STAWONOGI I ŻYWICIELE

STAWONOGI I ŻYWICIELE POD REDAKCJĄ ALICJI BUCZEK CZESŁAWA BŁASZAKA LIBER LUBLIN 2003

PRZYPADKI ZIMOWANIA KLESZCZY Z RODZINY IXODIDAE NA ŻYWICIELACH W PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ GRZEGORZ KARBOWIAK 1, JOANNA N. IZDEBSKA 2, URSZULA CZAPLIŃSKA 1, IRENA WITA 1 1. Instytut Parazytologii im. W.Stefańskiego PAN, ul.twarda 51/55, 00-818 Warszawa 2. Pracownia Parazytologii i Zoologii Ogólnej, Katedra Zoologii Bezkręgowców, Uniwersytet Gdański, Al. Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia CASES OF SURVIVAL OF THE WINTER BY IXODIDAE TICKS ON THE HOSTS IN THE BIAŁOWIEŻA PRIMEVAL FOREST. ABSTRACT The most common Ixodidae ticks in Poland are Ixodes ricinus and Dermacentor reticulatus. Their activity period persists since spring to late autumn, with two picks in May and August. Ticks spend the winter period hidden on the ground, in a state of diapauza. However, there are notes about the finding of ticks on the host s body in the winter season. During the winters 2001/02 and 2002/03, in Białowieża Primeval Forest adult I. ricinus and Dermacentor reticulatus ticks were found on 42 (of 57 investigated) European bison, Bison bonasus. The mean infestation of I. ricinus and D. reticulatus was 71.3% and 68.2% respectively, but there are the differences between several years. Last year, the I. ricinus ticks were absent. The arrangement of ticks on the bison s body is the differentiated. D. reticulatus ticks were attached to ears only, I. ricinus on the belly and in the groin. The female ticks were engorged, the males didn t feed. Comparing present investigation to earlier observations, there is a perceptible rule of permanent presence of D. reticulatus males on a host s body during winter season. Contrary, D. reticulatus females and both sexes of I. ricinus occur in accordance to meteorological factors. There was also a case of infestation of dog with D. reticulatus ticks in Białowieża village in January. STAWONOGI I ŻYWICIELE. Red. A.Buczek, Cz. Błaszak. Liber, Lublin 2003. 77

Dominującymi w Polsce gatunkami kleszczy są kleszcz pospolity Ixodes ricinus oraz kleszcz łąkowy Dermacentor reticulatus. Należą one do kleszczy trójżywicielowych, których każde aktywne stadium rozwojowe po najedzeniu się opuszcza żywiciela i czas do następnego okresu aktywności spędza w podłożu. W polskich warunkach klimatycznych okres żerowania aktywnych stadiów rozwojowych kleszczy trwa od wiosny do jesieni, z wyraźnymi szczytami wiosennym i jesienno-letnim dla postaci dorosłych oraz letnim dla larw i nimf (Siuda 1991). Aktywność i diapauza kleszczy właściwych regulowane są czynnikami zarówno endogennymi (Siuda 1991) jak i egzogennymi - głównie klimatycznymi - jak temperatura i wilgotność powierzchni gleby, nasłonecznienie (Lane i wsp. 1995) oraz fotoperiod (Belozerov 1971, 1973, Siuda 1991). Czas rozpoczęcia i zakończenia okresu aktywności kleszczy w Polsce jest zmienny, zarówno w poszczególnych krainach geograficznych, jak i w poszczególnych latach. Aktywność dorosłych postaci kleszcza pospolitego rozpoczyna się w Polsce w kwietniu - maju, kończy w początkach listopada. Dolna temperatura progowa aktywności dla tego gatunku wynosi 5ºC (Kolpy 1961 wg Siuda 1993). Okres aktywności dorosłych kleszczy łąkowych D. reticulatus trwa dłużej. Rozpoczyna się w połowie marca, kończy w połowie listopada (Szymański 1987 a), dolna temperatura progowa dla tego gatunku, zależnie od postaci rozwojowej wynosi 1 do 4ºC (Nosek 1972). Dróżdż (1964) opisuje przypadek znalezienia dorosłych kleszczy łąkowych na przełomie listopada i grudnia na łosiu. Okres zimowy kleszcze spędzają w stanie diapauzy, ukryte w podłożu lub innych sprzyjających zimowaniu miejscach, Szymański (1986) notował zimowanie kleszczy łąkowych w stogach siana. Przypadki aktywności kleszczy w okresie późnojesiennym lub wczesną wiosną mogą być tłumaczone sprzyjającymi warunkami klimatycznymi, szczególnie dodatnią temperaturą i brakiem opadów śniegu, mogącymi przedłużyć jesienny lub przyspieszyć wiosenny okres aktywności. Wpływ wzrostu temperatury na przyspieszenie lub opóźnienie okresów aktywności kleszczy podkreśla także Szymański (1987a). Istnieją jednakże doniesienia o znajdowaniu kleszczy właściwych na żywicielach w okresie zimowym, nawet w czasie zalegania okrywy śnieżnej. Izdebska (1998) opisuje przypadki zimowania kleszczy na żubrach w okresie od grudnia 1994 do lutego 1997. W warunkach Europy zachodniej udokumentowano żerowanie larw Ixodes hexagonus na myszach zaroślowych Apodemus sylvati- 78 S T A W O N O G I I Ż Y W I C I E L E

