Podręcznik metodyczny

Podręcznik metodyczny Mieczysława Aldona Fenyk Tadeusz Korniak Krystyna Kuszewska Marzena Środa Magdalena Kucewicz Katarzyna Krawczyk Przemysław Kołodziej Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego CZŁOWIEK NAJLEPSZA INWESTYCJA! Podręcznik,,Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko- Mazurski w Olsztynie. Publikacja bezpłatna

UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny Mieczysława Aldona Fenyk, Tadeusz Korniak, Krystyna Kuszewska, Marzena Środa, Magdalena Kucewicz, Katarzyna Krawczyk, Przemysław Kołodziej Olsztyn 2013

Recenzent podręcznika Prof. dr hab. Maria Dynowska Redakcja dr Mieczysława A. Fenyk, prof. dr hab. Tadeusz Korniak Projekt okładki Krystyna Kuszewska Autor fotografii na okładce Krystyna Kuszewska Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013 ISBN 978-83-62860-23-4 Wydanie I Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn

Spis treści Wstęp... 7 I. Informacje pomocnicze.... 7 1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin... 7 2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach..... 9 3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin... 10 4. Słowniczek terminów morfologicznych... 17 5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika.. 20 6. Literatura... 22 II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych... 23 III. Alfabetyczna lista taksonów Wybrane cenne rośliny, występujące w północnowschodniej Polsce..... 24 IV. 1. Porównanie cech roślin z klasy jedno- i dwuliściennych... 37 IV. 2. Rozpoznawanie roślin na poziomie klas i rodzin przewodnik obrazkowy... 40 V. Podstawowe cechy diagnostyczne charakterystyczne dla wybranych rodzin roślin jedno- i dwuliściennych... 57 VI. Gatunki reprezentujące różne typy siedlisk północno-wschodniej Polski... 61 1. Charakterystyka głównych typów siedlisk występujących w północno-wschodniej Polsce..... 61 1.1. Zbiorowiska leśne..... 61 1.2. Zbiorowiska torfowisk.... 62 1.3. Zbiorowiska szuwarów i wodne... 62 1.4. Zbiorowiska łąk i pastwisk... 63 1.5. Zbiorowiska synantropijne (segetalne i ruderalne)... 63 2. Rośliny lasów liściastych (grąd, łęg, ols)... 64 3. Rośliny borów sosnowych i mieszanych... 69 4. Rośliny torfowisk (wysokich i przejściowych)... 72 5. Rośliny szuwarów i wybrane rośliny wodne... 73 6. Rośliny łąk i pastwisk... 75 7. Rośliny siedlisk ruderalnych i segetalnych... 80 VII. Rozpoznawanie wybranych gatunków mszaków... 85 VIII. Rozpoznawanie wybranych gatunków paprotników... 95 IX. Rozpoznawanie drzew, krzewów i krzewinek... 98 X. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy dwuliściennych... 119 XI. Rozpoznawanie roślin zielnych z klasy jednoliściennych... 187 XII. Inne rośliny jednoliścienne... 215

Wstęp Przewodnik do zajęć terenowych z botaniki jest adresowany do studentów biologii, ochrony środowiska i leśnictwa. Treści w nim zawarte pomogą w praktycznym przyswojeniu materiału z botaniki, a w szczególności z systematyki roślin wyższych. Przewodnik nie jest kluczem do oznaczania gatunków, stanowi tylko przegląd taksonów najpospolitszych, które poznają studenci w trakcie zajęć terenowych. Zamieszczone ilustracje i krótkie opisy najbardziej istotnych i charakterystycznych cech diagnostycznych pozwolą zapoznać się z wyglądem ponad 200 gatunków, a następnie ich rozpoznaniem w naturze. Wcześniejsze przygotowanie teoretyczne z morfologii roślin, a także rozdziały wstępne są niezbędne do dokonania właściwej identyfikacji poszczególnych gatunków. Należy jednak pamiętać, że przewodnik zawiera opisy tylko niewielkiej liczby mszaków, paprotników i roślin nasiennych, które spotykamy w naszym otoczeniu. Ich szybkie i łatwe rozpoznanie na podstawie rysunków, nie w każdym przypadku może okazać się możliwe, bądź nie w pełni wiarygodne. Bardziej szczegółowe i wiarygodne zapoznanie się ze światem roślin umożliwia oznaczanie za pomocą odpowiednich kluczy. Nazwy dla mszaków i paprotników podano według Wójcik (2007). Nomenklaturę roślin naczyniowych przyjęto za Mirkiem (2002). I. Informacje pomocnicze 1. Zasady nazewnictwa naukowego gatunków roślin Pierwsze zasady nazewnictwa botanicznego ustalił Karol Linneusz w połowie XVIII w., następnie były one modyfikowane podczas Międzynarodowych Kongresów Botanicznych. Obecnie obowiązującym zbiorem zasad nomenklaturycznych jest tzw. Kod Wiedeński (ang. Vienna Code ; pełna nazwa: International Rules of Botanical Nomenclature, Vienna Code ) z 2005 roku. W najbliższym czasie zmieni go zbiór zasad ustalony na ostatnim Kongresie Botanicznym, który odbył się w lipcu 2011 roku w Melbourne ( International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants Melbourne Code (2012). Zasady tworzenia nazw odmian roślin uprawnych regulowane są natomiast przez Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Roślin Uprawnych. Głównym celem kodyfikacji nazewnictwa botanicznego jest ujednolicenie na całym świecie nazw taksonów, co pozwala uniknąć nieporozumień i pomyłek wynikających ze stosowania różnych nazw gatunków w różnych regionach świata. Dodatkowo, zbiór zasad nomenklaturycznych odnosi się do ustaleń gramatycznych i stylistycznych.

