Bartosińska Probl Hig Epidemiol M i wsp. 2009, Ogólnopolskie 90(4): 501-505 badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 2 501 Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat. Cz. 2. Badania kobiet z województwa pomorskiego Physical and mental components of life quality among women aged between 45 and 60 years in Polish national research. Part 2. Women from the pomeranian region Maria Bartosińska 1/, Anna Bartosińska 2/ 1/ Zakład Higieny i Epidemiologii, Gdański Uniwersytet Medyczny 2/ Zakład Badań nad Jakością Życia, Gdański Uniwersytet Medyczny Celem pracy była ocena jakości życia związanej ze sferą fizyczną i psychiczną 163 kobiet w wieku od 45 do 60 lat, mieszkanek Trójmiasta lub okolic. Do badania jakości życia użyto kwestionariusz SF-36. Najwyższe wyniki na skali zdrowia fizycznego uzyskały kobiety w wieku od 45 do 50 lat, na skali zdrowia psychicznego kobiety w przedziale wieku od 55 do 60 lat. Najwyższe wyniki na obu skalach uzyskały mieszkanki wsi, kobiety posiadające wykształcenie podstawowe lub zawodowe oraz te, które stosowały terapię hormonalną. Najniższe wyniki na skali zdrowia fizycznego, jak też zdrowia psychicznego wykazywały kobiety w przedziale wieku od 50 do 55 lat, mieszkanki miast, kobiety z wykształceniem wyższym oraz te, które przyjmowały leki psychotropowe. Jednakże w większości przypadków różnice nie były statystycznie istotne. Słowa kluczowe: jakość życia, kobiety 45-60-letnie, zdrowie fizyczne, zdrowie psychiczne The aim of this study was to evaluate quality of life related to a physical and mental component in 163 women aged 45 to 60 years, living in Tri-City and vicinity. The SF-36 questionnaire was used to evaluate the quality of life. A group of women aged 45-50 years had highest scores in the physical component, while a group aged 55-60 years in the mental component. The groups of women living in the country, with primary education and applying hormone replacement therapy had highest scores in both components. The lowest scores in both the physical and mental component had the groups of women aged 50-55 years, living in cities, with higher education and using sedatives, sleep-inducing or anxiety-relieving medications. However, in most cases there were no significant differences between these groups. Key words: quality of life, women aged 45-60 years, physical health, mental health Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 501-505 www.phie.pl Nadesłano: 24.10.2009 Zakwalifikowano do druku: 01.12.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Maria Bartosińska Zakład Higieny i Epidemiologii, Gdański Uniwersytet Medyczny ul. Powstania Styczniowego 9B, 81-519 Gdynia tel. 58 349 37 20, mariabartosinska@amg.gda.pl Wstęp Jakość życia (quality of life QOL) zależy od wielu czynników, w tym od sytuacji rodzinnej, sytuacji finansowej, satysfakcji z pracy, stanu zdrowia osoby badanej itd. Jakość życia związana ze zdrowiem, podobnie do treści definicji zdrowia WHO, stanowi rezultat wspólnego działania wielu fizjologicznych, psychologicznych oraz społecznych czynników mających wpływ na zdrowie [1]. Badania jakości życia zyskują coraz większą popularność w medycynie. Jednym z czynników sprzyjającym tej popularności jest ogólny klimat zaznaczający się w medycynie, który sprzyja humanizacji medycyny [2]. Odchodzi się bowiem od ściśle biologicznego traktowania pacjenta na rzecz jego upodmiotowienia [3]. Pomiar jakości życia polega na zadawaniu licznych pytań dotyczących kilku domen, takich jak kontrolowanie emocji, nastrój, witalność, aktywność społeczna, zdolność do samodzielnego poruszania się, czy ogólna percepcja zdrowia, a to z kolei stanowić może część szerszego spojrzenia na fizyczny, psychiczny oraz społeczny aspekt funkcjonowania człowieka [1]. Samoocenę (self-esteem) definiuje się jako ocenę własnej wartości dokonywaną przez ludzi tzn. w jakiej mierze uważają siebie za dobrych, przyzwoitych, kompetentnych itp., a w przypadku samooceny zdrowia w jaki sposób oceniają własne zdrowie [4]. Samoocenę stanowią sądy oceniające i wartościujące, a dotyczące własnej osoby, własnych cech fizycznych, psychicznych, relacji z otoczeniem lub własnego zdrowia [3].
