FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: 506 510 Jarosław Wiącek 1, Marcin Polak 1 Mariusz Niedźwiedź 2, Sylwia Kowalczuk 1 1 Zakład Ochrony Przyrody 2 Zakład Antropologii i Anatomii Porównawczej, Instytut Biologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin 1 e-mail: wiacek@hektor.umcs.lublin.pl Zimowy skład pokarmu uszatki Asio otus w Lublinie The winter diet composition of the Long-eared Owl Asio otus in Lublin Abstract: Winter diet of the Long-eared Owl was studied in two sites in Lublin (eastern Poland) based on 2441 prey items analyses. First site was placed in the Dąbrowa forest 7 km from the center of the city. Second was situated in the Majdanek cemetery (3 km from the center). The dominant prey in the both places was Common Vole (64% forest, 78% cemetery). Dąbrowa forest was surrounded by different habitats: wet and dry forest, fields, wet meadows and lawns. Majdanek cemetery was surrounded by fields, dry meadows, lawns and buildings. Food niche breadth (B) in the forest was 2.21 while in the cemetery 1.61. Except Common Vole an important prey for owls in the forest was Root Vole (17%), Striped field mouse (7%) and Bank Vole (4%). In the cemetery except Common Vole an important prey was Striped field mouse (9.5%). Keywords: Long-eared Owl, winter diet, city. Wstęp Uszatka to rozpowszechniony, lecz nieliczny gatunek lęgowy w Polsce, a w tym także na Lubelszczyźnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Wójciak i in. 2005). Zasiedla tereny zadrzewione, skraje lasów, jest spotykana w krajobrazie rolniczym oraz na obrzeżach miast, w tym również w Lublinie (Biaduń 2004). Dane dotyczące składu pokarmu tej sowy były publikowane w wielu krajach Europy (Mikkola 1983, Wijnands 1984, Korpimaki 1987) oraz w Polsce (Romanowski 1988, Kopij 1998, Pawłowska- Indyk i in. 1998, Sałata-Piłacińska i Tryjanowski 1998, Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001, Skierczyński 2003, Michalonek i Kościów 2005, Żmihorski 2005). Wielu autorów podkreśla fakt specjalizacji pokarmowej tego gatunku opartej przede wszystkim na nornikach i myszach (Mikusek 2005, Grzywaczewski i Szczepaniak 2007). Jednak niektórzy autorzy uważają, że uszatka jest specjalistką pokarmową, kiedy zdobycz jest łatwo dostępna natomiast w latach uboższych lub przy trudnych warunkach klimatycznych zimą, eksploatuje znacznie szerszą bazę pokarmową, upodabniając swoją strategię żerowania do generalistów (Birrer 2007). Niniejsza praca jest próbą wskazania zróżnicowania składu diety uszatki w na podstawie różnorodności siedlisk łowieckich eksploatowanych zimą.