Nazwy naukowe gatunków, niezależnie od ich pochodzenia, to nazwy łacińskie, a podstawą ich uznania jest ważność opublikowania w publikacji naukowej (np. dla roślin naczyniowych, torfowców, wątrobowców oraz znacznej części glonów i grzybów za prawidłowe uznaje się nazwy powstałe od 1 maja 1753 roku, tj. wraz z opublikowaniem Species Plantarum Karola Linneusza). Nazwy naukowe wyróżnia się kursywą. Naukowa nazwa gatunku składa się z dwóch członów, nazwy rodzajowej i nazwy gatunkowej. Nazwa rodzajowa (np. Acer) jest rzeczownikiem w pierwszym przypadku liczby pojedynczej i pisana jest zawsze dużą literą. Nazwy rodzajowe zazwyczaj pochodzą od nazw starorzymskich i starogreckich, rzadziej od nazw języków nowożytnych. W obu przypadkach stosuje się do nich zasady gramatyki łacińskiej. Drugi człon nazwy (epitet gatunkowy) ma postać przydawki rzeczownikowej lub przymiotnika i zawsze pisany jest małą literą, nawet gdy utworzony został od nazwiska. Nazwy łacińskie pisze się kursywą, pozostałe elementy nazwy (np. nazwiska autora, nazwa polska) piszemy normalną czcionką. Przy nazwie naukowej gatunków podawana jest, w wersji skróconej, informacja o jej autorze lub autorach. Takie wskazanie nazywane jest cytowaniem. Umożliwia to jednoznaczne określenie znaczenia danej nazwy, gdyż często zdarzało się, że te same nazwy były używane w różnych kombinacjach i różnym znaczeniu. W celu uniknięcia nieporozumień oraz ujednolicenia zapisów, jako źródło skrótów, kodeks nomenklatoryczny rekomenduje publikację pt. Authors of plant names (Brummitt, Powell 1992), natomiast ze źródeł elektronicznych International Plant Names Index. Podstawowym kryterium w uznaniu autora nazwy naukowej jest nie tylko jej pierwsze opublikowanie, ale także opisanie taksonu. Jeżeli nazwa została opublikowana jako pierwsza przez jednego autora, a opisana przez innego, to wtedy podaje się nazwisko tego drugiego lub poprzedzone jest nazwiskiem pierwszego i łacińskim przyimkiem ex (np. Oxytropis halleri Bunge ex W. D. J. Koch = Oxytropis halleri Bunge.). Jeżeli nazwa naukowa ma dwóch autorów, podaje się skróty obu nazwisk połączonych łacińskim spójnikiem et lub znakiem pisarskim & (np. Cuscuta trifolii Bab. & Gibson). W przypadku kilku autorów, podaje się pierwszego z dopiskiem et al. lub & al.. Jeżeli gatunek, w wyniku zmiany ujęcia systematycznego, zostaje podzielony to jego część, której dotyczy dotychczasowe ujęcie nomenklaturyczne, zachowuje niezmienioną nazwę i autora, natomiast w części nowo powstałej, dla podkreślenia zmiany, po nazwisku autora nazwy taksonu dodaje się skrót emend. (od słowa emendavit) i nazwisko autora poprawki (np. Mentha spicata L. emend. Huds). Każdy gatunek to zbiór osobników, który zachowuje swoje cechy przy rozmnażaniu generatywnym. W obrębie każdej populacji obserwuje się większą lub mniejszą zmienność wewnątrzgatunkową cech drugorzędowych. W przypadku istotnego odstępstwa cech od wzorca typowego dla gatunku wyróżnia się niższe jednostki taksonomiczne, np. podgatunki (łac. subspecies), odmiany botaniczne (łac. varietas) czy odmiany uprawne kultywary (łac. cultus = uprawny + varietas = odmiana). Tworzenie nazw kultywarów, jak wcześniej wspomniano, jest regulowane przepisami Międzynarodowego Kongresu Nomenklatury Roślin Uprawnych. Nazwy odmian uprawnych muszą pochodzić z języków nowożytnych, nie mogą być nazwą koloru czy innej rośliny. Wyjątek stanowią nazwy kultywarów, wprowadzone przed 1959 rokiem, kiedy kodeks wprowadzono. Nazwy kultywarów pisze się zwykłą czcionką, dużą literą i ujmuje w pojedynczy cudzysłów oraz umieszcza bezpośrednio po nazwie botanicznej (np. Viburnum opulus Roseum ). Jeżeli nie można zaliczyć

nazwy odmiany do konkretnego gatunku, albo gdy jest on mieszańcem o trudnym do ustalenia rodowodzie, nazwę kultywaru umieszcza się bezpośrednio po nazwie rodzajowej (np. Clematis The President ). W nazwach mieszańców międzygatunkowych pomiędzy nazwą rodzajową i gatunkową umieszcza się znak x, np. Clematis xdurandii, powstały ze skrzyżowania Clematis integrifolia i Clematis lanuginosa. 2. Źródła aktualnej wiedzy o gatunkach Wiedza na temat gatunków roślin zasiedlających terytorium Polski była przez wieki szczątkowa. Flora naszego kraju została dokładnie poznana i opisana dopiero w XX wieku. Pierwszym opracowaniem było dzieło pod redakcją Mariana Raciborskiego Flora polska tom I, które było wydawane przez dziesiątki lat (1919 1980). Pierwszy klucz do oznaczania roślin pt. Rośliny polskie autorstwa wybitnych polskich botaników: Władysława Szafera, Stanisława Kulczyńskiego i Bogumiła Pawłowskiego pochodzi z 1924 roku. Jego drugie wydanie ukazało się w 1953 roku (Szafer, Kulczyński, Pawłowski 1953). Tylko ono obejmuje aktualne granice Polski. Opracowaniem, które dostarczyło znacznie więcej danych na temat flory naszego kraju, a zwłaszcza nazewnictwa oraz liczby gatunków rodzimych i aklimatyzowanych, była Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 1995) i jej kolejne wydanie z 2002 roku pod redakcją Zbigniewa Mirka (Mirek 2002). Kluczem najszerzej ujmującym florę naszego kraju jest wydany w 1998 roku Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej Lucjana Rutkowskiego. Bardzo szczegółowych informacji na temat rozmieszczenia gatunków na obszarze Polski dostarcza system kartograficzny ewidencji rozmieszczenia gatunków ATPOL (ang. Atlas of Poland). Metoda ta została opracowana i udostępniona przez Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie. Kartogram stanowi siatkę pól o wymiarach 10x10 km, które następnie są zestawione w 44 duże kwadraty o bokach 100x100 km. W sumie, w granicach Polski znajduje się 3 137 podstawowych pól kartogramu, w których zawarta jest informacja o obecności lub braku w jego granicach danego gatunku. Zwieńczeniem 28-letniej pracy polskich botaników jest opracowanie pod redakcją Adama Zająca z 2001 roku, pt. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając 2001). Atlas ten oparty jest na imponującej liczbie około 4,5 mln dat florystycznych. Prezentuje on rozmieszczenie około 90% składników polskiej flory. Około 400 map taksonów trudnych i krytycznych opracowali osobno specjaliści, opierając się na rewizji materiałów zielnikowych tych taksonów. Dla około 20% gatunków przedstawiono na mapach stanowiska współczesne i historyczne. Aktualnych informacji na temat stanu zachowania i zagrożeń na jakie narażone są gatunki roślin w naszym kraju dostarcza opracowanie pt. Polska czerwona księga roślin. Pierwsze książkowe wydanie polskiej czerwonej księgi roślin ukazało się w 1993 roku. Zawiera opisy 206 taksonów, w tym 34 wymarłych. Drugie wydanie ukazało się w 2001 roku i objęło już 296 taksonów. Liczba ta stanowi 58% gatunków zagrożonych w naszej florze oraz 15% gatunków flory roślin naczyniowych Polski. Ochrona gatunkowa w Polsce ma długą historię, za jej początki uważa się przepisy chroniące cisa, które obowiązywały już w średniowieczu. W 1946 roku wydano pierwsze rozporządzenie o ochronie gatunkowej, którą objęto 110 gatunków roślin. Przepisy te zostały

