atlas dzikich kwiatów

Transkrypt

1

2 Małgorzata MedersKa Paweł MedersKi Kulinarne i lecznicze wykorzystanie Kwiatów dziko rosnących atlas dzikich kwiatów

3

4 Wprowadzenie Atlas dzikich kwiatów opisuje blisko 90 gatunków roślin kwiatowych dziko rosnących. Są wśród nich rośliny zielne, krzewinki, krzewy oraz drzewa. Układ taksonomiczny oraz nazewnictwo gatunków przyjęto za Zbigniewem Mirkiem, Haliną Piękoś-Mirkową, Adamem Zającem, Marią Zając (2002). Opracowanie zawiera opisy roślin leczniczych i przydatnych w kuchni, w których uwzględniono informacje niezbędne do identyfikacji, między innymi występowanie, morfologię oraz biologię i ekologię gatunku. Zawarto też praktyczne wskazówki na temat terminu i sposobu pozyskiwania oraz warunków przechowywania surowca. Życie rośliny to szereg wielu skomplikowanych procesów prowadzących do wykształcenia nowego pokolenia, dzięki któremu gatunek ma szansę przetrwania. Na rozwój osobniczy składają się dwa zasadnicze etapy: wegetatywny i generatywny. Pierwszy jest związany z wytworzeniem korzenia, łodygi i liści, które są niezbędne roślinie do przetrwania i umożliwiają dalszy jej rozwój. Drugi wiąże się z wykształceniem kwiatów, owoców i przede wszystkim nasion, z których mogą wykiełkować młode rośliny. Organami generatywnymi rośliny związanymi z procesem rozmnażania są kwiaty, które cechuje bogactwo kształtów i barw. U roślin okrytozalążkowych opisanych w atlasie kwiaty zbudowane są z okwiatu, pręcików i słupków. Rozróżnia się przy tym kwiaty obupłciowe i rozdzielnopłciowe. W skład kwiatów obupłciowych wchodzą zarówno słupki, jak i pręciki, natomiast kwiaty rozdzielnopłciowe zawierają tylko pręciki (kwiaty męskie) albo tylko słupki (kwiaty żeńskie). Jeżeli kwiaty męskie i żeńskie występują na jednym osobniku, mówimy o gatunku jednopiennym. U roślin dwupiennych kwiaty męskie są obecne na innych osobnikach niż kwiaty żeńskie. Okwiat jest częścią kwiatu, która nie bierze bezpośredniego udziału w procesie rozmnażania, lecz stanowi ochronę dla pręcików i słupków, a u roślin zapylanych przez zwierzęta odgrywa dodatkowo rolę powabni. Kwiaty wiatropylne mają natomiast okwiat niepozorny lub są bezokwiatowe. Okwiat złożony jest z kielicha w postaci działek, zwykle o barwie zielonej, oraz korony zbudowanej z barwnych płatków. Kolor nadają im barwniki zawarte w chloroplastach lub wodniczkach komórek. Dzięki nim kwiaty mogą być żółte, niebieskie, pomarańczowe, czerwone i tym wabią określone grupy zapylaczy. Na przykład pszczoły miodne najchętniej odwiedzają kwiaty o barwie niebieskiej i żółtej, motyle dzienne preferują barwy jaskrawe, a ćmy kolory stłumione. Efektywność zapylania zwiększają również zjawiska fizyczne. Stwierdzono, że powierzchnia owadów zapylających kwiaty i powierzchnia zapylanej rośliny różnią się WPROWADZENIE ATLAS DZIKICH KWIATÓW 3

