukują pracy? Jakie są ich charakterystyki? 6. Czy zmienia się siła wpływu na aktywność zawodową podstawowych cech społeczno-ekonomicznych osób? Analizy te stanowią kontynuację prac zaproponowanych w raporcie dotyczącym wyników badania Diagnoza Społeczna 2009. 7. Czy na polskim rynku pracy mamy do czynienia z różnicami w aktywności zawodowej poszczególnych kohort osób wchodzących na rynek pracy i w wieku 50+? 8. Jak to się stało, że w latach 2008-2011 odnotowany został pierwszy od początku transformacji wzrost aktywności zawodowej? 9. Jakie czynniki przyczyniły się do istotnego wzrostu aktywności zawodowej osób w wieku 45 lat i więcej? 10. Czy w kontekście otwarcia rynku pracy w Niemczech i Austrii grozi nam kolejna fala wyjazdów zarobkowych? 11. Jakie są szanse na polskim rynku pracy osób, które powróciły z emigracji? 12. Jakie są konsekwencje różnic w podejściu do pracy osób młodych oraz osób w wieku przedemerytalnym? 13. Czy zmiany wprowadzone w polityce rodzinnej w ostatnich latach zmieniły listę działań pożądanych przez opinię publiczną, a zwłaszcza osoby posiadające dzieci? 14. Czy status na rynku pracy wpływa na dobrostan psychiczny kobiet i mężczyzn? Poniżej prezentujemy wyniki analiz ustrukturyzowanych tymi pytaniami. Rozdział kończy podsumowanie, w którym oprócz wniosków sformułowanych na podstawie uzyskanych wyników zaprezentowano także rekomendacje dla polityki społecznej. 1.2. Ogólne tendencje dlaczego bezrobocie rosło, choć wzrastał popyt na pracę? Spowolnienie wzrostu gospodarczego w Polsce było najbardziej odczuwalne pod koniec 2009 r., przyczyniając się do skokowej redukcji zatrudnienia oraz spadku popytu na pracę. Druga połowa 2010 roku i początek 2011 roku przyniosły zahamowanie zwolnień i stopniowe zwiększanie się popytu na pracę i liczby ofert pracy (GUS 2011). Poza czynnikami ekonomicznymi w 2011 r. zmniejszyła się liczba ofert pracy dostępnych w urzędach pracy, co było częściowo związane z mniejszymi środkami na aktywne formy walki z bezrobociem 1 (w tym dofinansowaniem tworzenia miejsc pracy). Porównanie wyników badania z 2009 r. oraz 2011 r. przedstawia tabela 1.1. Pomimo spowolnienia gospodarczego, wzrósł wskaźnik zatrudnienia, natomiast jednoczesny wzrost stopy bezrobocia był efektem wyraźnego wzrostu liczby osób aktywnych na rynku pracy (pracujących lub poszukujących pracy). Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), które jest podstawowym źródłem danych o rynku pracy, także pokazują te tendencje. Według BAEL wzrost wskaźnika zatrudnienia nastąpił jednak dopiero od drugiej połowy 2010 r. i zdążył jedynie wyrównać spadek, jaki nastąpił w związku ze spowolnieniem mającym apogeum pod koniec 2009 r. 1 Więcej informacji na temat zmian na rynku pracy można znaleźć w raportach przygotowanych przez NBP np.: (Cichocki et al. 2001) 10

Tabela 1.1. Podstawowe wskaźniki rynku pracy (w proc.) w badaniach Diagnozy Społecznej w latach 2000-2011 Wskaźniki rynku pracy 2000 2003 2005 2007 2009 2011 Wskaźniki rynku pracy na podstawie Diagnozy Społecznej* Stopa bezrobocia 17,6 18,6 13,4 10,6 8,8 9,7 Współczynnik aktywności zawodowej 61,3 56,8 56,8 56,3 56,3 58,3 Wskaźnik zatrudnienia 50,5 46,2 49,3 50,4 51,3 52,6 Wskaźniki rynku pracy na podstawie BAEL (II kw. każdego roku) Stopa bezrobocia 16,3 19,4 18,1 9,6 7,9 9,5 Współczynnik aktywności zawodowej 56,4 54,6 54,5 53,5 54,7 55,6 Wskaźnik zatrudnienia 47,2 44,0 44,6 18,3 50,4 50,7 *Wskaźniki rynku pracy z Diagnozy Społecznej obliczone w sposób porównywalny z BAEL. Stopa bezrobocia obliczona dla grupy osób 15 i więcej lat w oparciu o definicję Międzynarodowej Organizacji Pracy. Źródło: Diagnoza Społeczna, GUS, obliczenia własne Zgodnie z danymi o aktywności członków gospodarstw domowych (tabela 1.2) wzrost bezrobocia był prawdopodobnie mniej odczuwalny w skali całych gospodarstw domowych, niż wynikałoby to z tendencji ocenianej na postawie danych indywidualnych. Tabela 1.2. Udział osób z gospodarstw domowych