zastąpione nowym rozporządzeniem w 1957 roku. W latach późniejszych lista ta była wielokrotnie modyfikowana. Zmieniała się zarówno lista gatunków prawnie chronionych, jak i podstawy prawne ochrony gatunkowej. Najnowsze Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej roślin z dnia 5 stycznia 2012 roku opublikowane zostało 20 stycznia 2012 roku. (Dz.U. poz. 81). Rozporządzenie to na podstawie art. 48 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody określa w załącznikach gatunki chronione objęte ochroną ścisłą (całkowitą), ochroną częściową i wymagające ustalenia stref ochronnych. Rozporządzenie to zawiera także wykaz zakazów i wyjątków od nich oraz sposoby ochrony. 3. Podstawowe informacje o budowie morfologicznej roślin Korzeń organ (zazwyczaj podziemny) pozbawiony liści i mocujący roślinę w podłożu. Odpowiada za pobieranie wody i soli mineralnych, może również pełnić funkcję organu magazynującego lub służyć do rozmnażania wegetatywnego. U dwuliściennych korzeń zarodkowy dominuje przez całe życie rośliny- wytworzony w ten sposób system korzeniowy nazywamy palowym. U jednoliściennych korzeń zarodkowy (główny) szybko zamiera a jego funkcję przejmują korzenie przybyszowe, wyrastające z nasady pędu tworząc system wiązkowy. Korzenie przybyszowe mogą wyrastać również na pędach nadziemnych, kłączach czy cebulach (Ryc. 1). a b c d Ryc. 1. Korzeń: a system korzeniowy palowy, b system korzeniowy wiązkowy, c, d korzenie spichrzowe Pęd typowy stanowi nadziemną część rośliny. Składa się z łodygi i osadzonych na niej liści. Wyróżnia się pęd główny i pędy boczne. Pędy mogą być pojedyncze lub rozgałęziać się: monopodialnie, sympodialnie, dychotomicznie lub pseudodychotomicznie (Ryc. 2). Pędy mogą być prosto wzniesione, pokładać się, płożyć, wić wokół lub czepiać podpór. Przystosowując się do różnych warunków życia ulegają wielu modyfikacjom (Ryc. 3). Liście wyrastają na łodydze w miejscach zwanych węzłami, natomiast miejsca pomiędzy nimi nazywa się międzywęźlami. Wzrost pędu głównego i jego odgałęzień przebiega w różnym tempie, w wyniku czego powstają pędy o różnej długości, te o wydłużonych odstępach między węzłami nazywamy długopędami, natomiast o krótkich międzywęźlach krótkopędami. 10

a Ryc. 2. Rozgałęzienia pędu: a monopodialne, b sympodialne, c dychotomiczne, d pseudodychotomiczne b c d a b c d e f Ryc. 3. wybrane modyfikacje pędu: a rozłogi, b ciernie, c wąsy, d bulwy, e cebula, f kłącze a b c d Ryc. 4. Kształt łodygi: a spłaszczona, b kanciasta, c żeberkowana, d oskrzydlona 11

a b c d e f g h i j k l ł m n o p Ryc. 5. Liść i jego modyfikacje: a, b, c pochwy liściowe (a traw, b baldaszkowatych, c gatka rdestowatych; d liść siedzący, e obejmujący łodygę, f - przerośnięty, g liście zrośnięte nasadą, h liść zbiegający po łodydze, i liść szpilkowy, j wąs liściowy, k przylistki; l, ł języczek i uszka u traw; unerwienie liści: m widlaste (dychotomiczne), n, o siatkowe (n dłoniaste, o pierzaste), p równoległe Łodyga zazwyczaj jest obła, często jednak przybiera różny kształt, który jest charakterystyczny dla gatunku, rodzaju lub rodziny, może być m.in.: spłaszczona, kanciasta, żeberkowana, oskrzydlona (Ryc. 4), wewnątrz pełna lub pusta, na zewnątrz naga lub owłosiona. Liść pełni głównie funkcję asymilacyjną, może również magazynować substancje zapasowe lub ochraniać inne organy. Typowy liść zróżnicowany jest na blaszkę, ogonek i nasadę. Niekiedy ulega modyfikacjom wytwarzając pochwy, przylistki, wąsy itp. (Ryc. 5). Ważnym elementem składowym liścia jest użyłkowanie (nerwacja). Liście mogą być jednożyłkowe (skrzypy i niektóre nagozalążkowe) lub wielożyłkowe. Nerwy mogą krzyżować się i układać względem siebie w różny sposób tworząc systemy unerwienia: widlaste (paprotniki i niektóre nagozalążkowe), siatkowe dłoniaste lub pierzaste (dwuliścienne) oraz równoległe (jednoliścienne Ryc. 5). 12

A j a b c d e f g h i k B C a b c d a b c d D a b c d e E a b c F a b c d e f g h i j G a b c d e f g Ryc. 6. Blaszka liściowa, osadzenie liści na pędzie: A) kształt blaszki liściowej: a igiełkowaty, b równowąski, c lancetowaty, d klinowaty, e jajowaty, f odwrotniejajowaty, g eliptyczny, h sercowaty, i strzałkowaty, j nerkowaty, k tarczowaty; B) szczyt blaszki liściowej: a zaostrzony, b zaokrąglony, c zakończony kończykiem, d wycięty; C) nasada blaszki liśćiowej: a klinowata, b zaokrąglona, c sercowata, d strzałkowata; D) wcięcie blaszki liściowej: a pierzastowrębny, b pierzastoklapowany, c pierzastosieczny; E) osadzenie liści na pędzie: a skrętoległe, b naprzeciwległe, c okółkowe; F) brzeg blszki liściowej: a cały, b falisty, c piłkowany, d podwójnie piłkowany, e karbowany, f podwójnie karbowany, g ząbkowany, h podwójnie ząbkowany, i orzęsiony, j kolczasty; G) typy owłosienia: a szczecinkowate, b wełniste, c kutnerowate, d kolczaste, e gruczołkowate, f gwiazdkowate, g tarczowate Blaszka liściowa może przybierać różne kształty: od igiełkowatego do okrągłego. Zróżnicowany jest również kształt nasady i szczytu blaszki liściowej. Brzeg blaszki liściowej może być cały lub w różny sposób urzeźbiony, a sama blaszka mniej lub bardziej wcięta lub cała. Powierzchnia liścia może być naga lub w całości albo częściowo pokryta różnego rodzaju włoskami (Ryc. 6). Niektóre liście pozbawione są ogonka, wówczas mówi się o liściach siedzących lub zbiegających czy obejmujących łodygę (Ryc. 5). 13

Pojawiające się kolejno na roślinie liście, zwłaszcza te najwcześniejsze i najpóźniejsze (najwyżej położone), różnią się od pozostałych kształtem i wielkością, szczególnie dotyczy to liści przykwiatowych (Ryc. 7). Ryc. 7. Liście przykwiatowe Liście składające się z jednej blaszki liściowej nazywamy pojedynczymi, natomiast składające się z kilku pojedynczych listków osadzonych na wspólnej osi (osadce) złożonymi. W zależności od liczby listków w liściu oraz ich ułożenia wyróżniamy liście trójlistkowe, dłoniasto- i pierzastozłożone (Ryc. 8). a b c d e Ryc. 8. Liście złożone: a trójlistkowy, b dłoniastozłożony, c parzystopierzastozłożony, d nieparzystopierzastozłożony, e podwójnie nieparzystopierzastozłożony Kwiat jest organem typowym dla roślin nasiennych, powstaje z przekształconego, skróconego pędu służącego do rozmnażania generatywnego, w wyniku którego powstaje nasienie i owoc (Ryc. 9). Ryc. 9. Schemat budowy kwiatu 14