5 ładunkiem elektrycznym. Latające owady uzyskują dodatni potencjał elektryczny, natomiast rośliny naładowane są ujemnie. Po kontakcie owada z rośliną ładunki elektryczne się wyrównują. Dzięki tym zjawiskom zapylacz bez trudu odnajduje roślinę, która przez jakiś czas nie była odwiedzana przez inne owady i łatwo wchodzi z nią w kontakt. Łatwiej też dochodzi do zrzucania z ciała owada pyłku obcej rośliny i przyklejania pyłku rośliny, którą akurat odwiedza. Inną cechą zwiększającą atrakcyjność kwiatów, na przykład dla owadów zapylających, są miodniki wydzielające nektar. Ten z kolei jest skoncentrowanym roztworem cukrów, głównie sacharozy, glukozy i fruktozy. Zawiera również aminokwasy i lipidy. Miodniki mogą być zlokalizowane u nasady płatków korony lub w dnie kwiatowym w postaci dysku u podstawy słupka. Dla zapylaczy (np. dla owadów) nektar stanowi źródło pożywienia, dlatego chętnie siadają na kwiatach, aby go zdobyć, przenosząc przy okazji pyłek z rośliny na roślinę. Wartość żywieniową ma również pyłek kwiatowy zbierany przez owady. Ziarna pyłku pełnią jednak przede wszystkim funkcję w procesie rozmnażania rośliny, która go wytwarza. Bardzo ważną rolę w wabieniu zapylaczy odgrywa również woń kwiatów. Jest ona szczególnie istotna dla zwierząt zapylających nocą (np. nietoperze), dla których efekt wizualny ma mniejsze znaczenie. Dla poszczególnych grup zapylaczy przeznaczone są inne zapachy. Dla niektórych z nich najbardziej atrakcyjny jest odór padliny, gnojowicy lub stęchlizny. Owady wrażliwe są nawet na niewielkie stężenia związków lotnych wydzielanych przez kwiaty. Wiadomo też, że kwiaty niektórych gatunków roślin wydzielają substancje usypiające, które powodują, że wydłuża się czas przebywania owada na kwiecie. Inne uwalniają związki narkotyczne, przywiązujące owada do konkretnego gatunku rośliny. Jeszcze inne wydzielają związki naśladujące 4 ATLAS DZIKICH KWIATÓW WPROWADZENIE

6 feromony płciowe owadów. Olejki lotne nadające kwiatom atrakcyjny dla zapylaczy zapach są wydzielane przez specjalne gruczoły ulokowane na płatkach korony. U wielu roślin woń kwiatów jest najintensywniejsza dopiero wtedy, gdy pyłek jest już w pełni dojrzały, a słupek gotowy do przyjęcia pyłku. Opisane mechanizmy zwiększające efektywność zapylenia są niezwykle ważne dla roślin, ponieważ podnoszą prawdopodobieństwo zapłodnienia i wykształcenia nasion, a w konsekwencji dają szansę na przetrwanie gatunku. Oprócz okwiatu w skład kwiatu wchodzą również pręciki wytwarzające pyłek oraz słupek. Dzięki zwierzętom, głównie owadom, ziarna pyłku wytwarzane przez pręciki dostają się na znamię słupka. W ziarnach pyłku zawarte są dwie komórki plemnikowe. Dzięki łagiewce pyłkowej jedna z nich dociera do komórki jajowej znajdującej się w zalążni i łączy się z nią, tworząc zygotę, z której powstanie zarodek. Druga łączy się z wtórnym jądrem woreczka zalążkowego i daje początek bielmu wtórnemu. Zarodek będący zaczątkiem nowej rośliny powstaje po połączeniu jednej komórki jajowej z jedną komórką plemnikową. Po zapłodnieniu komórki jajowej rozpoczyna się proces wykształcenia nasion i owoców. Z biologicznego punktu widzenia zapylenie kwiatu przez własny pyłek jest mniej korzystne niż obcopylność, dlatego u wielu gatunków roślin na drodze ewolucji wykształciły się mechanizmy zapobiegające samozapyleniu. Rozwinęły się jednocześnie u nich możliwości zapylenia krzyżowego (obcopylność). Przykładami takich mechanizmów zabezpieczających przed samozapyleniem są: rozdzielnopłciowość, dwupienność, niejednoczesne dojrzewanie pręcików i słupków, wytwarzanie substancji zapobiegających rozwojowi własnego pyłku na znamieniu słupka. Mechanizmem preferującym zapłodnienie krzyżowe jest również wabienie zwierząt zapylających. WPROWADZENIE ATLAS DZIKICH KWIATÓW 5