sklasyfikowanych według aktywności zawodowej ich członków w latach 2003-2011* Grupy gospodarstw domowych 2003 2005 2007 2009 2011 Bez osób bezrobotnych oraz pracujących 15,6 19,9 17,3 19,3 17,8 Z osobami bezrobotnymi, bez osób pracujących 6,9 5,4 3,3 3,2 2,9 Bez osób bezrobotnych, ale z osobami pracującymi 57,7 60,4 67,7 68,1 67,3 Z osobami bezrobotnymi i z osobami pracującymi 19,7 14,2 11,7 9,4 12,0 *,proc. zarejestrowanych bezrobotnych Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne Tabela 1.3. Struktura osób pracujących według grup zawodów w latach 2005-2011 (w proc.) Grupy zawodów 2005 2007 2009 2011 Menedżerowie, kierownicy, wyżsi urzędnicy 5,1 5,5 5,7 5,1 Specjaliści 14,3 15,0 16,5 17,9 Technicy i personel pośredni 12,7 11,1 11,7 10,5 Pracownicy biurowi 8,2 7,6 7,5 7,3 Pracownicy usług osobistych, sprzedawcy 12,8 12,5 11,5 13,3 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy, rybacy 14,4 13,3 12,8 11,5 Robotnicy przemysłowi, rzemieślnicy 16,0 17,5 18,0 16,2 Operatorzy i monterzy maszyn 8,6 8,3 8,8 10,3 Pracownicy przy pracach prostych 7,9 9,1 7,6 8,0 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne W porównaniu z 2009 r. wzrost liczby bezrobotnych nastąpił w gospodarstwach, w których inni członkowie mieli pracę zapewniającą dochód. Kontynuowana była natomiast tendencja systematycznego spadku odsetka gospodarstw domowych, w których wszyscy aktywni na rynku pracy członkowie bezskutecznie poszukiwali pracy (około 3 proc. w 2011r.).Wzrost aktywności zawodowej spowodował ponadto, że spadła liczba gospodarstw domowych, w których żaden z członków nie uczestniczył w rynku pracy (do blisko 18 proc.). Analiza zmian ogólnej struktury zawodów osób pracujących wskazuje na systematyczny wzrost udziału specjalistów oraz spadek udziału pracowników biurowych, co potwierdza hipotezę redukowania roli zawodów zwią- 11

zanych z obsługą biurową przez postęp technologiczny (tabela 1.3). Zmniejsza się też udział osób pracujących w rolnictwie w efekcie restrukturyzacji polskiego rolnictwa. Recesja, która dotknęła partnerów handlowych Polski, odbiła się w pierwszym rzędzie na przedsiębiorstwach eksportujących. One zmniejszały zatrudnienie w największym stopniu, co może tłumaczyć spadek udziału osób na stanowiskach robotniczych wśród ogółu pracujących. Spowolnienie gospodarcze było relatywnie najmniej odczuwalne w sektorze usług i tym tłumaczyć można istotny wzrost w 2011 r. odsetka osób pracujących w usługach osobistych. W porównaniu do wyników z 2009 r. nie zmieniły się znacząco proporcje zawodów wśród osób bezrobotnych. Wciąż najwięcej bezrobotnych rekrutuje się spośród robotników, pracowników przy pracach prostych oraz także pracowników usług osobistych ze względu na stosowaną przez pracodawców wysoką rotację kadr (tabela 1.4). Nowością w stosunku do 2009 r., która wiąże się zapewne z osłabieniem popytu na pracę i wyższą podażą pracy osób o wysokich kwalifikacjach z dobrze wykształconego pokolenia wyżu demograficznego, był wzrost wśród bezrobotnych udziału osób, które poprzednio pracowały w zawodach wymagających kwalifikacji takich jak kadra kierownicza oraz specjaliści. Tabela 1.4. Struktura bezrobotnych według ostatnio wykonywanego zawodu w latach 2005-2011 (w proc. bezrobotnych, którzy wcześniej pracowali) Zawód ostatnio wykonywany 2005 2007 2009 2011 2005 2007 2009 2011 Menedżerowie, kierownicy, wyżsi urzędnicy 1,8 1,7 0,5 1,3 Specjaliści 3,5 3,0 3,0 6,1 Technicy i personel pośredni 9,1 6,3 7,2 6,3 Pracownicy biurowi 8,3 11,1 8,2 10,2 Pracownicy usług osobistych, sprzedawcy 15,7 23,6 20,1 21,9 Rolnictwo, ogrodnictwo, leśnictwo, rybołówstwo 2,9 3,9 1,4 1,3 Robotnicy przemysłowi, rzemieślnicy 30,5 21,8 29,4 23,8 Operatorzy i monterzy maszyn 9,6 8,9 8,5 6,8 Pracownicy przy pracach prostych 18,6 19,6 21,6 22,2 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne Porównanie bezrobocia rejestrowanego z bezrobotnymi według definicji BAEL prowadzi do wniosku, że od 