Kwiatostan stanowi specjalny odcinek pędu (oś kwiatostanu osadka, osadnik) z przynajmniej kilkoma kwiatami. W zależności od sposobu rozgałęziania się pędu kwiatostanowego oraz sposobu osadzenia kwiatów kwiatostany przybierają różną postać (Ryc. 10). A a b c d e f h g i j k l B a b c d Ryc. 10. Kwiatostany: A) groniaste (monopodialne): a grono, b baldachogrono, c kłos prosty, d kolba, e kotka (bazia), f wiecha prosta, g baldach, h główka, i koszyczek, j wiecha złożona, k baldach złożony, l kłos złożony; B) wierzchotkowe (sympodialne): a wierzchotka dwuramienna, b wierzchotka wieloramienna, c sierpik, d wachlarzyk 15

Owoc jest tworem charakterystycznym dla okrytonasiennych, w jego powstawaniu bierze udział zalążnia słupka, a niekiedy i inne elementy kwiatu. Typowy owoc składa się z owocni, powstałej ze ścian zalążni oraz nasienia lub nasion. W zależności od rodzaju zalążni owoce dzielimy na suche i mięsiste. Jeżeli w powstawaniu owocu bierze udział wiele słupków jednego kwiatu powstaje owoc zbiorowy, natomiast ze zrośnięcia się ze sobą kilku kwiatów z kwiatostanu powstaje owocostan. Kiedy w budowie owocu uczestniczy dno kwiatowe, powstaje owoc szupinkowy (pozorny) Ryc. 11. A a b c d e f g B a b c d e f g h i C a b c D a b c d Ryc. 11. Typy owoców: A) owoce suche pękające: a mieszek, b strąk, c łuszczyna, d łuszczynka, e puszka, f, g torebka; B) owoce suche niepękające: a, b, c, d orzeszek, e, f rozłupnia, g,h niełupka, i ziarniak; C) owoce mięsiste: a pestkowiec, b, c jagoda; D) owoce zbiorowe (złożone): a wieloorzeszkowy, b wielopestkowcowy, c wieloorzeszkowy (szupinkowy), d wielomieszkowy (szupinkowy) 16

4. Słowniczek terminów morfologicznych Baldach prosty kwiatostan groniasty o skróconej osi, kwiatach wyrastających prawie z tego samego miejsca, osadzonych na szypułach podobnej długości. Baldachogrono kwiatostan groniasty o kwiatach wyrastających w różnych miejscach osi głównej, szypułach różnej długości, dorastających do tego samego poziomu. Baldaszek mały baldach stanowiący część baldachu złożonego. Brodawka mała ziarenkowata wypukłość na powierzchni liścia, pędu lub korzenia. Bulwa kuliste lub podłużne zgrubienie podziemnego pędu lub korzenia. Bulwka łatwo odpadające, niewielkie, kuliste zgrubienie, wyrastające w pachwinie liściowej lub kwiatostanie, służące do rozmnażania wegetatywnego. Cebula zmodyfikowany pęd podziemny o silnie skróconej łodydze i mięsistych liściach. Cierń kłujący zmodyfikowany pęd, liść, przylistek lub kwiatostan. Długopęd pęd rośliny drzewiastej odznaczający się szybkim wzrostem, wydłużonymi międzywęźlami, na którym występują pojedynczo liście, rzadziej kwiaty, por. z krótkopęd. Dno kwiatowe rozszerzony szczyt szypułki kwiatowej, na której osadzone są elementy kwiatu. Endokarp wewnętrzna warstwa owocni, często ulegająca stwardnieniu tworząc pestkę otaczającą nasienie. Gatka błoniasta pochewka obejmująca łodygę u nasady liścia (rodzina rdestowatych Polygonaceae). Głąbik pozbawiona liści łodyżka wyrastająca wprost z kłącza lub szyi korzeniowej. Główka kwiatostan groniasty o silnie skróconej osi oraz gęsto osadzonych siedzących lub krótkoszypułowych kwiatach. Grono kwiatostan groniasty o wydłużonej, pojedynczej osi i wyrastających z niej kwiatach na szypułach. Gruczoł, gruczołek organ wydzielniczy zazwyczaj w postaci pęcherzyka, często na szczycie włoska (włosek gruczołowaty). Hypancjum silnie wgłębione lub o wąskiej gardzieli dno kwiatowe z ukrytymi wewnątrz zalążniami słupków. Jagoda owoc mięsisty z ukrytymi wewnątrz licznymi nasionami, które otacza twarda łupina. Języczek błoniasty twór występujący u traw i turzyc na pograniczu blaszki i pochwy liściowej. Karpofor trzonek wynoszący słupek, potem owoc ponad nasadę innych części kwiatu. Kielich zewnętrzna część kwiatu składająca się z zielonych zazwyczaj działek i różniących się od nich płatków korony, rzadziej stanowi jedyny element okwiatu. Kieliszek dodatkowy element okwiatu umieszczony poniżej działek kielicha. Kłącze wydłużony, zazwyczaj podziemny pęd zmodyfikowany, ze zredukowanymi łuskowatymi liśćmi Kłębik mały, zbity kwiatostan wierzchotkowaty. Kłos kwiatostan groniasty o siedzących kwiatach umieszczonych na wydłużonej osi. Kłosek mały kłos, złożony z jednego, kilku lub kilkunastu kwiatów otoczonych dwoma plewami. 17

Kolanko zgrubiały węzeł źdźbła traw. Kolba kwiatostan groniasty o silnie zgrubiałej osi i siedzących kwiatach ustawionych na niej spiralnie, występuje np. u kukurydzy. Kolec ostro zakończony wytwór skórki lub kory, por. z cierń. Kończyk niewielki wyrostek na szczycie liścia lub osi liściowej liścia złożonego. Korona wewnętrzna części okwiatu złożona z wolnych lub zrośniętych płatków. Koszyczek kwiatostan groniasty o silnie rozszerzonym dnie (osadniku), z osadzonymi na nim, siedzącymi kwiatami, otoczonym wielolistkową okrywą. Występuje w rodzinie astrowatych (Asteraceae). Kotka (bazia) odmiana kwiatostanu typu kłos, o wiotkiej, przewieszającej się osi. Występuje np. u wierz, topól. Krótkopęd pęd o silnie skróconych odstępach między węzłami, por. z długopęd. Kwiat skrócony pęd z przekształconymi liśćmi, służący do wytwarzania owoców i nasion: dolny ze słupkiem górnym i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi poniżej zalążni słupka, górny ze słupkiem dolnym, obrośniętym przez dno kwiatowe i pozostałymi elementami kwiatu osadzonymi powyżej zalążni słupka, grzbiecisty posiadający tylko 1 płaszczyznę symetrii, np. kwiat motylkowy lub wargowy, języczkowy (-aty) o symetrii grzbiecistej ze zrośniętą koroną w taśmowaty, pojedynczy płatek, motylkowaty (-owy) o symetrii grzbiecistej, płatkach korony zróżnicowanych na 1górny żagielek, 2 boczne skrzydełka i 2 dolne tworzące łódeczkę, promienisty posiadający przynajmniej 2 płaszczyzny symetrii, wargowy o symetrii grzbiecistej, o zrosłopłatkowej koronie, podzielonej głębokimi wcięcimi na dwie różne części zwane wargami, górnej powstałej ze zrośnięcia 2 płatków i dolnej zrośniętej z 3 płatków. Kwiatostan pęd kwiatonośny przynajmniej z 2 kwiatami. Listek część składowa liścia złożonego, osadzona na wspólnej osi liścia. Łuska twór powstały z przekształcenia liścia, rzadziej epidermy. Łuszczyna owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia 2 owocolistków, posiadający wewnątrz fałszywą przegrodę, powstałą w wyniku bujania owocolistków, 3 5 razy długa jak szeroka. Łuszczynka jak łuszczyna, lecz do 3 razy tak długa jak szeroka. Mezokarp środkowa warstwa owocni, ze względu na sposób wykształcenia wyróżnia się owoce soczyste (mezokarp gruby mięsisty, tworzony przez miękisz) lub suche (mezokarp suchy i cienki). Mieszek owoc pojedynczy, suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się jednego owocolistka, otwierający się wzdłuż miejsca zrośnięcia. Międzywęźle część łodygi pomiędzy dwoma węzłami. Miodnik organ wydzielający nektar. Nerwy (żyłki) miejsce przebiegu wiązek naczyniowo-sitowych na powierzchni liścia. Nerwacja sposób i układ rozmieszczenia nerwów na powierzchni liścia. 18