7 U wielu gatunków roślin pojedyncze kwiaty zebrane są w większe struktury zwane kwiatostanami, na przykład u koniczyny jest to główka, u kukurydzy kolba, u stokrotki koszyczek. Takie skupienie kwiatów podnosi dodatkowo efekt wabiący dla zapylaczy. Proces zakwitania nie zależy wyłącznie od wewnętrznych uwarunkowań rośliny. U wielu roślin decydują o tym również czynniki zewnętrzne. Niektóre gatunki do inicjacji zakwitania wymagają odpowiedniej proporcji światła i ciemności w ciągu doby zakwitają tylko wtedy, gdy przez jeden lub kilka dni (różnie u poszczególnych gatunków) czas nieprzerwanej ciemności trwa dłużej niż 12 godzin. Są to rośliny dnia krótkiego, do których zalicza się na przykład złocień ogrodowy kwitnący jesienią. Warunkiem zakwitania roślin dnia długiego (np. szpinak, który kwitnie latem) jest analogicznie odpowiednio długi czas naświetlania. Istnieją w końcu gatunki niewrażliwe na ten czynnik. Są to rośliny neutralne (np. fasola zwyczajna, pomidor). Zjawisko fotoperiodyzmu związane jest z przystosowaniem roślin do życia w strefach o określonym następstwie pór roku. Wykazano, że najwrażliwszymi miejscami percepcji bodźca fotoperiodycznego są liścienie lub młode liście rośliny. U zbóż ozimych lub u roślin dwuletnich zakwitanie uwarunkowane jest natomiast działaniem niskich temperatur w określonym stadium rozwojowym rośliny. Jeśli warunek ten nie zostanie spełniony, roślina nie zakwitnie. Zjawisko to nazywane jest wernalizacją lub jaryzacją. Kwitnienie u tych roślin najczęściej indukują temperatury od 0 do 10ºC. Czas obniżonej temperatury potrzebny do zainicjowania kwitnienia jest różny u poszczególnych gatunków roślin, ale najczęściej wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu dni. Miejscami wrażliwymi na bodziec termiczny są wierzchołki wzrostu rośliny i zarodki nasion. Na proces rozwoju kwiatów wpływają również inne czynniki środowiskowe, takie jak odpowiednia wilgotność gleby i wymagana przez roślinę zawartość związków mineralnych. Gdy dojdzie już do zapylenia, z zapłodnionych zalążków wykształcają się nasiona, a z zalążni owoce. Podczas rozwoju morfologicznego w nasionach zachodzą również procesy biochemiczne, prowadzące do osiągnięcia pełnej ich dojrzałości. W wykształconych nasionach procesy wzrostu i rozwoju ustają. Nasiona są odwodnione, metabolizm bardzo spowolniony i pozostają wtedy w stanie spoczynku. Są wówczas bardzo odporne na niekorzystne czynniki środowiska. Spoczynek nasion może mieć jednak dwojaki charakter. Jeżeli nasiona osiągnęły dojrzałość morfologiczną i fizjologiczną, a kiełkowanie uniemożliwiają jedynie niekorzystne warunki zewnętrzne, mamy do czynienia ze spoczynkiem względnym. Jeśli natomiast pomimo dojrzałości morfologicznej nie osiągnęły jeszcze dojrzałości fizjologicznej, nawet w sprzyjających warunkach otoczenia nie mogą jeszcze wykiełkować i jest to spoczynek bezwzględny. W tym czasie owoce z nasionami lub same nasiona mogą zostać przeniesione na mniejsze lub większe odległości, co sprzyja rozprzestrzenianiu się gatunku. Rośliny w tym celu korzystają z własnych mechanizmów lub przemieszczają się dzięki zwierzętom, wodzie lub wiatrowi. Gdy nasiona są już w pełni dojrzałe, a warunki otaczającego je środowiska sprzyjające (odpowiednia wilgotność i temperatura, dostępność tlenu), rozpoczyna się proces kiełkowania. Nasiona zaczynają intensywnie pobierać wodę, pęcznieją, a łupina nasienna pęka. Wewnątrz nasion wzrasta intensywność procesów 6 ATLAS DZIKICH KWIATÓW WPROWADZENIE

