Rola i funkcje oceny w procesie kształcenia. Obowiązkiem nauczyciela jest stworzenie uczniowi, niezależnie od poziomu jego rozwoju, takich warunków, aby mógł odnosić sukces na miarę swoich możliwości. Jednym z takich warunków jest prawidłowe rozumie roli i funkcji oceny. Trzeba wiedzieć o tym, że ocena może wyzwalać aktywność ucznia wzmacniając jego dążenie w pokonywaniu trudności, ale jeśli ocenianie jest niewłaściwie rozumiane i źle stosowane budzi w uczniach niechęć, apatię i wyzwala niską samoocenę. Niewłaściwy proces oceniania rozbudza wśród uczniów niezdrową rywalizację niszcząc stosunki przyjaźni i sympatii między uczniami a nauczycielem, między uczniami a jego rodzicami, rozniecając skłonność do kłamstwa, pozorów, nieuczciwości. Oceny stają się celem a nie środkiem edukacji. Czynność uczenia się przekształca się w czynność zdobywania stopni. Co mówi rozporządzenia MEN w sprawie zasad oceniania... Ideą oceniania wewnątrzszkolnego, w świetle Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych, z dnia 19 kwietnia 1999 roku, jest wspieranie rozwoju ucznia poprzez dostarczeniu najpierw jemu, a potem nauczycielowi, takiej informacji zwrotnej o postępach w nauce i kształtowaniu postaw, która zostanie wykorzystana do lepszego osiągania szeroko rozumianych celów kształcenia. Zatem, inaczej niż w poprzednim systemie, ocena szkolna ma służyć przede wszystkim uczniowi, a dopiero potem nauczycielowi. To przesunięcie punktu ciężkości jest bardzo ważne.
Przypomnijmy zatem jak pojęcie oceny definiuje dydaktyka i jakie warunki powinna ona spełniać. CO TO JEST OCENA SZKOLNA? OCENA jest to ustosunkowanie nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być określony stopień szkolny albo opinia wyrażona w formie pisemnej lub ustnej, także zewnętrzne objawy zachowania się nauczyciela (mina, gest). Obiektywna Niezawodna Symptomatyczna Prognostyczna Uzasadniona Jawna JAKA POWINNA BYĆ OCENA? Obiektywność należy oprzeć na takim ustaleniu wymagań, które doprowadzą do uzyskania zbliżonych wyników w stosunku do innych osób i pomiarów prowadzonych w różnym czasie. Aby być obiektywnym, należy wyzbyć się uprzedzeń związanych m.in. z zachowaniem, wyglądem, ze strojem, nie kierować się tym, co było, lecz rzeczowo podejść do stanu obecnego. Niezawodność zapewnia przyjęcie sprawdzalnych i mierzalnych narzędzi kontrolnych, pytań, testów, itp. Symptomatyczność oceny polega na takim ustaleniu zakresu kontroli, by dotyczyła obszaru objętego tą kontrolą (i tylko tego obszaru).
Prognostyczność oceny umożliwia przewidywanie, jakie postępy będzie uzyskiwał uczeń z przedmiotu w dalszym okresie nauki w szkole. Uzasadnienie oceny oraz jawność zapewnić należy przez udostępnienie uczniowi informacji o pozytywnych elementach w jego pracy, o brakach i usterkach wraz ze wskazaniem sposobów ich usunięcia oraz przez podanie w formie pisemnej lub w formie ustnej stopnia szkolnego. Wystawiając ocenę, zwłaszcza jeżeli jest ona negatywna, nauczyciel powinien wyjaśnić, dlaczego uczeń otrzymuje taką ocenę, wskazać na możliwość jej poprawy, wyznaczyć materiał konieczny do uzupełnienia i podać termin planowanej poprawy. W procesie oceniania istotna jest także świadomość celowości tego procesu oraz uzmysłowienie sobie co powinno podlegać ocenie. CZEMU MA SŁUŻYĆ OCENIANIE? OCENIANIE jest procesem, który ma wspomagać pracę nauczycieli i rodziców nad sprawnym i mądrym wchodzeniem w dorosłe życie młodego pokolenia. CO POWINNO BYĆ PRZEDMIOTEM OCENY? Teoretycy współczesnej dydaktyki przyjmują, że przedmiotem oceny szkolnej winny być wiadomości, umiejętności i nawyki, jak również poprawność logicznego myślenia ucznia. GŁÓWNE CELE OCENIANIA:
Diagnozowanie Informowanie o efektywności procesu nauczania Różnicowanie i klasyfikowanie uczniów Upowszechnienie osiągnięć uczniów Ewaluacja programów nauczania ROLE OCENY Ocena szkolna ma do spełnienia różne role i funkcje, które z nich wynikają. Można wyróżnić następujące role oceny szkolnej: a) dydaktyczną ma być miernikiem wyników pracy ucznia, określać na jakim poziomie występuje wiedza, jakie są w niej luki, co należy uzupełnić b) wychowawczą poprzez ocenianie nauczyciel może wychowywać w zakresie kształtowania właściwych postaw, rozwijania zainteresowań nauką, pobudzania woli do samodzielnej pracy c) społeczną ocena wskazuje miejsce ucznia w grupie społecznej. FUNKCJE OCENY I KONTROLI W PROCESIE KSZTAŁCENIA W procesie kształcenia zawodowego ocena i kontrola powinna spełniać następujące funkcje: funkcję selekcyjną; służy ona w pierwszej kolejności do wyłonienia w klasie uczniów wybitnych i szczególnie uzdolnionych, funkcję wychowawczą; związana ona jest ze wspomaganiem rozwoju postaw uczniów wobec uczenia się, wobec swoich obowiązków, ukierunkowania ku osiąganiu satysfakcji z osiągniętych sukcesów,
funkcja dydaktyczna; polegająca na porządkowaniu wiedzy uczniów i wskazywaniu sposobów usuwania ewentualnych błędów, funkcja diagnostyczna; pozwala ona na przewidywanie dalszego rozwoju intelektualnego ucznia, na podstawie przeprowadzonej analizy efektów kształcenia, funkcja motywacyjna; powinna zapewnić właściwy stosunek do pracy, uczenia się, jako podstawowych źródeł zaspokajania potrzeb edukacyjnych, dopinguje ucznia do pogłębiana wiedzy i poszerzania własnych zainteresowań. funkcja kontrolna; ta z kolei powinna umożliwić ustalenie faktycznego stanu świadomości i umiejętności uczniów w stosunku do wymagań programowych, sprawdza postępy ucznia, jego możliwości i kierunek rozwoju; ułatwia nauczycielowi określenie drogi doskonalenia i rozwoju ucznia, wytyczenie mu nowych zadań dostosowanych do jego możliwości, funkcja metodyczna; dzięki niej możliwe staje się usprawnianie procesu edukacyjnego poprzez analizę i krytyczną samoocenę własnej działalności dydaktyczno wychowawczej. Umożliwia ona również wdrażanie odpowiednich środków zaradczych, korygujących proces edukacyjny. funkcja informacyjna daje wyczerpującą informację na temat poziomu wiedzy, stanu wiadomości i umiejętności oraz przewidywań na przyszłość, Aby ocena szkolna spełniała swoją rolę i właściwie realizowała założenia i funkcje, konieczny jest komentarz słowny i pisemny. Jeśli nauczyciel nie powie, co kryje się pod określoną cyfrą i jakie uczeń powinien wykonać zadania (działania), żeby podnieść poziom swoich umiejętności i wiedzy nie osiągnie zamierzonych celów,
którym ma służyć ocenianie. Nauczyciel powinien stwarzać atmosferę życzliwości, nie dopuszczać do lęku przed negatywną oceną, gdyż to prowokuje ucznia do oszukiwania. Zawsze należy dać szansę poprawienia oceny, a ta możliwość wymaga od nauczyciela komentarza określającego, jakie uczeń ma braki i co powinien opanować, aby ocenę poprawić. Oceniając ucznia nie można stawiać barier niemożliwych do pokonania i nie można stosować tych samych wymagań wobec wszystkich w klasie. Należy pamiętać, że inaczej przebiega droga rozwoju dzieci z rodzin o wysokim poziomie wykształcenia, gdy rodzice mogą pomóc dziecku przebrnąć przez trudne dziedziny nauki, a inaczej dzieci zaniedbanych wychowawczo lub dzieci o małych możliwościach intelektualnych. Kryteria ocen muszą również znać rodzice, aby nie było sytuacji, w której zachodzi podejrzenie, że nauczyciel uwziął się na ucznia. Zasadnym jest informowanie rodziców o kryteriach oceniania na zebraniach z rodzicami. Najbardziej optymalną formą zapoznania rodzica z danymi kryteriami jest przekazanie im na piśmie wymagań z poszczególnych przedmiotów (głównie z matematyki i języka polskiego, gdyż te przedmioty stanowią dla uczniów największy problem) i tym samym uniemożliwiają podejrzenia rodziców o niesprawiedliwe ocenianie. Konieczne jest jednak zróżnicowanie