Zimowy skład pokarmu uszatki Asio otus w Lublinie 507 Opis terenu badań Badania prowadzono na terenie Lublina, miasta położonego we wschodniej Polsce zajmującego blisko 147 km 2 powierzchni. Istotnymi elementami wzbogacającymi skład fauny w Lublinie jest dolina Bystrzycy i związany z nią Zalew Zemborzycki oraz enklawy zieleni położone w różnych częściach miasta (Biaduń 2004). Obszary zielone wraz z lasami zajmują 20% powierzchni miasta. Las Dąbrowa nad Zalewem Zemborzyckim zajmuje 858 ha i jest największym kompleksem w granicach miasta. Bezpośrednie sąsiedztwo lasu to pola uprawne, wilgotne tereny porośnięte łąkami oraz trawniki wokół ośrodków rekreacji nad zalewem. Istotne znaczenie dla rozrodu i zimowania ptaków wykazują zadrzewienia położone w różnych częściach miasta. Jednym z takich obszarów jest cmentarz na Majdanku. W bezpośrednim otoczeniu cmentarza dominują pola uprawne, suche łąki i trawniki, luźna zabudowa i zadrzewienia. Materiał i metody badań Począwszy od listopada 2007 r. do marca 2008 r. zebrano 653 wypluwki w lesie Dąbrowa oraz 654 na Majdanku. Zebrany materiał poddano analizie w laboratorium według standardowej metody (Raczyński i Ruprecht 1974). Ofiary wypreparowane ze zrzutek oznaczano na podstawie resztek kostnych: czaszki, żuchwy, zęby i pióra. Przy oznaczaniu oraz określaniu średniej masy zdobyczy posługiwano się kluczami Pucka (1981), Moreno (1985), Sokołowskiego (1965). Szerokość niszy pokarmowej obliczono według Levinsa (1968). Analizę siedlisk w miejscach zimowania uszatek wykonano na podstawie zdjęć lotniczych (skala 1:10000, stan na 1999 r.) oraz penetracji terenu. Wyniki badań Stwierdzono dwa miejsca zimowania uszatki na terenie Lublina: cmentarz na Majdanku oraz las Dąbrowa nad Zalewem Zemborzyckim. Nad Zalewem w lesie sosnowym zimowało 14 osobników, podczas gdy osiem osobników przebywało na cmentarzu na Majdanku w tujach. Łącznie na obu stanowiskach przeanalizowano 2441 ofiar. W lesie Dąbrowa położonym 7 km od centrum miasta stwierdzono przynajmniej 13 gatunków ssaków i 5 gatunków ptaków. W promieniu 2 km od miejsca zimowania udział siedlisk przedstawiał się następująco: las zajmował ok. 40% pow., pola 45%, wilgotne łąki i trawniki 15%. Zarówno w lesie, jak i na łąkach występują obszary wilgotne a nawet częściowo podmokłe. W masie pokarmu dominowały ssaki (99%). Zasadniczym składnikiem pokarmu były norniki zwyczajne (64,2%). Istotne znaczenie miały też norniki północne (16,9%), myszy polne (7,2%) oraz nornice rude (3,8%). Stosunkowo duża mozaika siedlisk sprawiła, że szerokość niszy (B) wyniosła 2,21. W jednej wypluwce stwierdzano średnio 1,7 ofiary (n = 653). Średnia masa jednej ofiary wynosiła 24,3 g. Drugie stanowisko na Majdanku, położone było bliżej centrum miasta (3 km od niego). Stwierdzono tu przynajmniej 11 gatunków ssaków i 8 gatunków ptaków. Otoczenie w promieniu 2 km to głównie pola 50%, trawniki i fragmenty suchych łąk 35%, luźna zabudowa 10% oraz zadrzewienia 5%. W masie pokarmu dominowały tu ssaki (96,7%) pozostałą zdobycz stanowiły ptaki. Podstawą diety był nor-