8 fizjologicznych. Zarodek rozpoczyna wzrost. Jako pierwszy na zewnątrz pojawia się korzeń, który umocowuje młodą roślinę w podłożu, umożliwiając jej jednocześnie pobieranie wody z solami mineralnymi. Początkowo zarodek jest całkowicie uzależniony od własnych substancji odżywczych pochodzących z bielma, obielma lub liścieni. Gdy siewka podrośnie i uzyska dostęp do światła, rozpoczyna się proces syntezy związków organicznych potrzebnych jej do dalszego wzrostu i rozwoju. Stopniowo wykształcają się wegetatywne organy rośliny, a więc korzeń, łodyga i liście. Każdy z nich pełni określone funkcje. Podstawową rolą korzenia jest utrzymywanie rośliny w podłożu oraz pobieranie z gleby wody wraz z solami mineralnymi. Łodyga stanowi natomiast rusztowanie dla liści, w których zachodzi fotosynteza. Dzięki liściom odbywa się również proces wymiany gazowej i transpiracji. Gdy osiągnięty zostanie określony stopień rozwoju i warunki zewnętrzne są sprzyjające, roślina zakwita i wszystko zaczyna się od początku. W Atlasie dzikich kwiatów zamieszczono opisy roślin różniących się pod względem morfologii, biologii i ekologii. Mogą być one dla nas zarówno lekarstwem, jak i pożywieniem. Niniejsze opracowanie to jednak nie tylko instrukcja w jaki sposób wykorzystać je na własne potrzeby, ale również źródło informacji na temat ich olbrzymiej różnorodności. WPROWADZENIE ATLAS DZIKICH KWIATÓW 7

9 Sposoby ulistnienia a b c d a. skrętoległe, b. naprzeciwległe, c. okółkowe, d. różyczkowe Rodzaje liści złożonych a b c d e f a. trójlistkowy, b. dłoniasto złożony, c. wachlarzowatopalczasty, d. parzystopierzasty, e. nieparzystopierzasty z wąsami, f. podwójnie nieparzystopierzasty 8 ATLAS DZIKICH KWIATÓW WPROWADZENIE

10 Typy liści proste (pojedyncza blaszka liściowa) złożone (kilka blaszek liściowych zwanych listkami, osadzonych na wspólnej osi) Kształty liści pojedynczych a b c d e f g h i j k l m n o p r s t a. szpilkowy, b. igiełkowaty, c. równowąski, d. lancetowaty, e. owalnie lancetowaty, f. jajowaty, g. spiczastojajowaty, h. odwrotniejajowaty, i. łopatkowaty, j. eliptyczny, k. okrągły, l. nerkowaty, m. odwrotnie sercowaty, n. sercowaty, o. romboidalny, p. pierzastowrębny, r. oszczepowaty, s. strzałkowaty, t. trójkątny Rodzaje brzegu liścia a b c d e f g h a. liść całobrzegi, b. liść karbowany, c. liść ząbkowany, d. liść piłkowany, e. liść podwójnie piłkowany, f. liść ząbkowany z kolcami, g. liść poszarpany, h. liść falistowcięty WPROWADZENIE ATLAS DZIKICH KWIATÓW 9