cus w miesiącach zimowych (Arthur 1973). Szczegółowe obserwacje zimowania dorosłych kleszczy na żywicielu przeprowadzono w Białowieży w miesiącach luty 2002 oraz grudzień-marzec 2003. Zebrano zimujące kleszcze z ciała żubrów, odstrzelonych w ramach selekcji. Zwierzęta należały do populacji wolno żyjącej, swobodnie poruszającej się po obszarze puszczy. Zimą 2001/2002 przebadano 23 wyselekcjonowane żubry, na 15 z nich znajdując kleszcze. W sumie zebrano w tym czasie 65 kleszczy pospolitych I. ricinus (40 samic, 22 samce, 3 nimfy), oraz 238 kleszczy łąkowych (12 samic i 226 samców). Infestacja kleszczami pospolitymi wynosiła 42,8 do 100%, średnio 71,3% badanych zwierząt, natomiast kleszczami łąkowymi 42,8 do 100 %, średnio 68,2%. Na jednym żubrze znajdowało się od 3 do 15 samic oraz 1 do 10 samców kleszcza pospolitego I. ricinus i 1 do 3 samic oraz 2 do 73 samców kleszcza łąkowego D. reticulatus. Samice kleszcza łąkowego oraz samce i samice pospolitego najliczniejsze były na początku lutego. Na przełomie lutego i marca znajdowane były już tylko pojedyncze osobniki kleszczy łąkowych, oraz ślady po żerowaniu samic kleszczy pospolitych, w postaci otworu w naskórku, miejscowego obrzmienia, zaczerwienienia skóry i przyklejonych do naskórka i włosów odchodów. Od grudnia 2002 do marca 2003 r. przebadano 27 żubrów pochodzących ze stada wolno żyjącego, oraz 5 wyselekcjonowanych z hodowli zamkniętej. Kleszcze znaleziono jedynie na żubrach wolno żyjących. W tym sezonie na zwierzętach występowały jedynie kleszcze łąkowe D. reticulatus, w pojedynczym przypadku (18 lutego) jedna samica I. ricinus. W sumie zebrano w tym czasie 476 kleszczy łąkowych - 424 samce, 50 samic i 2 nimfy. Infestacja wynosiła 80-87,5% do 100%, średnio 88,7% (przy obliczaniu ekstensywności nie uwzględniono zwierząt pochodzących z rezerwatu hodowlanego). Na jednym zwierzęciu było od 5 do 53 samców oraz 5 do 11 samic. Samice występowały jedynie w grudniu 2002 r., w okresie od stycznia do marca zebrano jedynie samce. W sumie w czasie dwóch zim zebrano z 42 na 57 badanych żubrów (łącznie z pochodzącymi z rezerwatu hodowlanego) 66 kleszczy pospolitych i 714 łąkowych. Samice kleszcza pospolitego I. ricinus przyczepione były pojedynczo, głównie w pachwinach, w miejscach z krótką i rzadką sierścią. Samce nie były przyczepione, wędrowały swobodnie. Samice i samce kleszcza łąkowego przyczepione były na uszach zwierząt, tworząc mniejsze lub większe skupiska. Samice obydwu gatunków kleszczy były w różnym stopniu napite, i po przeniesieniu do laboratorium przystępowały do składania jaj. Samce nie żerowały, były jednak w pełni aktywne, ponieważ po zebraniu z żywiciela wykazywały dużą ruchliwość. Kopytne nie są jedynymi żywicielami, na których kleszcze spędzają zimę. W styczniu 2003 roku zebrano na terenie wsi Białowieża 26 samców kleszcza łąkowego D. reticulatus z psa. Kleszcze przyczepione były 79