Niełupka owoc suchy niepękający, jednonasienny, o skórzastej owocni, która luźno otacza nasienie. Okwiat płonne części kwiatu składające się z wolnych lub zrośniętych płatków i kielicha. podwójny zróżnicowany na kielich i koronę, pojedynczy niezróżnicowany. Orzech jednonasienny owoc suchy niepękający o stwardniałej owocni, podobny do niełupki, zazwyczaj od niej większy. Orzeszek mały orzech. Osadnik kwiatostanu rozszerzony szczyt szypuły kwiatostanu, na której osadzone są elementy kwiatostanu. Osklepki łuskowate wyrostki zamykające wylot gardzieli korony, występuje u niektórych szorstkolistnych (Boraginaceae). Ostroga zamknięty na końcu, walcowaty wyrostek u nasady płatka korony, działki kielicha lub listka miodnikowego. Ość włosowaty, sztywny wyrostek na szczycie plewki lub liścia. Owoc organ u okrytozalążkowych, powstający z zalążni słupka, zawierający wewnątrz nasiono bądź nasiona i osłaniający je. Owocnia ściana owocu powstała ze ścian zalążni. Owocolistek (-ki) element (-y) słupka kwiatu, który (-re) po zrośnięciu tworzą słupek. Owocostan owoc (skupienie owoców) powstały z przekształcenia całego kwiatostanu. Paznokieć silnie zwężona część nasadowa (dolna) płatka korony, występuje np. u niektórych goździkowatych (Caryophyllaceae). Pączek zawiązek pędu. Pestkowiec (pestczak) owoc pojedynczy z mięsistym mezokarpem i twardym endokarpem (pestką). Plewinka łuska występująca u podstawy kwiatu na dnie koszyczka u astrowatych (Asteraceae). Plewki małe listki u podstawy kwiatu traw. Plewy małe listki u podstawy kłoska traw. Pochwa liściowa nasadowa, często rozszerzona i obejmująca łodygę, część liścia. Podsadka listek, z którego pachwiny wyrasta kwiatostan lub jego część. Pokrywki przysadki (małe listki) występujące u podstawy baldaszka w kwiatostanie baldaszkowatych (Apiaceae). Pokrywy przysadki występujące u podstawy baldachu złożonego baldaszkowatych. Przykoronek łuski występujące na granicy, gdzie blaszka płatka korony przechodzi w paznokieć. Pełni funkcję powabni i ochrania elementy rozrodcze kwiatu. Występuje np. u goździkowatych (Caryophyllaceae). Przylistki zazwyczaj niewielkie wyrostki u nasady ogonka liściowego. Przysadka liść, z którego pachwiny wyrasta kwiat. Rozłogi wydłużone i płożące się pod lub nad ziemią pędy. Rozłupki elementy owocu typu rozłupnia, na jakie rozpada się on po dojrzeniu. Rozmnóżka patrz bulwka. Rozeta (różyczka) liściowa skupienie równomiernie rozmieszczonych liści odziomkowych. 19

Sierpik jednoramienny kwiatostan wierzchotkowy, kwiaty widziane z góry układają się w jednej linii. Kwiaty kwitną od środka na zewnątrz. Bardzo podobny do niego jest skrętek, którego kwiaty widziane z góry kwiatostanu układają się zygzakowato. Skrętek patrz sierpik. Skrzydlak oskrzydlony orzeszek lub rozłupka, występuje np. u klonów. Strąk owoc pojedynczy,suchy, pękający, powstały ze zrośnięcia się 1 owocolistka, pękający wzdłuż szwu zrośnięcia i linii grzbietowej. Zalążek żeński organ w którym rozwija się woreczek zalążkowy z komórką jajową, a po jej zapłodnieniu zarodek, a następnie nasiono. Zalążnia dolna część słupka zawierająca zalążki. Zarodnia organ rozmnażania bezpłciowego roślin zarodnikowych, w którym powstają haploidalne zarodniki. Zarodnik jednokomórkowy twór powstający w zarodniach roślin zarodnikowych. Zawijka skórny wyrostek spodniej strony liścia paproci, okrywający kupki zarodni (skupienie zarodni). Ziarniak owoc pojedynczy, suchy, niepękający, którego owocnia zrasta się z pojedynczym nasieniem. Źdźbło łodyga traw. 5. Podstawowe informacje dotyczące zbioru roślin i sporządzania zielnika Prowadząc różnorodne botaniczne, a zwłaszcza florystyczne badania terenowe, często sporządza się zielnik. Zwykle zbiera się nieznane gatunki, w celu późniejszego ich zidentyfikowania przy pomocy odpowiednich kluczy. Zielnik ma także dokumentować występowanie gatunku na danym terenie; obecnie tę rolę może spełniać dobrze wykonana fotografia. Poprawnie zebrany, oznaczony i opisany materiał roślinny włącza się do zielnika naukowego albo dydaktycznego. Każdy z nich może mieć charakter taksonomiczny lub morfologiczny, chociaż ten ostatni najczęściej ilustruje morfologię organów roślinnych oraz ich modyfikacje, bądź przedstawia charakterystyczne gatunki z wybranych rodzin lub siedlisk. Zbierając materiały do zielnika, należy uwzględniać zasady ochrony przyrody i ochrony gatunkowej roślin, pamiętać o poszanowaniu prywatnej własności terenu, a szczególnie uwzględniać właściwości uczulające wydzielin roślinnych. Do zielnika wybieramy okazy typowe dla danej populacji, w fazie generatywnej (zwłaszcza kwitnące), zdrowe, nie uszkodzone żerowaniem owadów, pomijając okazy usychające lub zwiędnięte. Rośliny zielne o mniejszych rozmiarach zbieramy i suszymy w całości. Większe można zgiąć, pociąć na części albo zebrać z nich tylko fragmenty istotne dla identyfikacji gatunku (np. liście odziomkowe + środkowa część łodygi z liściem + szczyt pędu z kwiatami/owocami). W przypadku drzew i krzewów ścinamy sekatorem boczne gałązki z liśćmi, kwiatami/owocami; pędy odroślowe często wyglądają nietypowo, dlatego je pomijamy. Jeżeli nie znamy zbieranego gatunku, warto zapisać w notatniku dodatkowe informacje przydatne przy jego oznaczaniu, np. wysokość, pokrój, sposób wzrostu (kępowy, rozłogowy) i te cechy, które po zasuszeniu są trudne lub niemożliwe do stwierdzenia, np. zapach, wydzielanie soku mlecznego czy szczegóły barwy kwiatów. Warto wykonać fotografię całej rośliny lub jej ważnych diagnostycznie organów, np. kwiatów. Wskazane jest 20

