Poziom produkcji i podstawowy sk³ad mleka owcy mlecznej 05

Medycyna Wet. 007, 63 () 595 Praca oryginalna Original paper Poziom produkcji i podstawowy sk³ad mleka owcy mlecznej 05 JAN OLECHNOWICZ, ZBIGNIEW SOBEK* Katedra Weterynarii Rolniczej Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t AR, ul. Wojska Polskiego 5, 6-65 Poznañ *Katedra Genetyki i Podstaw Hodowli Zwierz¹t Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t AR, ul. Wo³yñska 33, 60-637 Poznañ Olechnowicz J., Sobek Z. Level of production and basic composition of 05 dairy sheep milk Summary The team of the researchers at the Sheep, Goats and Fur Covered Animals Breeding Department of the Agricultural University of Poznan has created a subspecies of dairy sheep, 05. The research was conducted at the Experimental Farm in Z³otniki and the subspecies presents a meaningful share of both East-Fresian (3/6) and Polish Merino (3/6) sheep genotype. The ewes of the subspecies in the Z³otniki herd are milked for 6 weeks in two seasons: spring-summer (March till June) and summer-autumn (July till October). The milking is carried out on selected ewes having clinically healthy udders and being after two months of lambs feeding (60 ± days). The sheep are machine-milked in the milking hall produced by Westfallen company and prepared for 4 sheep. ewes of 05 dairy sheep were examined in both milking seasons of -. The examination of the milkiness of ewes was conducted with monthly breaks and the yield was defined in ml from both morning and evening milking. During the examination of milkiness, before the morning milking, after a few milk streams, cleaning and drying of the teats, about 50 ml of milk was collected from udder halves (preserved with CC preparation) in order to evaluate the percentage content of fat, protein and lactose, as well as the somatic cell count. The examinations of milk samples were carried out in the Milk Evaluation Laboratory in Krotoszyn. The basic milk composition was described applying MilkoScan apparatus, while the somatic cell count was evaluated by the assistance of Fossomatic apparatus. The somatic cell count was transformed to a decimal logarithm (log SCC) in order to obtain a distribution being close to normal. The numerical data referring to the daily milk production, the number of somatic cells (log SCC), as well as the percentage content of fat, protein and lactose was defined with an application of the multifactor analysis of variance. The following sources of changeability were taken into consideration: the year, ewes milking season, successive lactation and stage of lactation, type of ewes birth-giving and the number of lambs both born and bred. Environmental conditions (the time of year), as well as successive lactation and the stage, and type of birth-giving influenced the quantitative and qualitative level of ewes milkiness. The somatic cell count and the basic milk composition were significantly varied in both milking seasons. As far as the milk of multi-lamb ewe mothers is concerned, there was an observable tendency for them to produce more milk per day, increase the somatic cell count and percentage of milk content and protein, as well as the simultaneous decrease in the content of lactose. The obtained results can be helpful while selecting ewes for machine milking, focusing on those