11 Budowa kwiatu szyjka znamię płatki korony nitka pręcika zalążki łącznik pyłek zalążki działki kielicha nektarnik oś kwiatowa dno kwiatowe pylnik szypułka nitka pręcikowa Zalążnia słupka Kwiat pręcik Typy kwiatostanów a b c d e 10 ATLAS DZIKICH KWIATÓW WPROWADZENIE

12 h f g i j k l m n a. grono, b. baldachogrono, c. kłos, d. kłos złożony, e. kolba, f. wiecha, g. wiecha złożona, h. baldach, i. baldach złożony, j. główka, k. koszyczek, l. sierpik, m. wachlarzyk, n. wierzchotka dwuramienna WPROWADZENIE ATLAS DZIKICH KWIATÓW 11

13 Słowniczek botaniczny Apomiksja jest to sposób rozmnażania się roślin przebiegający bez procesu zapłodnienia. Powstający w ten sposób organizm potomny jest genetycznie identyczny z organizmem macierzystym. Blaszka liściowa główna część liścia, zwykle rozszerzona i spłaszczona, o bardzo różnorodnych kształtach i różnej wielkości. Bulwa zgrubiała część korzenia (bulwa korzeniowa) lub pędu (bulwa pędowa). Pełni funkcję spichrzową i przetrwalnikową, służy do rozmnażania wegetatywnego. Bylina zielna roślina wieloletnia, zimująca w glebie w postaci zimotrwałych organów. Cebula przekształcony pęd nadziemny o silnie skróconej łodydze, zwanej piętką, i gęsto na niej osadzonych liściach, zewnętrznych łuskowatych, ochronnych i wewnętrznych mięsistych, spichrzowych. Pełni funkcję spichrzową i przetrwalnikową, służy do rozmnażania wegetatywnego. Cierń ostro zakończony, szydlasty wyrostek powstały z przekształcenia liścia, przylistka lub pędu bocznego. Stanowi formę przystosowania rośliny do ograniczenia parowania oraz chroni przed roślinożercami. Dno kwiatostanu (osadnik) silnie skrócona, rozszerzona, spłaszczona lub wypukła oś kwiatostanu, na której osadzone są pojedyncze kwiaty. Dzióbek wyrostek różnej długości na szczycie owocu, zwykle wyraźnie węższy od niego. Filc miękkie, gęste włoski pokrywające liście i łodygi niektórych roślin. Gatunek inwazyjny jest to gatunek pochodzący z innego obszaru geograficznego celowo wprowadzony na nowe miejsce przez człowieka lub zawleczony. Charakteryzuje się dużą ekspansywnością i może zagrażać miejscowej florze. Gatunek zawleczony gatunek pochodzący z innego obszaru geograficznego, który przypadkowo lub w wyniku celowej działalności człowieka przedostał się na nowy teren i rozprzestrzenił w środowisku naturalnym. Gutacja to zjawisko wydzielania przez roślinę wody w postaci kropli zbierających się na brzegu blaszki liściowej. Zachodzi w warunkach swobodnego dostępu rośliny do wody, ale z ograniczeniem możliwości transpiracji (wydzielania wody w postaci pary), na przykład z powodu dużej wilgotności powietrza. Języczek twór występujący na granicy blaszki liściowej i pochwy liściowej. Może mieć postać delikatnej błonki lub rzędu włosków. Kielich zewnętrzna część okwiatu składająca się zazwyczaj z zielonych listków, czyli działek kielicha. Kłącze przekształcony, zwykle zgrubiały pęd podziemny. Pełni funkcję organu spichrzowego i przetrwalnikowego. Może służyć do rozmnażania wegetatywnego. Kłębik gęsty i drobny owocostan o skróconej osi, w którym części owoców się zrastają. Korona wewnętrzna część okwiatu składająca się zazwyczaj z barwnych listków, czy li płatków korony. 12 ATLAS DZIKICH KWIATÓW SŁOWNICZEK BOTANICZNY