również zebranie i zasuszenie oddzielnie paru kwiatów lub owoców przeznaczonych tylko do oznaczania. Jednego dnia najlepiej zbierać niewiele roślin, ponieważ dalszy sposób postępowania z nimi jest pracochłonny. Okazy szybko więdnące powinno się od razu po zbiorze, jeszcze w terenie, starannie rozłożyć na zwykłym, dobrze chłonącym wilgoć papierze gazetowym, nadając im w miarę naturalny wygląd. Uprzednio, rośliny należy oczyścić z przyczepionych resztek podłoża, kurzu, owadów, pajęczyn, fragmentów innych roślin. Nie wolno jednak poprawiać wyglądu zasuszanej rośliny, np. usuwając uschnięte liście lub przekwitłe kwiaty. Do każdej rośliny trzeba dołączyć podstawowe informacje o miejscu zbioru (lokalizacja, siedlisko) i datę zbioru. W terenie dane te można zapisać pod kolejnym numerem w notatniku i potem wykorzystać do sporządzenia etykiety zielnikowej, a obok rośliny położyć jedynie karteczkę z tym numerem. Stosik roślin przełożonych gazetami ściskamy teczką lub ramką z tak przymocowanymi taśmami, aby możliwe było ich regulowane związywanie. Teczkę łatwo sporządzić ze sztywnych tekturowych okładek dużego bloku rysunkowego (format zbliżony do A3) albo odpowiednio przyciętych boków pudeł kartonowych. Jako ramki zielnikowe można wykorzystać ażurowe, metalowe półki z lodówki. Jeżeli niemożliwe jest rozłożenie roślin w terenie, najlepiej umieścić je pojedynczo w foliowych torebkach (dołączając kartkę z opisem/numerem) i rozłożyć do suszenia zaraz po powrocie. Rośliny suszy się w miejscu przewiewnym, suchym, przekładając je delikatnie do suchych gazet początkowo codziennie, potem rzadziej, aż do całkowitego wyschnięcia. Jeżeli możemy, najlepiej od razu po zbiorze oznaczyć nieznane rośliny, m.in. wykorzystując zebrane dodatkowo części generatywne. Jeżeli oznaczamy rośliny zasuszone, ich drobne, delikatne, kruszące się części, zwłaszcza kwiaty, trzeba uprzednio na kilka minut zanurzyć w gorącej wodzie, a po wyjęciu i ostygnięciu oglądać na szalce z wodą, delikatnie manewrując igłą preparacyjną lub pęsetą. Wysuszone i zidentyfikowane rośliny można przymocować paskami papieru do sztywnego papierowego arkusza formatu A3. Do każdego arkusza dołączamy etykietę zielnikową, zawierającą w nagłówku nazwę zielnika, a następnie (w zielniku naukowym): nazwę łacińską gatunku, zgodną z obowiązującą nomenklaturą i nazwisko autora, który opisał dany gatunek; zalecana aktualna Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, pełną datę zbioru, w tym rok zapisany koniecznie czterema cyframi, miejsce zbioru, zwane stanowiskiem; minimum miejscowość albo najbliższa miejscowość (z podaniem kierunku geograficznego i odległości), albo utrwalona nazwa topograficzna zawsze z podaniem przynależności administracyjnej (przynajmniej nazwy gminy); zalecane jest też podanie współrzędnych geograficznych, odczytanych z map topograficznych albo dzięki GPS, dokładny opis miejsca zbioru i siedliska (np.: ok. 20 m na E od ujścia odpływu przy brzegu N śródleśnego jeziorka, szuwar trzcinowy, na głęb. 0,5 m i dnie zamulonym), pełne imię i nazwisko (nie inicjały!) osoby, która gatunek zebrała, pełne imię i nazwisko osoby, która gatunek oznaczyła. Dokładnie zasady sporządzania zielnika opisuje Drobnik (2007). 21

22 6. Literatura Czarnocki J. 1950. Klucz do oznaczania traw. PWRiL, Warszawa. Drobnik J. 2007. Zielnik i zielnikoznawstwo. PWN, Warszawa. Falkowski M. (red.) 1982. Trawy polskie. PWRiL, Warszawa. Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych., 1919 1980. t. I XIV. PAU PWN, Warszawa Kraków. Flora Polski. Rośliny naczyniowe., t. IV 1985, t.v 1987. PWN, Warszawa Kraków. t III 1992. Inst. Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków. Hamilton A. C., Hamilton P. 2006. Plant conservation: an ecosystem approach. Earthscan. Klama H. 2006. Czerwona lista wątrobowców i glewików w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Kościelny S. 1954. Klucz do oznaczania pospolitych traw. PWRiL, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Vascular plants of Poland a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W: Z. Mirek (red.). Różnorodność biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Mowszowicz J. 1977. Pospolite rośliny naczyniowe Polski. wyd. 3. PWN. Warszawa. Mowszowicz J. 1979. Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. WSiP, Warszawa. Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalouge of Polish mosses. W: Mirek Z. W. Szafer Institute of Botany, Polisch Academy of Science, Kraków. Rostafiński J., Seidl O. 1979. Przewodnik do oznaczania roślin. wyd. 21. PWRiL. Rothmaler W., Schubert R., Vent W. 1988. Exkursionsflora die Gebiete der DDR und der BRD. Gefaβpflanzen. 14 Aufl. Volk u. Wissen Volkseigner, Berlin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z dnia 20 stycznia 2012 r. poz. 81). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie siedlisk przyrodniczych gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000. (Dz.U. z dnia 20 stycznia 2012, poz. 1041). Rutkowski L. 2011. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. II. PWN, Warszawa. Szweykowska A., Szweykowski J. 2002. Botanika, t. II. Systematyka. PWN. Warszawa. Szweykowski J. 2006. An Annotated checklist of polish liverworts and hornworts. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 4. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. t. I i II wyd. 2. PWN, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J. 2007. Dendrologia. wyd. 3. PWN, Warszawa. Simpson M.G. 2010. Plant Systematics. Amsterdam, Boston, London, Elsevier, s. 200 203. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1969. Rośliny polskie. wyd. 3. PWN, Warszawa. Tutin T. G., Burges N. A., Chater A. O., Edmondson J. R., Heywood V. H., Moore D. M., Valentine D. H, Walters S. M., Webb D. A. 1993. Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge University Press. Wójcik H. 2007. Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. Multico Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. & Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

II. Lokalizacja stanowisk do zajęć terenowych Poniższy szkic (Ryc. 12) przedstawia obszar, na którym prowadzone będą zajęcia terenowe z rozpoznawania roślin. lasy i zarośla zbiorowiska łąkowe, ruderalne i ziołorośla tereny zabudowane ścieżki linia kolejowa drogi 1, 2 torfowiska przejściowe Ryc. 12. Szkic sytuacyjny do zajęć terenowych 23