coming from multiple litters and those which have bred more than one lamb. The ewes should be utilized for milking up to the fourth lactation, mainly due to the significant decrease of the level of milkiness (0%) and nearly 60% increase in the number of the somatic cell count in milk in the fifth and successive lactations (from log 5.68 to log 5.363, i.e. from 45 0 3 cells/ml to 0 3 cells/ml). Keywords: sheep, somatic cell count, milk Wschodniofyzyjska owca mleczna charakteryzuje siê wy szym poziomem produkcji mleka i wartoœci¹ wskaÿnika plennoœci w porównaniu z takimi rasami mlecznymi jak chios, churra, latxa, lacune czy assaf. Maciorki tej rasy odchowuj¹ jagniêta przez oko³o dni, a nastêpnie s¹ dojone przez 00 dni, produkuj¹c w laktacji 49 ± 63 kg mleka, 3,7 ± 0 kg t³uszczu i 0,6 ± 8, kg bia³ka (9). Maciorki ras assaf i awassi produkuj¹ œrednio w laktacji litry mleka dziennie, a lacune i sarda pomiêdzy,5- litry/dzieñ, natomiast miejscowe rasy owiec w Hiszpanii produkuj¹ oko³o litra mleka dziennie (, 9). W wielu krajach, np. w Hiszpanii, W³oszech, Norwegii i Izraelu, maciorki ras miejscowych krzy owane s¹ z trykami wschodniofryzyjskiej owcy mlecznej, a maciorki mieszañce F cechuj¹ siê wy sz¹ mlecznoœci¹ w porównaniu z ich matkami (7, 0,, 0). W warunkach krajowych mleczne u ytkowanie owiec w regionie nizinnym podjêto w 994 roku w Rolniczym

596 Gospodarstwie Doœwiadczalnym Z³otniki, nale ¹cym do Akademii Rolniczej w Poznaniu (8, -4). Do doju maszynowego przeznaczano g³ównie maciorki z matecznych linii syntetycznych z udzia³em genetycznym owcy wschodniofryzyjskiej (8). Wytworzona przez pracowników Katedry Hodowli Owiec, Kóz i Zwierz¹t Futerkowych AR w Poznaniu odmiana owcy mlecznej 05 ma znacz¹cy udzia³ genotypu owcy wschodniofryzyjskiej (docelowo 3/6) i merynosa polskiego (3/6) (8,, 3). Maciorki tej odmiany w 4-miesiêcznej laktacji towarowej produkuj¹ oko³o 80 kg mleka, tj. na granicy niskiego i œredniego potencja³u mlecznoœci. Poziom produkcji mleka owcy mlecznej 05 jest wynikiem u ycia do ich wytworzenia owiec fryzyjskich z krajowej hodowli, które nie by³y doskonalone w kierunku mlecznoœci (8). Poziom produkcji i sk³ad chemiczny mleka owczego oraz liczba komórek somatycznych w mleku wykazuj¹ du ¹ zmiennoœæ zale n¹ od czynników genetycznych i œrodowiskowych (5, 5-7). Rasa owiec ma znacz¹cy wp³yw na wielkoœæ produkcji mleka, jego sk³ad oraz liczbê komórek somatycznych (5, 6, 9). W obrêbie rasy poziom tych cech mleka zale y g³ównie od stadium laktacji (, 4, 6-), typu urodzenia maciorek (6) oraz liczby jagni¹t urodzonych i odchowanych (5,, 3, 5). Kolejna laktacja maciorek wed³ug jednych autorów ró - nicuje iloœciowy i jakoœciowy poziom produkcji mleka (3, 6), lecz wed³ug innych wp³ywa jedynie na sk³ad mleka (6, ). Z czynników œrodowiskowych na wielkoœæ produkcji i sk³ad mleka owczego wp³ywaj¹: wielkoœæ stada, pora wykotu maciorek w roku kalendarzowym oraz kolejne lata kalendarzowe (3, 6, 7, ). Celem podjêtych badañ by³o okreœlenie wp³ywu wybranych Ÿróde³ zmiennoœci (rok kalendarzowy, sezon doju maciorek, kolejna laktacja i stadium laktacji, typ urodzenia owcy, liczba jagni¹t urodzonych i odchowanych) na wielkoœæ produkcji mleka i jego podstawowy sk³ad (procentowa zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy) oraz liczbê komórek somatycznych w mleku maciorek owcy mlecznej 