wymagań w zależności od indywidualnego tempa rozwoju i w oparciu o badania psychologiczne uczniów, którzy wykazują trudności w nauce. NAJBARDZIEJ POŻĄDANE FUNKCJE OCENIANIA TO: funkcja instruktażowa nauczyciel oceniający postępy ucznia w sposób opisowy w oparciu o diagnozę proponuje mu określone formy aktywności ze względu na lepsze wykorzystanie potencjału rozwojowego funkcja motywacyjna polegająca na tym, że nauczyciel oceniający dotychczasowe osiągnięcia ucznia mobilizuje go do dalszych wysiłków i ukierunkowuje je, funkcja afirmacyjna polegająca na tym, że nauczyciel doceniający osiągnięcia ucznia stwarza mu
tym samym okazję do wzmocnienia poczucia własnej wartości funkcja informacyjna polega na tym, że nauczyciel dostarcza uczniowi informacji zwrotnych umożliwiających mu dokonanie samooceny własnych kompetencji i samokontroli własnego działania. funkcja diagnostyczna polegająca na wspieraniu kariery ucznia, monitorowaniu jego postępów i określeniu indywidualnych potrzeb. Ocena szkolna daje inne korzyści samemu nauczycielowi, a jeszcze inne uczniowi. JAKIE KORZYŚCI DAJE OCENA NAUCZYCIELOWI? Ocena szkolna daje nauczycielowi szerokie możliwości wyrażania własnego stosunku do osiągnięć lub niepowodzeń uczniów. JAKIE KORZYŚCI DAJE OCENA UCZNIOWI? Ocenianie ma pomóc uczniowi w następujących dziedzinach: 1. Poznanie własnych możliwości poddając się ocenianiu uczeń dowiaduje się, jaki ma zakres wiedzy, jakie nabył umiejętności oraz co jeszcze musi zrobić, aby podnieść swój poziom wiedzy. Nauczyciel wystawiając ocenę informuje jakie miejsce w skali 1 6 uczeń zajmuje pod względem posiadanych wiadomości i umiejętności. Informacja ta jest rzetelna przy stosowaniu komentarza do oceny cyfrowej oraz przy założeniu, że uczeń zna kryteria ocen na dany poziom. 2. Kształtowanie zainteresowań odpowiedni komentarz do oceny, zachęcający ucznia do pracy w tym kierunku, może ukierunkować i rozwinąć zainteresowania związane z przedmiotem. Ocena może zniechęcić ucznia jak i pobudzić do nauki i doskonalenia swoich umiejętności. 3. Budowanie właściwej motywacji w szkole bardzo rzadko spotyka się ucznia, który chciałby się regularnie
i systematycznie uczyć. Rodzice nie rozwijają motywacji do pracy, a tym bardziej do nauki. W szkole jedynym z czynników motywacyjnych może być ocenianie. Wystawienie i skomentowanie oceny przyczynia się do wzbudzenia nadziei, że może być lepiej. Jeśli nauczyciel nie posiada autorytetu, nie cieszy się dobrą opinią wśród uczniów nie może pozytywnie wpływać na motywację uczniów do nauki. 4. Rozwój psychospołeczny ocena ma wpływ na określenie siebie w stosunku do innych uczniów. Może ona spowodować obniżanie się lub podnoszenie statusu ucznia w klasie w zależności od poczucia sprawiedliwego oceniania. Takie poczucie może mu zapewnić właściwy komentarz nauczyciela, wyjaśniający ocenę oraz wskazujący drogę do jej poprawienia. Wyjaśnienie przez nauczyciela zasadności wystawionej oceny ma wpływ na wszechstronny rozwój ucznia. 5. Nabywanie wiedzy stan wiedzy ucznia musi być co pewien czas sprawdzany i oceniany przez nauczyciela, aby uczeń zdawał sobie sprawę z posiadanych wiadomości i umiejętności. Dlatego nie wystarczy jedynie wystawienie oceny w skali 1 6, ale konieczny jest komentarz wyjaśniający, w czym uczeń ma poziom wystarczający, jakie ma braki oraz co powinien uzupełnić. Te wszystkie warunki i cele oceniania są spełnione, jeśli nauczyciel właściwie rozumie proces oceniania, rzetelnie zbiera informacje o drodze edukacyjnej ucznia, jasno mu przekazuje informacje zwrotne. Traktowanie oceny jako mechanizm przymusu z reguły kończy się zniechęceniem do nauki, negatywnym ocenianiem pracy nauczyciela oraz porażką dydaktyczną nauczyciela. Nowoczesne ocenianie wyznacza nauczycielowi cele. pewne JAKIE CELE STAWIA PRZED SOBĄ NOWOCZESNE OCENIANIE?