III. Alfabetyczna lista taksonów Wybrane cenne rośliny, występujące w północno-wschodniej Polsce Nazwa łacińska Nazwa polska Gromada: Mszaki Bryophyta Klasa: Wątrobowce Marchantiopsida Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. Bazzania trilobata Biczyca trójwrębna cz. Ptilidium ciliare Rzęsiak pospolity cz. Riccia fluitans Wgłębka wodna + Trichocolea tomentella Rzęsienica kutnerowata cz. Klasa: Mchy Bryopsida Aulacomnium palustre Próchniczek błotny cz. Buxbaumia viridis Bezlist okrywowy 1386 ś. V + c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d olsy, bory bagienne sosnowe i świerkowe, brzegi torfowisk i jezior wilgotne bory, torfowiska, brzegi zarastających jezior wody stojące, lekko kwaśne, stawy, starorzecza źródliska i wysięki wody, olsy, zabagnione lasy świerkowe i mieszane, podmokłe doliny torfowiska wysokie i przejściowe, bory bagienne, podmokłe łąki, olsy epiksyl lasy bukowe, dąbrowy i bory mieszane Calliergonella cuspidata Mokradłoszka zaostrzona cz. torfowiska, olsy Climacium dendroides Drabik drzewkowaty cz. podmokłe łąki, zarośla łozowe, olsy Dicranum polysetum Widłoząb szczecinkowaty cz. bory sosnowe Dicranum scoparium Widłoząb miotłowy cz. bory iglaste i mieszane Dicranum viride Widłoząb zielony 1381 ś. epifit/epiksyl lasy liściaste Drepanocladus vernicosus Sierpowiec błyszczący 1393 ś. + torfowiska niskie i przejściowe 24

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Eurhynchium angustirete Dzióbkowiec Zetterstedta cz. lasy liściaste (grądy, łęgi) Eurhynchium striatum Dzióbkowiec bruzdowany cz. lasy liściaste (grądy, łęgi) Fontinalis antipyretica Zdrojek potokowy + czyste wody płynące, rzadziej stojące Hylocomium splendens Gajnik lśniący cz. bory iglaste i mieszane, wrzosowiska Leucobryum glaucum Bielistka sina 1400 cz. wilgotne lasy iglaste i łąki Plagiothecium undulatum Płaszczeniec marszczony + bory Pleurozium schreberi Rokietnik pospolity cz. bory i wrzosowiska Polytrichum commune Płonnik pospolity cz. Polyrtichum strictum Płonnik właściwy cz. wilgotne bory, łąki, torfowiska niskie i przejściowe torfowiska wysokie i przejściowe, bory bagienne Pseudoscleropodium purum Brodawkowiec czysty cz. lasy szpilkowe, rzadziej lasy liściaste Ptilium crista-castrensis Piórosz pierzasty cz. bory Rhytidiadelphus squarrosus Fałdownik nastroszony cz. brzegi lasów, dróg, trawiaste, wilgotne stoki, śródleśne łąki Rhytidiadelphus triquetrus Fałdownik trzyrzędowy cz. lasy liściaste, mieszane, bory Sphagnum cuspidatum Torfowiec spiczastolistny 1409 ś. torfowiska wysokie i przejściowe Sphagnum fallax Torfowiec kończysty 1409 cz. torfowiska przejściowe i wysokie Sphagnum fimbriatum Torfowiec postrzępiony 1409 ś. torfowiska przejściowe, podmokłe lasy Sphagnum fuscum Torfowiec brunatny 1409 ś. V + torfowiska wysokie Sphagnum girgensohnii Torfowiec Girgensona 1409 ś. bory świerkowe, torfowiska Sphagnum magellanicum Torfowiec magellański 1409 ś. torfowiska wysokie Sphagnum palustre Torfowiec błotny 1409 ś. torfowiska przejściowe i wysokie, olsy, bory bagienne Sphagnum rubellum Torfowiec czerwonawy 1409 ś. torfowiska wysokie Sphagnum squarrosum Torfowiec nastroszony 1409 cz. torfowiska, bory bagienne i olsy Sphagnum teres Torfowiec obły 1409 ś. + torfowiska wysokie i przejściowe 25

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Gromada: Paprotniki Pteridiophyta Klasa: Widłaki Lycopsida Diphasiastrum complanatum Widłak spłaszczony ś. + bory sosnowo-świerkowe Diphasiastrum tristachyum Widlicz cyprysowy ś. EN V + wrzosowiska, bory sosnowe Huperzia selago Widłak wroniec ś. [V] + wilgotne, cieniste lasy Isoëtes lacustris Poryblin jeziorny ś. VU V + Lycopodiella inundata Widłaczek torfowy 1413 ś. VU V + zbiorniki oligotroficzne - piaszczyste lub żwirowe dno na mokrym piasku - torfowiska, brzegi zbiorników wodnych Lycopodium annotinum Widłak jałowcowaty 1413 ś. bory i lasy mieszane, brzegi torfowisk Lycopodium clavatum Widłak goździsty 1413 ś. bory, wrzosowiska, torfowiska Klasa: Skrzypy Sphenopsida Equisetum hyemale Skrzyp zimowy + wysięki na zboczach, obniżenia terenu, lasy i leśne łąki Equisetum telmateia Skrzyp olbrzymi ś. + źródliska, łęgi, wilgotne lasy Equisetum variegatum Skrzyp pstry ś. + wilgotne piaski, torfowiska - podłoże alkaliczne Klasa: Paprocie Filicopsida Botrychium lunaria Podejźrzon księżycowy ś. 2 V + nasłonecznione zbocza i łąki Botrychium matricariifolium Podejźrzon marunowy ś. 2 CR E + łąki i widne lasy Botrychium simplex Podejźrzon pojedynczy 1419 ś. 1, 2 CR E + murawy bliźniczkowe, wrzosowiska Dryopteris cristata Nerecznica grzebieniasta V olszyny, łozowiska, torfowiska Matteucia struthiopteris Pióropusznik strusi ś. + łęgi, brzegi strumieni, żyzne grądy Ophioglossum vulgatum Nasięźrzał pospolity ś. 2 V + wilgotne łąki, zarośla, skraje torfowisk Osmunda regalis Długosz królewski ś. V + wilgotne lasy, olsy, łęgi, brzegi rzek Polypodium vulgare Paprotka zwyczajna ś. skarpy, strome zbocza, wykroty drzew 26

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Gromada: Nasienne Spermatophyta Podgromada: Nagonasienne Gymnospermae Klasa: Szpilkowe Pinopsida Taxus baccata Cis pospolity ś. VU + grądy Podgromada: Okrytonasienne Angiospermae Klasa: Dwuliścienne Magnoliopsida Aconitum variegatum Tojad dzióbaty ś. + skraje lasów, zarośla nad rzekami Adenophora lilifolia Dzwonecznik wonny 4068 ś. 1, 2 E + świetliste dąbrowy, lasy, brzegi lasów do odnalezienia w lasach grądowych, świetlistych dąbrowach i w sosnowodębowych borach mieszanych Agrimonia pilosa Rzepik szczeciniasty 1393 ś. 1 + brzegi dróg, w grądach Ajuga pyramidalis Dąbrówka piramidalna. + widne lasy, murawy Aldrovanda vesiculosa Aldrowanda pęcherzykowata 1516 ś. 1, 2 +stref. CR E + Anemone sylvestris Zawilec wielkokwiatowy ś. 2 + ciepłe zatoki eutroficznych i mezotroficznych jezior ciepłolubne grądy, murawy na glebach alkalicznych, pastwiska Aquilegia vulgaris Orlik pospolity ś. świetliste lasy, polany Arctostaphylos uva-ursi Mącznica lekarska ś. + wrzosowiska, brzegi borów Arnica montana Arnika górska ś. 2 V + bory, suche murawy Aruncus sylvestris Parzydło leśne ś. + lasy, zarośla Asarum europaeum Kopytnik pospolity cz + lasy liściaste i zarośla Astragalus danicus Traganek duński + suche murawy, zbocza, skraje lasów Batrachium aquatile Włosienicznik wodny ś. + wody stojące i wolno płynące Batrachium circinatum Włosienicznik krążkolistny + wody stojące i wolno płynące Batrachium trichophyllum Włosienicznik skąpopręcikowy ś. + wody stojące i wolno płynące Betonica officinalis Bukwica zwyczajna + widne grądy, dąbrowy 27