05. Materia³ i metody Badania przeprowadzono w latach - w Rolniczym Gospodarstwie Doœwiadczalnym Z³otniki nale ¹cym do Akademii Rolniczej w Poznaniu. Materia³em doœwiadczalnym by³y maciorki owcy mlecznej 05 dojone przez 6 tygodni w dwóch sezonach kalendarzowych: wiosenno-letnim (od marca do czerwca) i letnio-jesiennym (od lipca do paÿdziernika). Po dwóch miesi¹cach odchowu jagni¹t (60 ± dni) maciorki z klinicznie zdrowym wymieniem przeznaczano do doju maszynowego. Liczbê badanych maciorek w poszczególnych latach, sezonach doju i miesi¹cach laktacji przedstawia tabela. Owce dojono maszynowo w hali udojowej firmy Westfalia na 4 stanowisk. Kontrolê stanu technicznego dojarki przeprowadzano corocznie, dokonuj¹c pomiarów czêstotliwoœci pulsacji i wspó³czynników pulsatorów pulsografem elektronicznym MilkoTest (firmy Bilgery). Owce dojono przy nastêpuj¹cych parametrach dojarki ruroci¹gowej: poziom podciœnienia 4 kpa, czêstotliwoœæ pulsacji poszczególnych aparatów od,7 do 6,7 pulsów/min. i wspó³czynniku pulsatora 50 ± 5%. W zimowym ywieniu maciorek stosowano: sianokiszonkê, kiszonkê z kukurydzy, buraki pastewne, siano ³¹kowe i mieszankê treœciw¹, natomiast podstaw¹ w letnim ywieniu Rok kalendarzowy Sezon doju Medycyna Wet. 007, 63 () Tab.. Liczba maciorek badanych w kolejnych latach, sezonach doju oraz miesi¹cach laktacji Miesi¹ce laktacji 3 4 7 47 0 8 9 Razem owiec by³a zielonka z lucerny i ziarna zbó. Szacunkowa wartoœæ dawki pokarmowej dojonych maciorek wynosi³a MJ energii paszy i 30 g bia³ka ogólnego (). Kontrolê mlecznoœci maciorek przeprowadzano w odstêpach miesiêcznych, ustalaj¹c wydajnoœæ mleka z doju rannego i wieczornego (w mililitrach). Podczas ka dej kontroli mlecznoœci, przed dojem rannym, po zdojeniu kilku strug mleka, umyciu i wytarciu strzyków pobierano z po³ówek wymienia oko³o 50 ml mleka (konserwowanego mlekostatem CC) w celu okreœlenia procentowej zawartoœci t³uszczu, bia³ka i laktozy oraz liczby komórek somatycznych. Badania prób mleka przeprowadzano w Laboratorium Oceny Mleka w Krotoszynie, okreœlaj¹c podstawowy sk³ad mleka za pomoc¹ aparatu MilkoScan, a liczbê komórek somatycznych z u yciem aparatu Fossomatic. W celu uzyskania rozk³adu zbli onego do normalnego liczbê komórek somatycznych (LKS) w mleku transformowano na logarytm dziesiêtny (). Zebrany materia³ liczbowy opracowano statystycznie metod¹ wieloczynnikowej analizy wariancji z zastosowaniem pakietu SAS. W obliczeniach zastosowano nastêpuj¹ce modele liniowe: Model : y ijklmnop = µ + A i + B ij + C ijk + D ijkl + E ijklm + F n + G o + e ijklmnop gdzie: y ijklmnop dobowa produkcja mleka w kontroli u ytkowoœci (ml), µ œrednia ogólna, A i efekt roku kalendarzowego (i =,, 3), B ij efekt sezonu doju (j =, ), C ijk efekt miesi¹ca laktacji (k =,, 3, 4), D ijkl efekt liczby jagni¹t urodzonych (l =,, 3, 4), E ijklm efekt liczby jagni¹t odchowanych (m = 0,,, 3, 4), F n efekt typu urodzenia maciorek (n =,, 3, 4), G o efekt laktacji (o =,, 3, 4, 5 i dalsze), e ijklmnop efekt b³êdu losowego. Model : y ijklmnopr = µ + A i + B ij + C ijk + D ijkl + E ijklm + F n + G o + H p + e ijklmnopr gdzie: y ijklmnopr liczba komórek somatycznych w mleku (log LKS), zawartoœæ w mleku t³uszczu, bia³ka i laktozy (%), µ œrednia ogólna, A i efekt roku kalendarzowego (i =,, 3), B ij efekt sezonu doju (j =, ), C ijk efekt miesi¹ca laktacji (k =,, 3, 4), D ijkl efekt liczby jagni¹t urodzonych (l =,, 3, 4), E ijklm efekt liczby jagni¹t odchowanych (m = 0,,, 3, 4), F n efekt typu urodzenia maciorek (n =,, 3, 4), G o efekt laktacji (o =,, 3, 4, 5 i dalsze), H p efekt po³ówki wymienia (p =, ), e ijklmnopr efekt b³êdu losowego. 7 45 5 7 4 6 3 4 40 9 5 65 74 63 76 70 0 - - 53 46 08