pojedynczo, na uszach, grzbiecie i bokach zwierzęcia, po zebraniu przejawiały aktywność. Zdaniem właściciela, swobodnie poruszający się po okolicy pies musiał je nabyć w przeciągu ostatnich dni, a więc zimą, w czasie zalegania śniegu, ponieważ jest dość często przeglądany i czyszczony. Informacje ustne o zakleszczeniu psów zimą otrzymano także od dwóch innych osób zamieszkałych w Białowieży. O żerowaniu kleszczy zimą otrzymano także informację ustną z terenu Katowic. Dotyczyła kota, na którego ciele, na przełomie stycznia i lutego 2003 roku znaleziono żerującą samicę, prawdopodobnie z rodzaju Ixodes. Opisane powyżej obserwacje, dotyczące występowania kleszczy na żubrach, są w zasadzie zgodne z opisami Izdebskiej z lat 1992-99 (Izdebska 1998, 2000, 2001a), zaobserwować można jednak pewne różnice. Wg Izdebskiej, kleszcze łąkowe zimowe stwierdzane były w większej liczbie od roku 1994 wcześniej występowały tylko pojedyncze okazy na bokach ciała. W ciągu całego okresu badań notowane były kleszcze pospolite, zarówno żerujące samice, jak i bliżej wiosny samce i pojedyncze nimfy. Łączna ekstensywność infestacji I. ricinus wynosiła 30% (w okresach od połowy grudnia do połowy marca) przy intensywności 4,3 osobnika / żywiciela. Dla Dermacentor ekstensywność za cały ten okres (1992-1999) badań wynosiła 54%, przy intensywności 10,9 osobnika / żywiciela (Izdebska 1999). W latach 2001-2003 kleszcze znalezione były przez nas na podobnym odsetku żubrów, zbierane były z wierzchołków uszu, ich liczba gwałtownie spadała pod koniec marca. Różnica dotyczy zwłaszcza płci kleszczy, zimą 1994/95 dominowały samice (Izdebska 1998), w sezonach 2001/02 i 2002/03 samce. Powyższe obserwacje sugerowałyby różnice w zachowaniu samic i samców kleszczy łąkowych. Samce kleszczy niewątpliwie regularnie zimują na żywicielach, na co wskazuje względnie stała ich liczebność w różnych latach. Liczba samic najwyraźniej jest zmienna. Zimą 2001/2002 samice występowały przez cały okres badań, rok później tylko w grudniu. Zróżnicowanie dynamiki zarażenia samicami związane jest prawdopodobnie z naturalnymi fluktuacjami liczebności, skorelowanymi z warunkami pogodowymi; w mniejszym stopniu może być też efektem zróżnicowanej, zawsze jednak dość niskiej liczby badanych zwierząt. Znaczenie ma także pochodzenie badanych zwierząt - zarówno w latach 2001-2003, jak i w poprzednich, na żubrach pochodzących z hodowli zamkniętej w Rezerwacie Hodowlanym kleszcze łąkowe nie występowały. W przypadku I. ricinus istotne statystycznie różnice występowały nawet między głównymi stadami zimowymi wolnymi, przypisanymi do oddziałów 391 (ekst. 23%) i 422 (ekst. 35%) (Izdebska 2001b). Chociaż jedną z przyczyn różnic w liczebności płci kleszczy mogłaby być zależność zimowej aktywności samic od warunków pogodowych, to z drugiej strony, w okresie po grudniu 2002 nie zanotowano podwyższenia 80