2007 r. wśród osób zarejestrowanych odsetek tych, które naprawdę szukają pracy i są gotowe ją podjąć, jest zbliżony do 60 % (tabela 1.5). Dane z 2011 r. wskazują natomiast na kontynuację spadku odsetka osób zarejestrowanych w urzędach pracy, które nie poszukują pracy. W 2007 r. osoby takie stanowiły ponad 38 proc. ogółu zarejestrowanych bezrobotnych, w 2009 r. 30 proc., natomiast w 2011 r. około 24 proc. Tabela 1.5. Bezrobocie a rejestracja w urzędach pracy w latach 2003-2011 (bezrobotni rejestrowani ogółem w danym roku = 100) Grupy osób wyróżnione ze względu na definicję bezrobotnego oraz rejestrację w biurze pracy 2003 2005 2007 2009 2011 Osoby zarejestrowane i spełniające definicję bezrobotnego BAEL* 2003 2005 2007 2009 2011 69,9 56,6 60,6 62,0 61,9 Osoby zarejestrowane, ale nieposzukujące pracy 21,3 31,9 38,6 30,1 23,7 Osoby zarejestrowane, ale pracujące zarobkowo 8,8 11,5 0,8 7,9 14,4 Osoby niezarejestrowane, ale spełniające definicję bezrobotnego BAEL* 17,0 24,6 27,6 29,1 21,7 *definicja bezrobotnego BAEL nie zależy od rejestracji i obejmuje osoby nieposiadające pracy, poszukujące pracy i mogące ją podjąć w kolejnym tygodniu badania. Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne Warto zwrócić uwagę, że dane te są spójne z wynikami badań ankietowych realizowanymi przez NBP wśród osób zarejestrowanych w urzędach pracy (Tyrowicz et al. 2011) oraz prowadzą do wniosków podobnych do sformułowanych w (Cichocki et al. 2011, 12) tzn., że liczba osób rejestrujących się urzędach pracy z powodów innych niż szukanie pracy nie zmienia się wraz z wahaniami koniunktury na rynku pracy, co powoduje, że udział tych osób w całym bezrobociu rośnie w okresach niskiego bezrobocia i spada, kiedy bezrobocie zaczyna rosnąć lub zaostrzane są zasady rejestracji. 12

Z drugiej strony systematycznie rośnie odsetek osób deklarujących jednocześnie pracę i zarejestrowanie w urzędzie pracy (do 14 proc.), co można wiązać albo z szarą strefą, albo z błędami klasyfikacji ze względu na wielość miejsc aktywizacji (bezrobotni skierowani w 2009 r. i 2010 r. do miejsc aktywizacji zawodowej przez urzędy pracy byli formalnie wyrejestrowani z urzędów pracy, ale w kwestionariuszach ankietowych mogli przypuszczalnie wiązać swoją obecną aktywność zawodową z poprzednią rejestracją w urzędzie pracy). 1.3. Osoby pracujące a poszukiwanie pracy Rynek pracy i wykluczenie społeczne... Osoby bezrobotne nie są jedynymi, które poszukują pracy. Według danych Diagnozy Społecznej 2011 bezrobotni zarejestrowani aktywnie poszukujący pracy to około 44 proc. wszystkich poszukujących pracy (wykres 1.1). Kolejne 16 proc. to osoby nierejestrujące się w urzędach pracy, ale poszukujące pracy i mogące natychmiast podjąć zatrudnienie. Ponadto około 40 proc. poszukujących pracy to nie są osoby bezrobotne. O tym, że granica między bezrobociem a biernością zawodową jest płynna, świadczy fakt, iż niektóre osoby pomimo pozostawania poza rynkiem pracy poszukują pracy, choć nie od razu mogłyby ją podjąć. Stanowią one 7 proc. wszystkich poszukujących pracy. Niektóre badania wskazują, że osoby czekające poza rynkiem pracy na atrakcyjne dla nich oferty wyraźnie wyróżniają się na tle innych osób nieaktywnych i ich zachowanie także może wpływać na rynek pracy (Jones i Riddell 1999) i powinno być brane pod uwagę w analizach rynku pracy. Ponadto znaczącym zjawiskiem jest także poszukiwanie innej pracy przez już pracujące osoby takie osoby stanowią 33 proc. wszystkich poszukujących pracy. Ciekawym zagadnieniem wydają się powody różnicujące nasilenie poszukiwania pracy pomimo jej posiadania. Wydaje się, że są one uzależnione od indywidualnej sytuacji na rynku pracy. Z jednej strony osoby o stabilnej pozycji zawodowej, które poszukują alternatywnych propozycji zatrudnienia, mogą kierować się chęcią znalezienia pracy na lepszych warunkach (lepiej wynagradzanej lub bardziej stabilnej). Z drugiej strony osoby o niestabilnej sytuacji zawodowej bardzo często są zmuszone szukać innej pracy ze względu na ograniczoną długość dotychczasowego kontraktu. Dane Diagnozy Społecznej wskazują, że wśród osób pracujących udział osób poszukujących innej pracy wynosi około 4-6 proc., przy czym odsetek ten wzrósł w ostatnich latach (wykres 1.2). Wykres 1.1. Struktura osób poszukujących pracy w 2011 r. (w proc. ogółu osób poszukujących pracy) Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. Wykres 1.2. Osoby pracujące i poszukujące pracy (w proc. osób pracujących) Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. 13