Medycyna Wet. 007, 63 () 597 W opracowaniu statystycznym materia³ów liczbowych w przypadku odrzucenia hipotezy zerowej H 0 : x = x =... x k przy pomocy testu F-Fishera-Snedecora, stosowano dalsz¹ weryfikacjê istotnoœci ró nic miêdzy œrednimi obiektowymi. Dla porównania dowolnych par weryfikowano kolejne hipotezy zerowe H 0 : x i = x j, dla i ¹ j. Przy porównaniu œrednich obiektów ka dy z ka dym u yto NIR (najmniejsza istotna ró nica). Hipotezy by³y weryfikowane na dwóch poziomach istotnoœci a = 0,05 (ró nica statystycznie istotna) i a = 0,0 (ró nica statystycznie wysoko istotna). Dla wybranych grup obiektów, w ramach zastosowanej metody analizy wariancji, u yto kontrastów ortogonalnych. Wyniki i omówienie Statystyki opisowe charakteryzuj¹ce maciorki mleczne 05 oraz wartoœci wskaÿników ich u ytkowoœci mlecznej ilustruje tab.. Maciorki mleczne cechowa³y siê wy - sz¹ œredni¹ produkcj¹ mleka w laktacji (067 ml/dziennie) i mniejsz¹ liczb¹ komórek somatycznych w mleku (log 5,68) oraz podobnym podstawowym sk³adem mleka w porównaniu z maciorkami ras churra i chios oraz z linii syntetycznych o ró nym udziale genów owcy wschodniofryzyjskiej (4-6, 4, 3). WskaŸniki u ytkowoœci mlecznej badanych maciorek charakteryzuje jednak wiêksza wartoœæ odchylenia standardowego od œredniego poziomu cechy ni w pracach cytowanych autorów. W tab. 3 i 4 zamieszczono wyniki analizy wariancji dla poziomu produkcji mleka, liczby komórek somatycznych (log LKS) oraz procentowej zawartoœci t³uszczu, bia³ka i laktozy w mleku maciorek. Na zmiennoœæ dobowej produkcji mleka maciorek wp³ywa³y wszystkie wybrane czynniki poza sezonem doju i liczb¹ jagni¹t urodzonych. Podobnie, liczba komórek somatycznych oraz procentowa zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy w mleku zale a³a istotnie od wszystkich uwzglêdnionych w analizie wariancji czynników poza po³ówkami wymienia. Dobowa produkcja mleka, liczba komórek somatycznych i procentowa zawartoœæ podstawowych sk³adników mleka by³y istotnie zró nicowane w poszczególnych latach badañ. Przy mniejszej produkcji mleka maciorek notowano wiêksz¹ liczbê komórek somatycznych (log LKS) i procentow¹ zawartoœæ bia³ka w mleku (p 0,0). Wyniki badañ wielu autorów wskazuj¹ na istotny wp³yw roku na poziom produkcji mleka u owiec (8, 4,, 3), liczbê Tab.. Statystyki opisowe charakteryzuj¹ce maciorki mleczne 05 oraz wartoœci wskaÿników ich u ytkowoœci mlecznej WskaŸnik x Sd n M in. Max. Produkcja mleka w kontroli u ytkowoœci (ml) 067,0 438,797 00 650 Dni doju owiec w sezonie 5,73 5,675 5 6 Liczba jagni¹t urodzonych,75 0,579 4 Liczba jagni¹t odchowanych,50 0,756 0 4 Typ urodzenia maciorki,84 0,647 4 Laktacja maciorek 3,0,3 5 Log liczby komórek somatycznych 5,68 0,763 3,000 7,33 t³uszczu w mleku (%) 5,5,79,58 6,34 bia³ka w mleku (%) 6,0,63 3,0,56 laktozy w mleku (%) 4,90 0,74 0,4 6,75 komórek somatycznych () oraz procentow¹ zawartoœæ t³uszczu (8, 4, ), bia³ka (8, 5) i laktozy w mleku (8, 4). Cytowani autorzy jednak nie stwierdzili wp³ywu roku na liczbê