Diagnozowanie osiągnięć dydaktycznych ucznia Obserwowanie rozwoju ucznia Dostarczanie informacji zwrotnej głównym podmiotom Wspieranie rozwoju Rozbudzanie motywacji uczenia się. Uczenie systematyczności, organizowanie uczenia się. Kształtowanie obrazu samego siebie. Uświadamianie oceny jako elementu rzeczywistości. Uczenie umiejętności oceny, korzystania z niej. Wdrażanie do samooceny Sprawdzanie wiadomości i umiejętności Przygotowanie do zdrowej rywalizacji" Wdrażanie do przestrzegania norm, zasad funkcjonujących w różnych organizacjach Rozpoznawanie uzdolnień, zainteresowań, predyspozycji Gromadzenie informacji Psychiczne wzmacnianie ucznia (wskazywanie mocnych" stron). Niwelowanie stresu, lęku, agresywnych zachowań. JAK FORMUŁOWAĆ OCENĘ? Ocena, aby spełnić swe zasadnicze funkcje dydaktyczne i wychowawcze, musi być sformułowana zgodnie ze swoimi cechami, do których należą: obiektywność, jawność, konstruktywność i element mobilizacji do dalszej pracy. SPOSÓB ZAKOMUNIKOWANIA OCENY Nauczyciel nie zawsze jest w stanie ustalić ocenę adekwatną do wiedzy i umiejętności ucznia. Zawsze jednak może tę ocenę tak zakomunikować uczniowi, że albo wspiera jego rozwój, albo go hamuje. Albo motywuje do
pracy, albo zniechęca. Pomaga lub przeszkadza osiągać lepsze wyniki. Należałoby zatem wskazać, w jaki sposób tę ocenę komunikować, podawać, aby zasługiwała na miano wspierającej. Ocena musi zostać uzasadniona, wyposażona w komentarz mówią o tym przepisy szkolne. Bardzo ważne jest, jaki będzie komentarz towarzyszący ocenie. Nauczyciel w przypadku każdej oceny powinien nie tylko wyjaśnić, dlaczego uczeń uzyskał taki a nie inny stopień (nie to jest najważniejsze), ale powinien wskazać uczniowi sposób uzyskania lepszej oceny lub doskonalszego wykonania zadania. I to dotyczy nie tylko ocen najniższych, ale także najwyższych. Ocena wspierająca zawiera więc wskazówki dalszej pracy ucznia i w ten sposób pomaga mu w uzyskiwaniu osiągnięć. Częste sformułowania typu: "nie zrozumiałeś tematu" są niecelowe. Podają przyczynę zamiast instrukcji. Trzeba uczniowi wyjaśnić, co ma zrobić, żeby temat zrozumieć. Niczemu nie służy uwaga: "Piszesz fatalnym stylem". Potrzebne są wskazówki, jak ten styl doskonalić. Należy także unikać komentarzy wyrażających li tylko odrazę nauczyciela, a pustych treściowo, jak na przykład: "Temat został płytko ujęty" albo: "Treść mierna", albo nawet: "Praca zawiera stek bzdur" (w ostatnim przypadku dodatkowo obrażamy ucznia, więc możemy mówić o odwrotności oceny wspierającej, można to nazwać oceną dołującą). [...] Podczas oceniania dochodzi czasem do konfliktów. Jak uniknąć tego problemu? JAK UNIKAĆ KONFLIKTÓW PODCZAS OCENIANIA? Ks. Jan Szpet proponuje stosowanie dwóch zasad: Zasada klarowności i konsekwentnego stosowania kryteriów przy poszczególnych ocenach nauczyciel winien unikać ciągłego zmieniania kryteriów w zależności od własnego