Odwołując się do danych Diagnozy Społecznej 2011, można potwierdzić, że niepewność zatrudnienia jest najważniejszym czynnikiem zwiększającym udział osób poszukujących pracy wśród pracujących. Ranking najmniej stabilnych form zatrudnienia odzwierciedla jednocześnie skłonność do poszukiwania dodatkowego zatrudnienia (wykres 1.3). Wśród osób pracujących dorywczo na podstawie różnego typu umów cywilnoprawnych lub krótkoterminowych kontraktów, a nawet bez formalnej umowy odsetek tych, którzy poszukują innej pracy, wynosi ponad 20 proc. Tylko około 3 proc. pracujących na czas nieokreślony podejmuje wysiłek poszukiwania innej pracy wobec około 6 proc. pracujących na czas określony, którzy szukają innej pracy. Wyniki analiz opartych na danych z Diagnozy Społecznej 2011 wskazują zatem, że niestabilność kontraktów, w tym kontraktów osób młodych, jest pozytywnie skorelowana z natężeniem poszukiwania pracy. Wyniki dotyczące czynników wpływających na intensywność poszukiwania pracy przez osoby pracujące są w odniesieniu do typu kontraktów, płci oraz wieku zgodne z obserwacjami z innych krajów (Pissarides i Wadsworth 1994). Bez dokładniejszych analiz wpływu różnych czynników trudno jest znaleźć potwierdzenie innej prawidłowości postulowanej w literaturze tzn. większego zaangażowania w poszukiwanie pracy osób pracujących z wyższym wykształceniem. Według danych Diagnozy Społecznej jest raczej odwrotnie im wyższe wykształcenie, tym większa stabilność zatrudnienia i tym mniejsze bodźce do poszukiwania innej pracy (wykres. 1.4). Najwyższy odsetek pracujących poszukujących dodatkowej pracy występuje wśród osób z najniższym wykształceniem i osób młodych, które najczęściej są zatrudniane na najmniej stabilnych kontraktach. Ponadto kobiety szukają innej pracy wyraźnie rzadziej niezależnie od wieku i wykształcenia, z wyjątkiem kobiet w wieku 35-44 lata, które czynią to częściej niż mężczyźni (wykres. 1.4). Wykres 1.3. Udział poszukujących pracy wśród pracujących według rodzajów pracy, 2011 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. Wykres 1.4. Udział poszukujących pracy wśród pracujących według płci, wieku i wykształcenia, 2011 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. 14

1.4. Kontrakty krótkoterminowe przekleństwo czy szansa dla pracowników? W ciągu ostatniej dekady dynamicznie wzrósł w Polsce odsetek osób zatrudnionych na umowy na czas określony. Dane BAEL wskazują, że w 2000 roku na kontraktach tego typu pracowało około 5 proc. zatrudnionych, podczas gdy w 2007 roku odsetek ten osiągnął 27 proc. i od tamtego czasu pozostaje na stabilnym poziomie. Oprócz umów o pracę na czas określony, popularnością zaczęły cieszyć się także samozatrudnienie oraz zatrudnienie w oparciu o umowy cywilno-prawne, które stały się wygodnym sposobem na unikanie opłacania części lub całości składek emerytalnych. Dane Diagnozy Społecznej 2011 wskazują jednak, że zdecydowanie najpopularniejszymi formami pracy pozostają umowy o pracę, choć obecnie duża ich część to umowy na czas określony (wykresy 1.5, 1.6). Wyniki te są spójne z badaniami NBP (Tyrowicz et al. 2011), które pokazują ponadto, że możliwość stosowania umów na czas określony stało się dla pracodawców elementem uelastyczniania zatrudnienia, co pozwala na szybką reakcję na zmieniające się warunki prowadzenia działalności. Kontrakty czasowe połączone z dużą rotacją pracowników są