komórek somatycznych (, 3) oraz zawartoœæ t³uszczu i bia³ka w mleku (4, ). Poziom produkcji mleka maciorek dojonych w sezonie wiosenno-letnim (od marca do czerwca) i letnio-jesiennym (od lipca do paÿdziernika) by³ zbli ony, jednak wiêksz¹ liczbê komórek somatycznych i zawartoœæ t³uszczu i bia³ka, a mniejsz¹ laktozy notowano w sezonie doju letnio-jesiennym (p 0,0). Wczeœniejsze wyniki badañ u tej samej odmiany owiec wskazuj¹ na ró ny poziom dziennej produkcji mleka w obu sezonach doju (odpowiednio: 0,65 i 0,84 dm 3 ) i podobne jak w pracy w³asnej, ró ne dla sezonów doju procentowe zawartoœci bia³ka w mleku (odpowiednio: 5,7 i 6,4). Nie stwierdzono natomiast istotnych ró nic w sezonach doju w zawartoœci t³uszczu i laktozy w mleku oraz liczbie komórek somatycznych (). U maciorek rasy comisana wykoconych jesieni¹ (paÿdziernik-listopad) i zim¹ (styczeñ-luty) dojonych maszynowo przez 6 miesiêcy stwierdzono wiêksz¹ liczbê komórek somatycznych (log LKS) oraz mniejsz¹ procentow¹ zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy w grupie owiec wykoconych zim¹ (7). Korzystny wp³yw wiosennej pory roku ze wzglêdu na dobr¹ jakoœæ pastwisk wp³ywa na wzrost produkcji mleka maciorek, niezale - nie od stadium laktacji, lecz powoduje obni enie procentowej zawartoœci sk³adników mleka g³ównie poprzez rozcieñczenie (3). W kolejnych miesi¹cach laktacji maciorek notowano zmniejszenie poziomu dobowej produkcji mleka i jednoczesne zwiêkszenie procentowej zawartoœci t³uszczu i bia³ka, a zmniejszenie zawartoœci laktozy w mleku (p 0,0). Liczba komórek somatycznych w mleku w przebiegu laktacji by³a zbli ona. Wyniki uzyskane w pracy w³asnej s¹ zgodne z wynikami innych autorów (3, 4, 7). Liczba jagni¹t urodzonych nie mia³a wp³ywu na poziom dobowej produkcji mleka maciorek, jedynie te, które nie odchowa³y potomstwa do 60. dnia, produkowa³y wiêcej mleka w porównaniu do odchowuj¹cych lub jagniêta (p 0,0). U maciorek, które odchowa³y wiêksz¹ liczbê jagni¹t notowano wzrost liczby komórek somatycznych oraz procentow¹ zawartoœæ t³uszczu i bia³ka, a zmniejszenie zawartoœci laktozy w mleku (p 0,0). We wczeœniejszych badaniach u tej odmiany maciorek nie stwierdzono wp³ywu liczby jagni¹t odchowanych na dzienn¹ produkcjê mleka, jego sk³ad i liczbê komórek somatycznych (). Matki typu corriedale i fryzyjskie odchowuj¹ce dwa jagniêta produkowa³y dziennie wiêcej mleka ni odchowuj¹ce jedno jagniê (). U maciorek corriedale odchowuj¹cych dwa jagniêta tylko procentowa zawartoœæ laktozy w mleku by³a wy - sza ni u tych, które odchowywa³y jedno jagniê (p 0,0). Cytowani autorzy nie stwierdzili wp³ywu liczby jagni¹t odchowanych na liczbê komórek somatycznych w mleku. Maciorki rasy serrai, które odchowa³y jedno, dwa i trzy jagniêta produkowa³y w laktacji odpowiednio: 78,58; 8,9 i,5 kg mleka (5).

598 Tab. 3. Wp³yw wybranych czynników na poziom produkcji mleka maciorek Medycyna Wet. 007, 63 () Tab. 4. Wp³yw wybranych czynników na liczbê komórek somatycznych (log LKS) i procentow¹ zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy w mleku maciorek 05 Czynnik Rok kalendarzowy: Sezon doju owiec: Objaœnienie: œrednie w kolumnach oznaczone ró nymi literami ró ni¹ siê istotnie przy p 0,0 n Dobowa produkcja mleka (ml) 39 98,4ac 39 79,75ba 90 09,37ca wiosenno-letni 98 06,48 letnio-jesienny 370 045,88 Miesi¹c laktacji: Liczba jagni¹t