temperatury, mogącego spowodować odpadnięcie nasyconych samic z żywicieli i tłumaczyć w ten sposób ich brak w styczniu i lutym 2003 r. Spodziewać się przy tym należy, że wszystkie kleszcze zarówno samce, jaki i samice obydwu gatunków przebywają na ciele żywicieli od jesieni, na co wskazuje malejąca w miarę zbliżania się wiosny ich liczba, a także struktura populacji D. reticulatus. Szymański (1987b) wykazuje dominację samców w populacji kleszczy łąkowych w jesiennym sezonie aktywności, co jest zgodne z naszymi obserwacjami dokonanymi na żubrach w okresie zimowym. Uzyskane wyniki, dotyczące zimowania kleszczy na żywicielach, są naszym zdaniem interesujące, choć przyniosły więcej pytań niż odpowiedzi. Dlatego istnieje potrzeba kontynuowania tych badań w następnych latach, nie tylko na żubrach, ale też innych żywicielach dorosłych i młodocianych kleszczy. LITERATURA ARTHUR D.R. 1973. Host and tick relationships: a review. J. Wildl. Dis. 9: 74-84. BELOZEROV V.N. 1971. Nimfal naya diapauza u kleshcha Ixodes ricinus L. IV. Vliyaniye smyeny fotopyeriodicheskogo rezhima sodyerzhaniya golodnykh nimf na ikh agressivnost. Parazitologiya 5: 3-6. BELOZEROV V.N. 1973. Eksperimental nyj analiz sezonno-ciklicheskikh adaptatsij Dermacentor silvarum Ol. (Acarina, Ixodidae). Parazitologiya 7: 14-18. DRÓŻDŻ J. 1964. Dalsze dane o Dermacentor pictus Herm. i kwestia piroplazmozy koni w Polsce. Wiad. Parazytol. 10: 590-591. IZDEBSKA J.N. 1998. Występowanie Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794) (Acari, Ixodidae) u żubra (Bison bonasus) z Puszczy Białowieskiej. Przegl. Zool. 42: 219-221. IZDEBSKA J.N. 1999. Ectoparasites of the European bison in the free-living herd from the Białowieża Primeval Forest. International Scientific Conference: Health protection of free-ranging Bison bonasus in Białowieża Forest, Warszawa, 26-27 November 1999: 18-20. IZDEBSKA J.N. 2000. Stawonogi pasożytnicze żubra jako potencjalny wektor patogenów. W: BUCZEK A., BŁASZAK C. (red.), Stawonogi pasożytnicze i alergogenne. Wyd. KGM Lublin: 57-64. IZDEBSKA J.N. 2001a. European bison arthropod parasites from closed Polish breeding facilities. Acta Parasitol. 46: 135-137. IZDEBSKA J.N. 2001b. The occurrence of parasitic arthropods in two groups of European bison in the Białowieża Primaeval Forest. Wiad. Parazytol. 47: 801-804. 81

LANE R.S., KLEINJAN J.E., SCHOELER G.B. 1995. Diel activity of nymphal Dermacentor occidentalis and Ixodes pacificus (Acari: Ixodidae) in relation to meteorological factors and host activity periods. J. Med. Entomol. 32: 290-299. NOSEK J., 1972. The ecology and public health importance of Dermacentor marginatus and D. reticulatus ticks in Central Europe. Folia Parasitol. 19: 93-102. SIUDA K. 1991. Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. PWN, Warszawa - Wrocław. SIUDA K., 1993. Kleszcze Polski (Acari: Ixodida). Część II. Systematyka i rozmieszczenie. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne, Warszawa. SZYMAŃSKI S., 1986. Distribution of the tick Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794) (Ixodidae) in Poland. Acta Parasitol. Pol. 31: 143-154. SZYMAŃSKI S., 1987a. Seasonal activity of Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794) (Acarina, Ixodidae) in Poland. I. Adults. Acta Parasitol. Pol. 31: 247-255. SZYMAŃSKI S., 1987b. Seasonal activity of Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794) (Acarina, Ixodidae) in Poland. II. Sex ratio in the adult population. Acta Parasitol. Pol. 31: 257-264. 82