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Betula humilis Brzoza niska ś. 2 EN V + torfowiska niskie, mokradła Betula nana Brzoza karłowata ś. EN V + torfowiska wysokie Campanula bononiensis Dzwonek boloński ś. 2 + murawy ciepłolubne, brzegi grądów Campanula latifolia Dzwonek szerokolistny ś. V + żyzne grądy, buczyny Carlina acaulis Dziewięćsił bezłodygowy ś. + suche murawy, widne bory Chamaedaphne calyculata Chamedafne północna ś. EN V + torfowiska Chimaphila umbellata Pomocnik baldaszkowaty ś. + bory Cimicifuga europaea Pluskwica europejska + lasy liściaste Corydalis cava Kokorycz pusta + żyzne grądy i buczyny Corydalis pumila Kokorycz drobna ś. VU V + buczyny, żyzne grądy Corydalis solida Kokorycz pełna + żyzne grądy i buczyny Daphne mezereum Wawrzynek wilczełyko ś. lasy liściaste i zarośla Dianthus arenarius Goździk piaskowy ś. + murawy napiaskowe Dianthus carthusianorum Goździk kartuzek + Dianthus deltoides Goździk kropkowany + Dianthus superbus Goździk pyszny ś. 2 V + Digitalis grandiflora Naparstnica zwyczajna ś. + prześwietlone bory, suche polany śródleśne murawy napiaskowe, prześwietlone bory, suche polany śródleśne łąki trzęślicowe, łąki podmokłe, turzycowiska ciepłolubne zarośla, zręby, bory mieszane Drosera anglica Rosiczka długolistna ś. E + torfowiska wysokie i przejściowe Drosera intermedia Rosiczka pośrednia ś. E + torfowiska wysokie i przejściowe Drosera rotundifolia Rosiczka okrągłolistna ś. V + torfowiska wysokie i przejściowe Empetrum nigrum Bażyna czarna [V] + bory, wrzosowiska, torfowiska Filipendulina vulgaris Wiązówka bulwkowa + murawy ciepłolubne, alkaliczne łąki, polany śródleśne Frangula alnus Kruszyna pospolita cz. lasy, zarośla, brzegi wód 28

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Galium odoratum Przytulia wonna cz. lasy liściaste -najczęściej bukowe Gentiana cruciata Goryczka krzyżowa ś. 2 + brzegi lasów, murawy Gentiana pneumonanthe Goryczka wąskolistna ś. 2 V + podmokłe łąki, łąki trzęślicowe Gentianella amarella Goryczuszka gorzkawa ś. E + łąki i murawy Gentianella uliginosa Goryczuszka błotna ś. 2 E + młaki, mokradła, alkaliczne torfowiska Geum aleppicum Kuklik sztywny + lasy liściaste, zarośla Hedera helix Bluszcz pospolity Cz. lasy liściaste Helichrysum arenarium Kocanki piaskowe cz. suche murawy, wydmy Hepatica nobilis Przylaszczka pospolita ś. lasy liściaste, zarośla Hierochloë australis Turówka leśna cz. V + bór mieszany Hierochloë odorata Turówka wonna cz. V + łąki, zarośla, słoneczne zbocza Hottonia palustris Okrężnica bagienna + olsy, wody stojące i wolno płynące Hydrocotyle vulgaris Wąkrota zwyczajna + torfowiska, olszyny, mokre łąki, brzegi wód Jovibarba sobolifera Rojownik pospolity ś. + piaski Laserpitium latifolium Okrzyn szerokolistny + łąki, zarośla, skraje lasów Lathraea squamaria Łuskiewnik różowy + pasożyt leszczyny, olszy, grabu u podnóża zboczy, w grądach Lathyrus montanus Groszek skrzydlasty + widne lasy i zarośla Lathyrus niger Groszek czerniejący + widne lasy liściaste, zarośla i ich skraje Lathyrus palustris Groszek błotny V + mokre łąki i zarośla Lathyrus pisiformis Groszek wielkoprzylistkowy ś. 2 VU R + ciepłolubne grądy, dąbrowy, ciepłolubne zarośla Ledum palustre Bagno zwyczajne ś. torfowiska wysokie, bory bagienne Linnaea borealis Zimoziół północny ś. + bory sosnowe Lunaria rediviva Miesiącznica trwała + wilgotne lasy liściaste Melittis melissophyllum Miodownik melisowaty ś. + ciepłolubne grądy, lasy mieszane 29

Nazwa łacińska Nazwa polska Natura Ochrona 2000 a gat. b Kategorie zagrożenia Cz. K. Cz. L. c Gat. rzadkie Preferowane środowisko regionalnie d Menyanthes trifoliata Bobrek trójlistkowy cz. torfowiska niskie, młaki, rowy Moneses uniflora Gruszycznik jednokwiatowy + bory Monotropa hypopitys Korzeniówka pospolita + bory sosnowe Nuphar lutea Grążel żółty cz. Nuphar pumila Grążel drobny ś. VU V + Nymphaea alba Grzybienie białe cz. Nymphaea candida Grzybienie północne ś. VU + Nymphoides peltata Grzybieńczyk wodny ś. VU [V] + wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące o bardzo zróżnicowanej żyzności wody stojące lub wolno płynące, oligo- do słabo eutroficznych wody stojące lub wolno płynące, oligo- do słabo eutroficznych eutroficzne wody stojące lub wolno płynące, o mulistym dnie Orthilia secunda Gruszkówka jednostronna + bory, bory mieszane Ostericum palustre Starodub łąkowy 1617 ś. 1, 2 EN V + podmokłe łąki, w dolinach rzek Oxycoccus microcarpus Żurawina drobnolistna V + torfowiska wysokie Oxytropis pilosa Ostrołódka kosmata ś. 2 + suche wzgórza, murawy, piaski, żwiry Pedicularis palustris Gnidosz błotny ś. V + Pedicularis sceptrumcarolinum Gnidosz królewski ś. E + Pinguicula vulgaris Tłustosz pospolity ś. CR V + mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki mokradła, torfowiska niskie, źródliska, podmokłe łąki torfowiska niskie, wilgotne łąki, źródliska Polemonium coeruleum Wielosił błękitny ś. 2 VU + zarośla, brzegi potoków, mokre łąki Potentilla alba Pięciornik biały + widne lasy liściaste (dąbrowy) Primula veris Pierwiosnka lekarska cz. widne lasy i zarośla ich skraje, murawy 30