urodzonych: 4,56a 53 4,34b 3 46 0,64c 4 08 68,4d Liczba jagni¹t odchowanych: Typ urodzenia maciorki: Kolejna laktacja: 0 078, 354 064, 3 09,33 4 4 75,00 0 57 4,05a 99 033,59b 86 05,b 3 09,7a 4 4 75,00a 64 995,36aac 34 08,85bca 3 53 095,66abc 4 9 3,39dac 55 74,09aa 39 095,47aa 3 64 04,9ac 4 5 05,6ac 5 i dalsze 95 959,73bc Rok kalendarzowy: Sezon doju owiec: Czynnik n Log LKS Procentowa zawartoœæ w mleku t³uszczu bia³ka laktozy 478 5,38a 5,9ac 6,6a 4,98ac 78 5,054b 5,45ca 5,79b 4,99ca 380 5,6a 5,84ba 6,c 4,7ba wiosenno-letni 396 5,06a 4,4a 5,60a 5,0a letnio-jesienny 740 5,49b 6,0b 6,36b 4,73b Miesi¹c laktacji: Liczba jagni¹t urodzonych: 3 5,4 4,44a 5,49a 5,0a 6 5,9 5,37b 5,80b 5,06a 3 9 5,40 5,9c 6,36c 4,86b 4 6 5,40 6,77d 7,05d 4,4c 360 4,977aa 5,3a 5,8aa 5,a 708 5,48bc a5,68bc 6,3bd 4,80b 3 60 5,88ca 6,0c 6,cd 4,54c 4 38 5,744cd 3,63d 6,37cb Liczba jagni¹t odchowanych: Typ urodzenia maciorki: Kolejna laktacja: Po³ówki wymienia: ab5,abd 0 4 5,0aa 5,05aa 5,7a 5,ab 398 5,07ca 5,5bc 6,0b 4,99ab 57 5,53ad 5,60bc 6,c 4,80bc 3 544 5,ac 6,05bd ac6,7bcd 4,65cb 4 348 5,744bd 3,63eb 6,37b 5,ab 38 5,86a 5,7a 6,5a 4,7a 684 5,089b a5,50ac 6,00b a4,96bc 3 06 a5,ab 4,90b 6,4b 5,00b 4 5,676c 5,78b a6,48ac 4,87b 0 5,049a 4,46a 5,68a 5,3a 78 c5,063ac c5,37bc 6,0bc a4,98bc 3 38 5,a 5,38c 6,08ca 4,90c 4 5,54b 5,7d 6,0de 4,88d 5 i dalsze 90 5,363b 6,3e 6,9be 4,65e lewe 5, 5,4 6,09 4,86 prawe 5,74 5,6 6,0 4,93 Objaœnienie: jak w tab. 3. U maciorek rasy churra liczba jagni¹t odchowanych znacz¹co wp³ywa³a na dzienn¹ produkcjê mleka, procentow¹ zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy oraz liczbê komórek somatycznych w mleku (5). W pracy cytowanych autorów dzienna produkcja mleka u maciorek odchowuj¹cych dwa i trzy jagniêta by³a wy sza o 9,% i 7,9% w porównaniu do poziomu produkcji mleka tych, które odchowa³y jedno jagniê. Liczba komórek somatycznych w mleku tych maciorek by³a na zbli onym poziomie (odpowiednio: log 4,94; 4,90 i 4,9).

Medycyna Wet. 007, 63 () 599 Maciorki pochodz¹ce z bliÿni¹t i trojaczków produkowa³y dziennie wiêcej mleka (odpowiednio:,4% i 0,07%) w porównaniu do pochodz¹cych z miotów pojedynczych. Maciorki pochodz¹ce z czworaczków produkowa³y jednak mniej mleka ni maciorki z miotów mniej licznych (p 0,0). Maciorki pochodz¹ce z bliÿni¹t i trojaczków cechowa³y siê mniejsz¹ liczb¹ komórek somatycznych, a wiêksz¹ procentow¹ zawartoœci¹ laktozy w mleku w porównaniu do maciorek z miotów pojedynczych. Maciorki rasy churra pochodz¹ce z miotów bliÿniaczych produkowa³y dziennie wiêcej mleka ni pochodz¹ce z miotów pojedynczych (odpowiednio: 93 i 893 ml), jednak liczba komórek somatycznych (log LKS) w mleku maciorek z miotów pojedynczych by³a istotnie mniejsza ni w mleku maciorek z miotów bliÿniaczych (odpowiednio: log 5,58 i 5,6) (6). W pracy cytowanych autorów maciorki z miotów pojedynczych mia³y równie wiêcej t³uszczu i bia³ka w mleku ni pochodz¹ce z miotów bliÿniaczych (p 0,05). Dobowa produkcja mleka maciorek w kolejnych czterech laktacjach by³a na zbli onym poziomie, lecz maciorki w pi¹tej i dalszych laktacjach produkowa³y mniej mleka w porównaniu z maciorkami ka dej poprzedniej laktacji (p 0,0). W kolejnych laktacjach maciorek wzrasta³a liczba komórek somatycznych oraz procentowa zawartoœæ t³uszczu i bia³ka w mleku, a zmniejsza³a siê zawartoœæ laktozy (p 0,0). Laktacja maciorek