stosowane szczególnie często w sektorach, w których kapitał ludzki pracowników (także ten specyficznie związany z firmą) nie musi być wysoki, a istotne znacznie mają wahania zamówień (budownictwo) lub popyt sezonowy ( hotele i gastronomia). Z drugiej strony w firmach, w których kapitał ludzki pracowników ma znaczenie, umowy na czas określony prawdopodobnie stosowane są najczęściej głównie w celu wyłowienia potencjalnie najlepszych pracowników spośród nowo zatrudnionych i szybko prowadzą do uzyskania umowy na czas nieokreślony. Nasuwa się, zatem pytanie, który z efektów ma większe znacznie dla całego zatrudnienia: krótkookresowe umowy związane z szybką rotacją personelu, czy też krótkookresowe umowy będące wstępem do stabilnego zatrudnienia? Dane z Diagnozy Społecznej 2011 wskazują, że wśród osób w wieku poniżej 25 lat umowy o pracę na czas nieokreślony stanowią zdecydowaną mniejszość (30 proc. wśród mężczyzn i 23 proc. wśród kobiet). Warto jednak zwrócić uwagę, że wraz z wiekiem w większości przypadków następuje stabilizacja warunków zatrudnienia - w grupie wieku 25-34 lata odsetek zatrudnionych na czas określony wynosi 53 proc. wśród mężczyzn i 60 proc. wśród kobiet. Może to świadczyć o tym, że wraz ze zdobywaniem doświadczenia na rynku pracy rośnie stabilność zatrudnienia. Wniosek ten nie jest na tyle silny, aby sformułować konkluzję dotyczącą roli mniej stabilnych form zatrudnienia w karierze zawodowej. Diagnoza Społeczna pozwala jednak na analizę dalszych losów na rynku pracy osób pracujących na podstawie różnych typów umów o pracę i bezrobotnych. Wykres 1.5. Odsetek pracujących mężczyzn według różnych rodzajów umów, 2011 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. Wykres 1.6. Odsetek pracujących kobiet według różnych rodzajów umów, 2011 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne. 15

Analiza dalszych losów w 2011r. osób o różnym statusie na rynku pracy w 2009 r. (tabela 1.6) wskazuje, że każda z form czasowego zatrudnienia była związana z wyższą szansą zatrudnienia na czas nieokreślony dwa lata później (około 40 proc. szans) niż w przypadku osób, które zaczynały, jako bezrobotne (13 proc. szans) lub nieaktywne (6 proc. szans). Z drugiej strony, większość umów o pracę oraz samozatrudnienie zmniejszały także ryzyko trafienia do bezrobocia dwa lata później, niż poszukiwanie pracy bez podjęcia nawet mniej stabilnego początkowo zatrudnienia. Warto również zwrócić uwagę, że przejście z bezrobocia do umowy na czas określony jest stosunkowo łatwe w porównaniu z umową na czas nieokreślony, co powoduje, że umowy czasowe dają realną szansę na znalezienie pracy osobom, którym znacznie trudniej było znaleźć stabilniejszą formę zatrudnienia. Wyniki te są zgodne z ustaleniami analiz Baranowskiej i Lewandowskiego (2008) o wpływie pracy na czas określony na szanse pozostania w zatrudnieniu, przeprowadzonymi na podstawie danych BAEL z lat 2004-2006. Szanse te są większe wśród pracujących na czas określony, niż szanse podjęcia pracy przez osoby bezrobotne lub bierne. Stwierdzili oni wręcz, że podejmowanie pracy okresowej przez bezrobotnych wydaje się pełnić rolę pomostu do zatrudnienia (s.59). Osoby bezrobotne w wieku 15-29 lat, które podjęły pracę na czas określony miały większe szanse podjęcia pracy stałej w porównaniu do osób, które pozostały bezrobotne (s.62). Jednak pogłębione analizy Baranowskiej (2010) pokazały, że doświadczenie zawodowe pozyskane w trakcie pracy na czas określony nie przekłada się jednoznacznie na wzrost szans podjęcia pracy stałej. Nie stwierdzono jednocześnie, iż zatrudnienie czasowe jest pułapką tzn. im dłuższy okres pracy na czas określony, tym niższe szanse podjęcia pracy stałej i wyższe ryzyko utraty pracy. Skokowy wzrost szans podjęcia stałej pracy po 10-12 miesiącach pracy na czas określony przemawia raczej za występowaniem efektu screeningu tzn. umowy na czas określony są proponowane przez pracodawców, by przekonać się o umiejętnościach