14 Korona motylkowata korona grzbiecista, czyli o jednej osi symetrii, złożona z pięciu niejednakowych, zwężonych u nasady płatków. Pojedynczy, szeroki płatek górny żagielek, dwa boczne skrzydełka, dwa dolne złączone dolną krawędzią łódeczka, stanowiąca osłonę dla pręcików i słupka. Korzenie przybyszowe korzenie wyrastające na organach pędowych, takich jak łodygi nadziemne, łodygi podziemne i liście. Kutner gęsta pokrywa z martwych włosków na powierzchni skórki, chroni organy roślinne przed nadmiernym parowaniem. Kwiat dwuwargowy kwiat o koronie złożonej z wargi górnej, powstałej ze zrośnięcia dwóch płatków korony, oraz wargi dolnej utworzonej z przekształcenia trzech płatków. Kwiat języczkowaty kwiat grzbiecisty, o koronie w dolnej części zrośniętej w rurkę, a w części górnej jednostronnie wygiętej w płaski języczek zakończony ząbkami. Kwiat męski zawierający pręciki, pozbawiony słupków. Kwiat rurkowaty kwiat promienisty, czyli o wielu osiach symetrii, o koronie w postaci długiej rurki zakończonej na szczycie ząbkami. Kwiat żeński zawierający słupek lub słupki, pozbawiony pręcików. Kwiatostan część rośliny zbudowana z rozgałęzień pędu zakończonych kwia tami. Kwiaty płonne kwiaty niezdolne do wydawania nasion. Zbudowane jedynie z okwiatu, bez pręcików i słupków. Listek blaszka liściowa będąca jednym z elementów liścia złożonego. Liść całobrzegi bez żadnych ząbków i wycięć na linii brzegowej. Liść dzielny liść o blaszce liściowej podzielonej wcięciami do 2 / 3 szerokości blaszki. Liść karbowany na brzegu z ząbkami zaokrąglonymi i ostrymi wcięciami pomiędzy nimi. Liść klapowany liść o blaszce liściowej podzielonej wcięciami do 1 / 3 szerokości blaszki. Liść odziomkowy liść wyrastający bezpośrednio z podziemnej lub przyziemnej części pędu. Liść pierzasty liść złożony z listków umieszczonych wzdłuż pojedynczej wspólnej osi, czyli osadki. Liść przykwiatowy liść wspierający lub okrywający kwiat lub kwiatostan. Zwykle inaczej zbudowany niż liście właściwe. Niekiedy jaskrawo zabarwiony, wówczas przywabia owady zapylające. Liść sieczny liść o blaszce liściowej podzielonej wcięciami niemal do żyłki głównej. Liść siedzący liść bez ogonka liściowego o blaszce wyrastającej bezpośrednio z węzła łodygi. Liść wrębny liść o blaszce liściowej podzie lonej wcięciami do 1 / 4 szerokości blaszki. Liść zbiegający liść, którego brzegi są przedłużone poza nasadę i w postaci skrzydełek przyrastają do łodygi. Łodyga dęta pusta w środku. Międzywęźle odcinek łodygi pomiędzy węzłami, czyli miejscami, z których wyrastają liście lub pędy boczne. Nasada liścia dolna część liścia. Okółek zespół więcej niż dwóch organów, takich jak liście lub części kwiatu, osadzonych dokładnie na tej samej wysokości pędu. SŁOWNICZEK BOTANICZNY ATLAS DZIKICH KWIATÓW 13