istotnie wp³ywa³a na dobow¹ produkcjê mleka u maciorek ras: valle del belice, churra, chios, serrai oraz z linii syntetycznych o ró nym udziale genów owcy wschodniofryzyjskiej (3, 5, 6, 4, 5, 3). Wyniki badañ innych autorów nie potwierdzaj¹ jednak wp³ywu laktacji na poziom produkcji mleka maciorek (8, ). Uzyskane w pracy w³asnej wyniki odnoœnie do liczby komórek somatycznych i podstawowego sk³adu mleka w kolejnych laktacjach maciorek s¹ zgodne z wynikami badañ wielu autorów (3, 5, 6, 4-6, 3). Liczba komórek somatycznych oraz procentowa zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy w mleku maciorek z lewych i prawych po³ówek wymienia by³a na zbli onym poziomie. Podsumowanie Maciorki owcy mlecznej 05 w RZD Z³otniki dojone s¹ maszynowo przez 6 dni i produkuj¹ œrednio 067 ml mleka dziennie tj. oko³o 4 kg w laktacji. Mleko maciorek charakteryzuje ma³a liczba komórek somatycznych (log 5,68, tj. 45 0 3 komórek/ml) i wysoka procentowa zawartoœæ t³uszczu, bia³ka i laktozy w mleku (odpowiednio: 5,5; 6,0 i 4,90). Na iloœciowy i jakoœciowy poziom mlecznoœci maciorek wp³ywa³y warunki œrodowiskowe (rok kalendarzowy), kolejna laktacja i stadium laktacji oraz typ urodzenia maciorek. Liczba komórek somatycznych i podstawowy sk³ad mleka by³y istotnie zró nicowane w obu sezonach doju (wiosenno-letnim i letnio-jesiennym). W mleku maciorek, które odchowa³y wiêksz¹ liczbê jagni¹t, notowano tendencjê wzrostow¹ dobowej produkcji mleka, liczby komórek somatycznych oraz procentowej zawartoœci t³uszczu i bia³ka z jednoczesnym zmniejszeniem zawartoœci laktozy. Uzyskane w pracy wyniki mog¹ byæ pomocne przy wyborze maciorek do doju maszynowego, preferuj¹c te, które pochodz¹ z miotów wielorakich i odchowa³y wiêcej ni jedno jagniê. Maciorki powinny byæ mlecznie u ytkowane do czwartej laktacji g³ównie ze wzglêdu na istotne obni enie poziomu mlecznoœci (0%) i blisko 60% wzrost liczby komórek somatycznych w mleku w pi¹tej i dalszych laktacjach (z log 5,68 do log 5,363, tj. z 45 0 3 komórek/ml do 0 3 komórek/ml). Piœmiennictwo. Ali A. K. A., Shook G. E.: An optimum transformation for somatic cell concentration in milk. D. Dairy Sci. 980, 63, 487-490.. Astruc J. M., Barillet F., Fioretti M., Gabiña D., Gootwine E., Mavrogenis A. P., Romberg F. G., Sanna S. R., Stefanake E.: Report of the working group on milk recording of sheep. 33 rd biennial session of ICAR. Interlaken, Switzerland 6-3 May,. 3. Cappio-Borlino A., Portolano B., Todaro M., Macciota N. P. P., Giaccone P., Pulina G.: Lactation curves of valle del belice dairy ewes for field of milk, fat, and protein estimated with test day models. J. Dairy Sci. 997, 80, 3-9. 4. De La Fuente L. F., San Primitivo F., Fuertes J. A., Gonzales C.: Daily and between milking variations and repeatabilities in milk yield, somatic cell count, fat, and protein of dairy ewes. Small Rumin. Res. 997, 4, 33-39. 5. Fuertes J. A., Gonzalo C., Carriedo J. A., San Primitivo F.: Parameters of test day milk yield and milk components for dairy ewes. J. Dairy Sci. 998, 8, 0- -7. 6. Gonzalo C., Carriedo J. A., Baro J. A., San Primitivo F.: Factors influencing variation of test day milk yield, somatic cell count, fat, and protein in dairy sheep. J. Dairy Sci. 994, 77, 537-54. 7. Gootwine E., Goot H.: Lamb and milk production of awassi and east-friesian sheep and their crosses under Mediterranean environment. Small Rumin. Res. 996, 0, 55-60. 