potencjalnego pracownika i jego przydatności na określonym stanowisku pracy przed zatrudnieniem go na czas nieokreślony. W świetle tych danych rekomendacje sformułowane w szeroko komentowanym raporcie (Szafraniec 2011) wydają się warte ponownego przemyślenia. Alternatywą dla nietrwałych form zatrudnienia osób młodych, które pracując, poszukują w większości coraz lepszych ofert pracy, jest bowiem pozostawanie bezrobotnymi, co zmniejsza szanse na lepszą i stabilniejszą pracę w przyszłości. Tabela 1.6. Zmiany statusu na rynku pracy w latach 2009-2011 wśród osób w wieku 15-34 lata Status w 2009 r. Szansa na zatrudnienie na czas nieokreślony w 2011 r., według statusu w 2009 r. Szansa uzyskania określonego statusu w 2011 r. przez osoby bezrobotne w 2009 r. Ryzyko bezrobocia w 2011 r. według statusu w 2009 r. Umowa na czas nieokreślony 75,6 13,0 3,4 Umowa na czas określony 40,3 22,3 7,8 Przedsiębiorca zatrudniający 12,5 0,0 0,0 Samozatrudnienie 7,1 3,8 2,7 Pomagający członek rodziny 5,3 0,0 6,7 Praca dorywcza 27,3 1,4 18,2 Inna krótkookresowa umowa o pracę 28,8 2,1 13,6 Praca na okres próbny 53,8 0,0 15,4 Umowa o dzieło 30,0 3,1 10,0 Praca bez formalnej umowy 10,0 4,1 36,7 Pozostałe formy pracy 14,3 0,3 0,0 Bezrobotny 13,0 31,8 31,8 Nieaktywny 6,1 18,2 9,8 Źródło: Diagnoza Społeczna, obliczenia własne 1.5. Co wpływa na aktywność na rynku pracy? Analiza porównawcza w latach 2005-2011 Aktywność zawodowa kształtowana jest przez czynniki związane z cechami indywidualnymi osób (wiek, płeć, kapitał ludzki, sytuacja rodzinna, stan zdrowia). Poniżej przedstawiono syntetycznie wybrane cechy jednostek, wpływające na to, czy uczestniczą w rynku pracy. Skorzystano z modeli regresji logistycznej, szacowanych 16

oddzielnie dla każdej z płci na podstawie danych z kolejnych rund Diagnozy Społecznej (tabele 1.7 i 1.8). Zmienna objaśniana jest zdefiniowana jako zmienna zerojedynkowa. Przyjmuje ona wartość 1, jeśli dana osoba była aktywna zawodowo oraz, 0 jeśli bierna zawodowo. Jako osoba odniesienia (osoba referencyjna) wybrana została osoba w wieku 25-34 lata, z wykształceniem wyższym, stanu wolnego, bez niepełnosprawności, bez dzieci w rodzinie i nie mieszkająca na wsi. Wyniki estymacji modeli regresji logistycznej dla danych z 2011 roku wskazują, że oszacowanie większości parametrów zarówno w przypadku modeli estymowanych dla mężczyzn, jak i dla kobiet pozostało na poziomie zbliżonym do obserwowanego w poprzednich rundach badania. Oznacza to, że podstawowe zależności takie, jak profile aktywności zawodowej według wieku, wpływ wykształcenia na aktywność zawodową oraz pozostałych cech wziętych do analizy jest bardzo stabilny w czasie i nie zmienił się, pomimo odwrócenia w ostatnich trzech latach tendencji dotyczących aktywności zawodowej. Tabela 1.7. Oszacowania ilorazów prawdopodobieństw zmiennych objaśniających aktywność zawodową mężczyzn wyniki modeli regresji logistycznej Zmienne objaśniające 2005 2007 2009 2011 Wiek 15-24 0,120*** 0,083*** 0,078*** 0,068*** 25-34 ref. ref. ref. ref. 35-44 2,471*** 1,681*** 1.544*** 1,811*** 45-59 0,982 0,505*** 0,491*** 0,546*** 60-65 0,125*** 0,067*** 0,048*** 0,060*** 65+ 0,051*** 0,020*** 0,010*** 0,008*** Wykształcenie Podstawowe 0,219*** 0,290*** 0,135*** 0,164*** Zasadnicze zawodowe 0,462*** 0,498*** 0,348*** 0,384*** Średnie 0,712*** 0,764** 0,588*** 0,774*** Wyższe i policealne ref. ref. ref. ref. Stan cywilny Wolny ref. ref. ref. ref. Żonaty/zamężna 1,422*** 2,234*** 2,187*** 1,963*** Wdowiec/wdowa 0,911 1,313 1,277 1,480** Rozwód/separacja 0,831 1,608** 1,465** 1,273 Niepełnosprawność Czy niepełnosprawny? TAK 0,155*** 0,109*** 0,067*** 0,071*** Dzieci w rodzinie Brak ref. ref. ref. ref. Poniżej 2 lat 0,651* 2,411*** 1,560*** 1,641*** W wieku 3-7 lat 1,286* 1,440*** 1,287*** 1,198** W wieku 8-12 lat 1,251** 0,912 0,961 0,942 Miejsce zamieszkania Czy wieś? TAK 1,467*** 1,419*** 1,295*** 1,463*** Liczba obserwacji: 4930 7092 15147 15133 Pseudo R-kwadrat 0,34 0,40 0,44 0,45 a) Istotność parametrów oznaczona została gwiazdkami: * oznacza istotność przy poziomie 0,1, ** istotność przy poziomie 0,05 *** istotność przy poziomie 0,01 b) Iloraz prawdopodobieństw wskazuje, jak zmienia się prawdopodobieństwo, że osoba będzie aktywna zawodowo, gdy zmienna objaśniająca X przyjmie określoną wartość w stosunku do sytuacji, w której zmienna ta przyjmuje wartość referencyjną. 17

Zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet wiek bardzo istotnie wpływa na aktywność zawodową, przy czym największe prawdopodobieństwo aktywności zawodowej przypada na wiek 35-44 lata, natomiast potem obniża się w grupie wieku 45-59 lat jest niższe niż w grupie referencyjnej. Osiągnięty poziom wykształcenia w bardzo istotnym stopniu wpływa na aktywność zawodową. Im wyższe wykształcenie, tym bardziej prawdopodobne, że dana osoba będzie aktywna na rynku pracy. Warto zwrócić uwagę, że w stosunku do wyższego wykształcenia posiadanie jedynie średniego powoduje o nieco ponad 20 proc. niższe prawdopodobieństwo bycia aktywnym na rynku pracy, podczas gdy w przypadku kobiet ta różnica jest znacząco wyższa kobieta ze średnim wykształceniem ma o prawie 60 proc. mniejsze szanse na bycie aktywną na rynku pracy. Pozostawanie w związku małżeńskim było wyraźnie dodatnio skorelowane z aktywnością mężczyzn na rynku pracy, ale dodatnia korelacja obserwowana w poprzednich latach w przypadku kobiet w 2011 okazała się nieistotna statystycznie. Oznacza to, że zamężne kobiety nie były istotnie bardziej aktywne od swoich koleżanek stanu wolnego lub owdowiałych. Istotnie większą aktywność na rynku pracy można było obserwować jedynie wśród rozwiedzionych kobiet. Zarówno dla mężczyzn jak i kobiet formalnie potwierdzona niepełnosprawność silnie ujemnie wpływa na aktywność na rynku pracy. Prawdopodobieństwo bycia aktywnym na rynku pracy niepełnosprawnego mężczyzny jest o 93 proc. niższe niż mężczyzny bez niepełnosprawności, w przypadku kobiet szanse spadają o 85 proc. Warto zwrócić uwagę, że szanse na aktywność na rynku pracy osoby niepełnosprawnej maleją od 2005 r., co może być związane z faktem, iż formalne potwierdzenie niepełnosprawności podlega coraz bardziej restrykcyjnym procedurom. Oznacza to, że osoby zakwalifikowane jako niepełnosprawne w coraz mniejszym stopniu mogą w jakikolwiek sposób pracować. Tabela 1.8. Oszacowania ilorazów prawdopodobieństw zmiennych objaśniających aktywność zawodową kobiet Wyniki modeli regresji logistycznej Zmienna objaśniające 2005 2007 2009 2011 Wiek 15-24 0,171*** 0,146*** 0,132*** 0,120*** 25-34 ref. ref. ref. ref. 35-44 2,001*** 1,845*** 1.896*** 1,885*** 45-59 0,703*** 0,552*** 0,645*** 0,834** 60-65 0,096*** 0,074*** 0,061*** 0,069*** 65+ 0,054*** 0,039*** 0,019*** 0,018*** Wykształcenie Podstawowe 0,239*** 0,181*** 0,139*** 0,129*** Zasadnicze zawodowe 0,346*** 0,254*** 0,244*** 0,225*** Średnie 0,602*** 0,547*** 0,485*** 0,435*** Wyższe i policealne ref. ref. ref. ref. Stan cywilny Wolny ref. ref. ref. ref. Żonaty/zamężna 1,349** 1,354*** 1,177** 1,080 Wdowiec/wdowa 0,930 0,808 0,857 0,927 Rozwód/separacja 1,294*** 1,565*** 1,660*** 1,720*** Niepełnosprawność Czy niepełnosprawny? TAK 0,252 0,234*** 0,135*** 0,151*** Dzieci w rodzinie Brak ref. ref. ref. ref. Poniżej 2 lat 0,353*** 0,377*** 0,699*** 0,671*** W wieku 3-7 lat 0,791** 0,738*** 0,703*** 0,736*** W wieku 8-12 lat 0,934 0,838** 0,983 0,954 Czy wieś? TAK 1,294*** 1,274*** 1,211*** 1,158*** Liczba obserwacji: 5427 8003 16954 16908 Pseudo R-kwadrat 0,29 0,33 0,37 0,39 Istotność parametrów oznaczona została gwiazdkami: * oznacza istotność przy poziomie 0,1, ** istotność przy poziomie 0,05 *** istotność przy poziomie 0,01 18