15 Okwiat okrywa kwiatowa stanowiąca ochronę dla rozwijających się pręcików i słupków. Może być zbudowany z kielicha i korony (okwiat zróżnicowany) lub z jednolitych listków okwiatu (okwiat niezróżnicowany). Osklepki wyrostki, często o wyróżniającym się zabarwieniu, zamykające wlot do gardzieli w kwiatach niektórych gatunków roślin. Przywabiają owady zapylające. Osnówka różnego pochodzenia osłona obrastająca, częściowo lub całkowicie, nasiono (nasiona). Ostroga rurkowate, zamknięte uwypuklenie listka okwiatu, powstające u jego nasady i skierowane na zewnątrz kwiatu. Owocnia zewnętrzna część owocu powstała po procesie zapłodnienia z przekształcenia ścian zalążni słupka. Pachwina liścia część liścia znajdująca się pomiędzy górną stroną jego nasady a powierzchnią łodygi. Paznokieć dolna, wyraźnie zwężona część płatka korony. Pochwa liściowa rozszerzona i przekształcona w specyficzny sposób nasadowa część liścia obejmująca łodygę. Pokrój zespół charakterystycznych cech morfologicznych rośliny, decydujących o jej wyglądzie. Pokrywki listki znajdujące się u podstawy poszczególnych baldaszków w baldachu złożonym. Pokrywy listki znajdujące się u podstawy baldachu złożonego. Pręcik męski organ w kwiecie. Składa się z cienkiej nitki zakończonej owalną główką. Główka zbudowana jest z dwóch pylników połączonych łącznikiem, w każdym z nich występują po dwa woreczki pyłkowe, w których tworzą się ziarna pyłku. Przedprątność jest to zjawisko wcześniejszego dojrzewania pręcików niż słupków. Mechanizm ten zabezpiecza rośliny przed samozapyleniem, które jest dla nich mniej korzystne niż zapylenie krzyżowe (tj. obcym pyłkiem). Przedsłupność jest to zjawisko wcześniejszego dojrzewania słupków niż pręcików. Mechanizm ten zabezpiecza rośliny przed samozapyleniem, które jest dla nich mniej korzystne niż zapylenie krzyżowe (tj. obcym pyłkiem). Przylistki organy wykształcające się po obu stronach nasady ogonka liściowego lub liścia siedzącego. Często mają postać liściokształtną i wówczas pełnią funkcję asymilacyjną. Mogą przekształcać się w ciernie, włoski lub gruczoły. Roślina dwupienna roślina wytwarzająca dwa rodzaje kwiatów, żeńskie i męskie, na różnych osobnikach tego samego gatunku. Roślina trwała roślina wieloletnia, zob. bylina. Rozeta liściowa, różyczka liściowa kępa liści, które nie wyrastają z łodygi, lecz tuż przy podłożu, ze szczytowej części korzenia lub kłącza. Rozłogi przekształcone rozgałęzienia pędów bocznych o silnie wydłużonych międzywęźlach i zredukowanych liściach. Rosną pod ziemią (rozłogi podziemne). Na powierzchni ziemi (rozłogi nadziemne) zakorzeniają się. Służą do rozmnażania wegetatywnego. Słupek żeński organ w kwiecie. Składa się z rozszerzonej zalążni zawierającej zalążek lub zalążki i wydłużonej szyjki słupka zakończonej na szczycie znamieniem. Szypułka kwiatowa część szczytowa pędu, na której jest osadzony kwiat, a później owoc. 14 ATLAS DZIKICH KWIATÓW SŁOWNICZEK BOTANICZNY