8. Gut A., Wójtowski J., Œlósarz P.: Niektóre problemy u ytkowania mlecznego owiec w œwietle badañ prowadzonych w Rolniczym Gospodarstwie Doœwiadczalnym Z³otniki. Zesz. Nauk. Zak³. Hod. Owiec Kóz SGGW 999, 3, 70-79. 9. Hamann H., Horstick A., Wessels A., Distl O.: Estimation of genetic parameters for test day milk production, somatic cell score and litter size at birth in east friesian ewes. Livest. Prod. Sci. 004, 87, 53-60. 0. Larsgard A. G., Standal N.: Introduction of east friesian dairy sheep into the Norwegian sheep population. Small Rumin. Res. 999, 33, 87-98.. Mroczkowski S., Borys B., Piwczyñski D.: Wp³yw wieku oraz stadium laktacji na produkcjê mleka, morfologiê oraz zdrowotnoœæ wymienia maciorek mieszañców F fryz merynos. Zesz. Nauk. PTZ 999, 43, 67-74.. Ni nikowski R., Janikowski W. T., Tyszka Z. J.: Wp³yw liczby karmionych jagni¹t na wybrane cechy u ytkowoœci matek oceniane podczas laktacji u owiec fryzyjskich i typu corriedale. Pr. Mater. Zootech. 994, 45, 93-97. 3. Ni nikowski R., Rant W., Tyszka Z. J.: Wp³yw wieku na wybrane cechy u ytkowoœci oceniane podczas laktacji u owiec typu corriedale. Pr. Mater. Zootech. 994, 45, 87-9. 4. Ploumi K., Belibasaki S., Triantaphyllidis G.: Some factors affecting daily milk yield and composition in a flock of chios ewes. Small Rumin. Res. 998, 8, 89-9. 5. Ploumi K., Emmanouilidis P.: Lamb and milk production traits of serrai sheep in Greece. Small Rumin. Res. 999, 33, 89-9. 6. Pugliese C., Acciaioli A., Rapaccini S., Parisi G., Franci O.: Evolution of chemical composition, somatic cell count and renneting properties of the milk of massese ewes. Small Rumin. Res., 35, 7-80. 7. Sevi A., Albenzio M., Marino R., Santillo A., Muscio A.: Effects of lambing season and stage of lactation on ewe milk quality. Small Rumin. Res. 004, 5, 5-59.. Sevi A., Tabi L., Albenzio M., Muscio A., Annicchiarico G.: Effect of parity on milk field, composition, somatic cell Mount, renneting parameters and bacteria counts of comisana ewes. Small Rumin. Res., 37, 99-07. 9. Ugarte E., Gabiña D.: Recent developments in dairy sheep breeding. Arch. Tierz. 004, Dummerstorf 47, Special Issue, 0-7. 0. Ugarte E., Ruiz R., Gabiña D., Beltrán dr Nereida I.: Impact of high-yielding foreign breeds on the Spanish dairy sheep industry. Livest. Prod. Sci., 7, 3-0.. Wa na E., Gut A.: Wp³yw pory roku i metody u ytkowania mlecznego na iloœæ, sk³ad i jakoœæ mleka owczego. Rocz. Nauk. Zootech. Supl., 8, 0-4.. Wójtowski J., Gut A., Danków R.: Somatic cell count and certain properties of milk as related to the clinical status of the udder of ewes from three synthetic lines. Anim. Sci. Pap. Rep. 998, 6, 37-46. 3. Wójtowski J., Gut A., Kozal E.: Charakterystyka u ytkowoœci mlecznej owiec z linii syntetycznych o ró nym udziale genetycznym owcy fryzyjskiej. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 997, 34, 33-38. 4. Wójtowski J., Gut A., Steppa R., Stanisz M.: Wykorzystanie plennych syntetycznych linii owiec w u ytkowaniu mlecznym w RGD w Z³otnikach, [w:] E. Kozal (red.): Znaczenie syntetycznych linii owiec w krajowych programach hodowlanych. Konf. Nauk., Poznañ, 4 paÿdziernika 995. Wyd. AR, Poznañ 995, s. 87-90. Adres autora: dr Jan Olechnowicz, Osiedle Wichrowe Wzgórze 3/93, 6-675 Poznañ; e-mail: olejanko@au.poznan.pl