nastroju, zawyżania kryteriów uniemożliwiając spełnienie ich przez uczniów, zaniżanie kryteriów. Zasada równości uczniów wobec ustalonych kryteriów zasada ta wymaga nie manipulowania własnymi kryteriami ocen w zależności od sympatii, bądź antypatii nauczyciel staje się wówczas w oczach uczniów niesprawiedliwy i zniechęca. Ocena szczególnie lekcyjna (cząstkowa) ma przede wszystkim służyć uczniowi zatem ocenianie powinno być nakierowane na ucznia. CECHY OCENIANIA NAKIEROWANEGO NA UCZNIA Zasadniczym celem każdego systemu oceniania uczniów powinno być promowanie rozumnej nauki Ocena powinna skłaniać uczniów do autentycznego wysiłku, umacniać motywację i zaangażowanie w zajęciach. Ocena powinna uwierzytelnić i odzwierciedlać uzdolnienia oraz osiągnięcia uczniów w miarę realizacji programu szkolnego. Oceny powinny być formułowane w klasie w sposób ciągły, tak, aby dostarczyć świadectwa indywidualnego rozwoju uczniów na przestrzeni czasu. Ocenianie powinno opierać się na logicznych, czytelnych zadaniach, zgodnych z przyjętym programem i zasobem wiedzy dostarczanym przez nauczyciela w toku zajęć. Ocenianie powinno być uczciwe i sprawiedliwe dla wszystkich, bez względu na wcześniejsze osiągnięcia, wygląd, pochodzenie, poglądy, zachowanie itp. Ocenianie powinno analizować motywacje, postawy i efektywne reakcje uczniów w stosunku do programu nauczania, jak również ich zdolności poznawcze, strategie uczenia się i wiedzę
Ocena powinna uwzględniać prezentacje, portfolia i rozmaite dokonania uczniów w celu wszechstronnego zaprezentowania zachowań i osiągnięć. Pomiędzy ocenianą aktywnością ucznia i wynikiem oceniania powinien istnieć jasny, zrozumiały i bezpośredni związek. Profesor Bolesław Niemierko, wybitny polski specjalista w zakresie oceniania, sformułował kodeks etycznego oceniania. KODEKS ETYCZNEGO OCENIANIA SZKOLNEGO Powiadom uczniów o celu, dacie, zakresie programowym i formie planowanej ewaluacji osiągnięć oraz normach wymagań, jakie powinni spełnić. Nie wybiegaj w sprawdzaniu poza wiadomości i umiejętności, które uczniowie mieli okazję opanować w szkole lub poza szkołą. Upewnij się, że forma zadań jest im znana i została odpowiednio przećwiczona. Unikaj nie sprawdzonych narzędzi pomiaru oraz narzędzi, co do których masz istotne wątpliwości, a narzędzia i procedury standaryzowane stosuj dokładnie według instrukcji. Przeciwdziałaj stresowi egzaminacyjnemu uczniów, szanuj ich godność i prawa. Otocz opieką uczniów mających szczególne trudności z udziałem w sprawdzaniu i ocenianiu osiągnięć, nie obniżając wszakże obiektywizmu ewaluacji. Nie wykluczaj z egzaminu żadnego ucznia bez ważnego i jawnego powodu. Zapobiegaj nieuczciwości uczniów w toku sprawdzania i oceniania osiągnięć. Ujawnij uczniom reguły punktowania, obliczania i interpretacji wyników sprawdzania ich osiągnięć, a także ewentualne odstępstwa od tych reguł i przyczyny odstępstw.
Wyniki oceniania przedstawiaj zawsze z komentarzem na temat sposobu ich uzyskania i z ostrzeżeniem o ich przybliżonej wiarygodności. Uczciwie przyznaj się do własnych pomyłek i rozczarowań. Unikaj czynienia porównań na niekorzyść słabszych uczniów. Przedstawiaj głównie ich osiągnięcia, a nie brak osiągnięć. Ogranicz komentarze przed frontem klasy na temat niepowodzeń poszczególnych uczniów, zachowaj dyskrecję. Opracował: Michał Jemioło