16

17 Aronia czarnoowocowa Aronia melanocarpa (Michx) Elliot Rodzina: różowate Rosaceae WYSTĘPOWANIE BIOLOGIA I EKOLOGIA Aronia czarnoowocowa występuje we wschodnich rejonach Ameryki Północnej, gdzie rośnie dziko. W Polsce gatunek jest uprawiany. Aronia czarnoowocowa jest wieloletnią rośliną kwitnącą w maju i czerwcu, owocującą w sierpniu i we wrześniu. Owoce aronii mogą stać się przysmakiem ptaków, na przykład dla kwiczołów i szpaków. Roślina preferuje stanowiska słoneczne lub półcieniste. MORFOLOGIA Jest to krzew osiągający wysokość cm. Ciemnozielone, sześciocentymetrowe liście osadzone są na gałązkach naprzemianlegle. Białe kwiaty zebrane są w baldachogrona. Owocem jest ciemnogranatowa lub prawie czarna jagoda. 16 SUROWIEC Surowcem leczniczym i kulinarnym są owoce aronii czarnoowocowej. Zbiera się je w sierpniu i we wrześniu, gdy są już w pełni dojrzałe. Są one wtedy czarne i pokryte woskowym nalotem. Owoce suszy się rozłożone cienką warstwą w miejscu przewiewnym i zacienionym. Do wykorzystania nadają się nie tylko suszone, ale również świeże owoce aronii. ATLAS DZIKICH KWIATÓW PRZEGLĄD GATUNKÓW

18 ZASTOSOWANIE Owoce aronii czarnoowocowej są bardzo cennym surowcem leczniczym i dietetycznym. Zawie rają witaminy C, E, witaminy z grupy B, prowitaminę A, dużą ilość antocyjanów, garbników, pektyn oraz składniki mineralne, takie jak bor, fluor, mangan, molibden i żelazo. Świeże owoce mają gorzki i cierpki smak, są jednak doskonałe w postaci dżemów, soków i galaretek. Suszone można dodawać do herbaty. Owoce aronii wykazują różnorodne działanie lecznicze. Uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, korzystnie WARTO WIEDZIEĆ Sok z owoców aronii czarnoowocowej można stosować zewnętrznie do leczenia oparzeń. wpływając na krążenie wieńcowe, mózgowe i oczne. Działają osłaniająco na trzustkę, nerki i wątrobę. Hamują też drobne krwawienia i obniżają ciśnienie krwi. Działają przeciwmiażdżycowo, obniżają poziom cholesterolu we krwi, pobudzają procesy krwiotwórcze oraz łagodzą dolegliwości w zespole jelita drażliwego. PRZEGLĄD GATUNKÓW ATLAS DZIKICH KWIATÓW 17

19 Babka lancetowata Plantago lanceolata L. Rodzina: babkowate Plantaginaceae WYSTĘPOWANIE SUROWIEC Babka lancetowata występuje na półkuli północnej. W Polsce jest gatunkiem pospolitym na całym obszarze. Do celów leczniczych stosuje się młode liście babki lancetowatej zbierane w okresie kwitnienia rośliny (do celów kulinarnych przed kwitnieniem). Suszyć je należy w suszarni w temperaturze 40 C, ponieważ liście suszone w warunkach naturalnych szybko czernieją. Warto też zbierać dojrzałe nasiona babki, które po przesianiu trzeba wysuszyć. MORFOLOGIA Jest to roślina zielna o wysokości 5 40 cm. Zebrane w przyziemną rozetę lancetowate, 3 5-nerwowe liście zawierają krótki, rynienkowaty, pochwiasty, owłosiony ogonek. Promieniste, drobne obupłciowe kwiaty o brunatnej koronie, z białawymi nitkami pręcików i żółtawymi pylnikami zebrane są w jajowaty, kulisty lub krótkowalcowaty kłos osadzony na długiej, głęboko bruzdowanej szypułce. Owocem jest dwunasienna torebka. BIOLOGIA I EKOLOGIA Jest to azotolubna roślina wiatropylna kwitnąca od maja do września. W czasie kwitnienia pojawia się jedna lub kilka nierozgałęzionych łodyg kwiatostanowych. W rozsiewaniu nasion babki biorą udział zwierzęta i człowiek. Rośnie na łąkach, polanach, pastwiskach, trawnikach i przy drogach. 18 ATLAS DZIKICH KWIATÓW PRZEGLĄD GATUNKÓW