Wyniki potwierdzają, że zamieszkiwanie na wsi dodatnio wpływa na aktywność zawodową zarówno mężczyzn, jak i kobiet, w porównaniu z mieszkaniem w mieście i wpływ ten jest bardzo stabilny w czasie. Dzieci w rodzinie mają zupełnie inny wpływ na aktywność zawodową mężczyzn i kobiet, co można wiązać z odmiennym podziałem obowiązków domowych według płci, szczególnie widocznych w związkach z dziećmi. Prawdopodobieństwo aktywności zawodowej ojców dzieci do lat 2 jest o około 60 proc. wyższe niż mężczyzn bezdzietnych, zaś w przypadku matek o około 33 proc. niższe. Co ciekawe siła korelacji zarówno dodatniej u mężczyzn, jak i ujemnej u kobiet zależy od wieku dziecka. Najsilniejszy wpływ pozytywny dla mężczyzn i negatywny dla kobiety dotyczy obecności dzieci do 2. roku życia, mniejszy dzieci w wieku 3-7 lat. Gdy dzieci osiągną wiek 8-12 lat, ich wpływ na aktywność zawodową rodziców i opiekunów przestaje być statystycznie istotny. Stabilność tych zależności w czasie wskazuje, że nie można raczej oczekiwać, że w krótkim czasie może nastąpić odejście od modelu rodziny, w którym pojawienie się dziecka łączy się najczęściej ze zmniejszeniem aktywności na rynku pracy kobiet i wzrostem aktywności na rynku pracy mężczyzn. Ma to istotne znacznie dla polityki społecznej, gdyż po pierwsze, wskazuje na wagę wprowadzania rozwiązań mających na celu łatwiejsze godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych przez kobiety i relatywnie długi czas, jaki prawdopodobnie może być wymagany, aby odniosły skutek rozwiązania mające na celu zachęcanie do bardziej symetrycznego podziału obowiązków w rodzinie. Podobnie wzrastająca aktywność zawodowa osób w wieku przedemerytalnym jedynie w niewielkim stopniu wpłynęła na zmniejszenie relatywnych różnic w aktywności pomiędzy równymi grupami wieku. 1.6. Czy różne generacje różnie zachowują się na rynku pracy? Rynek pracy i wykluczenie społeczne... Dekada 2000-2010 była okresem, w którym na rynku pracy coraz wyraźniej zaznaczała się obecność pokolenia wyżu demograficznego. Jednocześnie w okresie tym następowały gwałtowne zmiany na rynku pracy, co powodowało, że kolejne roczniki przechodziły z systemu edukacji na rynek pracy w zupełnie różnych warunkach. Na początku dekady bezrobocie BAEL sięgało 20 proc., a już w 2008 roku wskaźnik ten zmniejszył się do około 7 proc. Od połowy dekady realną alternatywą dla pracy w Polsce stała się praca za granicą w krajach, które otworzyły swoje rynki pracy po wejściu Polski do UE. Ponadto w okresie ostatnich 10 lat coraz popularniejsze stały się umowy o pracę na czas określony, które szczególnie często były wykorzystywane w odniesieniu do osób młodych. W niniejszym punkcie krótko omówimy wpływ pokolenia wyżu demograficznego na podaż pracy oraz strukturę wykształcenia. Dokonamy też analizy zmian aktywności zawodowej w ujęciu kohortowym, co pozwala na prześledzenie, na ile moment wejścia na rynek pracy miał znaczenie dla późniejszych losów kolejnych generacji (stopy bezrobocia) oraz, na ile kolejne generacje osiągające wiek 50+ różnią się od swoich poprzedników pod względem aktywności zawodowej. W latach 2000-2011 wyż demograficzny składający się z osób urodzonych w latach 90. i pierwszej połowie lat 80. osiągnął wiek 25-35 lat (wykres 1.7). Poza wzrostem liczby ludności i podaży pracy dynamicznie wzrastał także odsetek osób z wyższym wykształceniem wśród osób młodych i fakt ten można nazwać boomem edukacyjnym. W rezultacie obu procesów, jak potwierdzają wyniki badania Diagnoza Społeczna 2011, udział osób z wyższym wykształceniem w grupie osób młodych (25-34 lata) wzrósł do ponad 50 proc. wśród kobiet i około 40 proc. wśród mężczyzn (tabela 1.9). Dane demograficzne GUS (GUS 2009) wskazują ponadto, że już w 2010 roku nastąpił niewielki spadek liczby osób w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata) i w kolejnych latach na rynek pracy będą napływać roczniki wyraźnie mniej liczne. Okres pomiędzy badaniem w 2009 roku i w 2011 roku można wiązać z kulminacją pozytywnego oddziaływania czynników demograficznych na podaż pracy w Polsce, w kolejnych latach podaż pracy będzie się coraz dramatyczniej kurczyć i ponadto może być dodatkowo obniżana przez emigrację. 19