508 Jarosław Wiącek i in. nik zwyczajny (77,8%) oraz mysz polna (9,5%). Stanowiło to odbicie dość jednolitego siedliska złożonego z pól uprawnych, suchych łąk i trawników wokół miejsca zimowania. Szerokość niszy (B) wyniosła tu tylko 1,6. W jednej wypluwce stwierdzono średnio 2 ofiary (n = 654). Średnia masa jednej zdobyczy wynosiła 22 g. Szczegółowy skład diety uszatki przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Kategorie ofiar uszatki Asio otus w lesie Dąbrowa i na cmentarzu na Majdanku N liczba ofiar, N% procentowy udział, M masa zdobyczy, M% procentowy udział w masie, B szerokość niszy pokarmowej Kategoria ofiary Las Dąbrowa B = 2,21 Majdanek B = 1,61 N N% M M% N N% M M% Sorex araneus 2 0,2 32 0,1 Crocidura leucodon 2 0,15 16 0,05 Muscardinus avellanarius 1 0,09 16 0,05 Microtus arvalis 807 71,1 17754 64,2 1016 77,8 22352 77,8 M. oeconomus 104 9,2 4680 16,9 33 2,5 945 3,3 M. agrestis 3 0,3 99 0,3 7 0,5 231 0,8 M. subterraneus 9 0,8 153 0,6 10 0,8 170 0,6 Arvicolidae nieoznaczone 2 0,2 60 0,2 1 0,07 30 0,1 Clethrionomys glareolus 42 3,7 1050 3,8 10 0,8 250 0,9 Apodemus agrarius 103 9,1 1995 7,2 144 11 2736 9,5 A. flavicollis 18 1,6 540 2 12 0,9 360 1,2 A. sylvaticus 11 1 220 0,8 1 0,7 20 0,07 A. sylvaemus 3 0,3 75 0,3 1 0,07 25 0,08 Apodemus sp. 8 0,7 200 0,8 3 0,2 75 0,3 Mus musculus 5 0,4 75 0,3 1 0,07 15 0,05 Micromys minutus 1 0,09 8 0,3 26 2 208 0,7 Rattus norvegicus 1 0,09 300 1,1 Muridae 1 0,09 25 0,1 Rodentia nieoznaczone 4 0,35 100 0,4 10 0,8 250 0,9 Micromammalia 8 0,7 200 0,8 3 0,2 75 0,3 Pica pica 1 0,07 200 0,7 Parus major 4 0,35 100 0,4 11 0,85 275 1 Cyanistes ceruleus 1 0,09 11 0,04 Turdus pilaris 1 0,09 95 0,3 2 0,15 190 0,7 Bombycilla garullus 1 0,07 60 0,2 Carduelis chloris 1 0,07 28 0,1 Emberiza citrinella 2 0,15 58 0,2 Passer sp. 4 0,35 100 0,4 11 0,85 275 1 Passeriformes 2 0,2 30 0,1 Razem 1135 100 27658 100 1306 100 28714 100 Dyskusja Uzyskane wyniki stanowią materiał do analizy preferencji pokarmowych tej sowy. Uszatka uchodząca za specjalistę pokarmowego preferuje w szczególności nornika zwyczajnego oraz mysz polną (Mikusek 2005, Grzywaczewski i Szczepaniak 2007). Wyniki otrzymane dla uszatek zimujących na cmentarzu na Majdanku mogą potwierdzać tę tezę, ale głównie z powodu jednorodnego charakteru łowiska tych ptaków. Dane
Zimowy skład pokarmu uszatki Asio otus w Lublinie 509 te potwierdzają wyniki innych autorów, którzy wskazują na dominację nornika zwyczajnego w pokarmie tej sowy (Kopij 1998, Skierczyński 2003, Żmihorski 2005) zwłaszcza, jeśli badania wykonano w krajobrazie rolniczym (Czarnecki 1956, Goszczyński 1981). Jednak w bardziej zróżnicowanych siedliskowo łowiskach wokół Zalewu Zemborzyckiego oraz w trudnych warunkach zimowych uszatka eksploatuje szerszą pulę ofiar. Na podobną zależność zwrócił uwagę Żmihorski (2005), przedstawiając skład pokarmu uszatek w krajobrazie leśnym z Kampinoskiego Parku Narodowego (KPN). Podobne wyniki przedstawili też Michalonek i Kościów (2005), którzy badali pokarm uszatki na terenie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego (SzPK). W obu pracach podobnie jak w lesie Dąbrowa w Lublinie uszatki chwytały dużo nornika północnego, typowego ssaka siedlisk wilgotnych oraz podobne jak w KPN i SzPK ilości nornicy rudej typowej dla siedliska leśnego. W obu cytowanych pracach odsetek chwytanych myszy polnych, dominanta w krajobrazie rolniczym, był niewielki (3-4%). Na obu terenach badawczych duży odsetek siedliska zajmowały tereny wilgotne, podmokłe łąki, cieki wodne, oczka a nawet torfowiska (Michalonek i Kościów 2005, Żmihorski 2005). Taki typ siedliska nie jest odpowiedni dla myszy polnej i nornika zwyczajnego, dlatego uszatki kompensują brak preferowanej przez siebie ofiary innymi gatunkami dostępnymi w miejscu zimowania. Na podobne mechanizmy zastępowania głównej ofiary gatunkami równoważnymi (nornikiem północnym) zwrócił uwagę Żmihorski (2005). Skład pokarmu uszatki zimującej na terenie Lublina przypuszczalnie zależał od różnorodności dostępnych siedlisk łowieckich. Trudne warunki zimy, kiedy zasoby pokarmowe są ograniczone, zmuszają ptaki do polowania na najłatwiej dostępną zdobycz w okolicy, w jakiej przebywają. Otrzymane wyniki składu pokarmu wskazują na oportunizm w stosowanej strategii polowania oraz plastyczność pokarmową gatunku. Na podobne zależności w preferencjach pokarmowych uszatki w zależności od zasobności bazy pokarmowej i warunków klimatu zwrócił uwagę Birrer (2007). Bibliografia Biaduń W., 2004: Ptaki Lublina. KompArt, Lublin. Birrer S., 2007: The Long-eared Owl is it a Foraging Specialist? A review. World Owl Conference Abstract Volume. Groningen, Netherlands. Czarnecki Z., 1956: Obserwacje nad biologią uszatki Asio otus. Pr. Kom. Biol. PTPN, 18 (5): 1-42. Goszczyński J., 1981: Comparative analysis of food of owls in agrocenoses. Ekol. Pol., 23: 431-439. Grzywaczewski G., Szczepaniak P., 2007: Sowy Polski. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W., 2001: Ekologia Zwierząt Drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Kopij G., 1998: Pokarm uszatki Asio otus w okolicach Korfantowa na Śląsku Opolskim. Prz. Przyr. IX, 3: 124-127. Korpimaki E., 1987: Dietary shifts, niche relationships and reproductive output of coexisting Kestrels and Long-eared Owls. Oecologia, 74: 277-285. Levins R., 1968: Evolution in changing environments. Princeton University Press.
510 Jarosław Wiącek i in. Michalonek D., Kościów R., 2005: Drobne ssaki Szcieńskiego Parku Krajobrazowego stwierdzone w oparciu o analizę pokarmu uszatki Asio otus. Chroń. Przyr. Ojcz., 61 (5): 59-70. Mikkola H., 1983: Owls of Europe. T&D Poyser, London. Mikusek R. (red), 2005: Metody Badań i Ochrony Sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków. Moreno E., 1985: Clave osteologica para la identificacion de los passeriformes ibericos. Ardeola, 32 (2): 71-318. Pawłowska-Indyk A., Bartmańska J., Indyk F., 1998: Skład pokarmu sowy uszatej Asio otus. Ptaki Śląska, 12: 145-154. Pucek Z., 1981. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Raczyński J., Ruprecht A., 1974: The effect of digestion on the osteological compostion of owl pellets. Acta Ornith., 14: 25-38. Romanowski J., 1988: Trophic ecology of Asio otus and Athene noctua in the suburbs of Warsaw. Pol. ecol. stud., 14: 223-234. Sałata-Piłacińska B., Tryjanowski P., 1998: Skład pokarmu pustułki i sowy uszatej współwystępujących w krajobrazie rolniczym Niziny Mazowieckiej. Prz. Przyr., 9 (3): 95-100. Skierczyński M., 2003: Zwyczaje pokarmowe sowy uszatej Asio otus w krajobrazie rolniczym Równiny Gryfickiej. Materiały VII Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników. Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok: 148-152. Sokołowski J., 1965: Ptaki Polski. PZWS, Warszawa. Wijnands H., 1984: Ecological energetics of the Long-eared Owl Asio otus. Ardea, 72: 1-92. Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M., 2005: Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin. Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski, rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tom II. PTTP pro Natura, Wrocław. Żmihorski M., 2005: Pokarm uszatki Asio otus w krajobrazie rolniczym i leśnym. Not. Orn., 46: 121-126.