502 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 501-505 Cel pracy Ocena jakości życia związanej ze sferą fizyczną, psychiczną oraz społeczną zdrowia kobiet w wieku od 45 do 60 lat, mieszkanek województwa pomorskiego. Materiał i metody Badaniem objęto 163 kobiety w wieku od 45 do 60 roku życia. Wszystkie kobiety odpowiadały na pytania kwestionariusza SF-36 (Short Form-36). Dokładny opis zastosowanej metodyki zamieszczony jest w pracy: Emilia Kolarzyk Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym kobiet w wieku 45-60 lat metodologia badań Wyniki badań i omówienie Badaniami objęto 163 celowo dobranych kobiet, metodą śnieżnej kuli. Wiek: w wieku 45-49,99 lat było 50 kobiet (30,7%); w wieku 50-54,99 lat 47 kobiet (28,8%), a w wieku 55-60 lat 66 kobiet (40,5%). Miejsce zamieszkania: 151 kobiet (92,6%) to mieszkanki miast, głównie Trójmiasta oraz 12 kobiet (7,4%) to mieszkanki okolicznych wsi. Wykształcenie: 74 kobiety (45,4%) posiadały wykształcenie podstawowe lub zawodowe, 60 (36,8%) średnie, a 25 (15,3%) wykształcenie wyższe. Pracujące zawodowo w pełnym wymiarze godzin 115 kobiet (70,6%), w tym 85 (73,9%) spośród nich łączyło pracę zawodową z opieką w stosunku do osób starszych i/lub dzieci lub wnuków, a 30 (26,1%) nie miało tego typu obowiązków. Emerytki bądź rencistki wykonujące pracę w niewielkim wymiarze godzin 10 ( 6,7%). Niepracujące zawodowo 38 (18,4%), w tym 20 niepracujących emerytek, 13 rencistek oraz 5 pozostałych niepracujących kobiet. Jedynie jedna spośród niepracujących zawodowo kobiet miała obowiązki związane ze świadczeniem opieki w stosunku do innych osób. Stresogenność stanowiska pracy 43 kobiety (37,4 % ogółu pracujących). Satysfakcja z pracy zawodowej 93 kobiety (,9% ogółu pracujących). Dom jako miejsce odpoczynku 152 kobiety (93,3% ogółu badanych). Stresogenność otaczającego środowiska 49 kobiet (30,1% ogółu badanych). Niepokojące objawy związane ze zdrowiem: bóle głowy 98 (60,1%), kołatanie serca 56 (34,4%), nadciśnienie tętnicze 65 (39,9%), zmienne nastroje 94 (57,7%), gniew bez specjalnego powodu 46 (28,2%) kobiet. U wielu kobiet pojawiał się zespół dwóch, trzech lub czterech powyższych objawów jednocześnie. Korzystanie z opieki lekarzy specjalistów 28 kobiet (17,2%), w tym opieka alergologiczna, dermatologiczna, neurologiczna, onkologiczna, kardiologiczna, diabetologiczna, internistyczna, okulistyczna, reumatologiczna, psychiatryczna. Hormonalna terapia zastępcza 14 kobiet (8,6%). Leki bądź preparaty o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym zażywało 37 kobiet (22,7%), w tym 21 kobiet zażywało tego typu leki przepisane przez lekarza na receptę, a pozostałe przyjmowały preparaty dostępne w sprzedaży odręcznej. Kwestionariusz SF-36 W zakresie fizycznej sfery życia najniższy średni odsetek uzyskanych punktów odnotowano we wszystkich przedziałach wiekowych w skali 4 (subiektywna ocena swojego stanu zdrowia). W zakresie skali 2 i 3 najwyższy rezultat otrzymały kobiety w przedziale wieku 55-60 lat (odpowiednio: 83,7 oraz 71,38), zaś w skali 1 kobiety w wieku od 45 do 50 lat (88,3). Ogólna ocena jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego wypadła najniżej w przypadku kobiet 50-55 lat (65,29), a najwyżej w grupie kobiet 45-50 letnich (68,65). W kategoriach wiekowych 45-50 oraz 50-55 lat ogólna ocena sfery psychicznej jakości życia wypadła nieznacznie gorzej niż ocena w aspekcie fizycznym. Wyższą ocenę w sferze psychicznej niż fizycznej otrzymały jedynie kobiety w wieku od 55 do 60 lat. Średni wynik obliczony jako procent możliwego maksymalnego wyniku w skalach określających jakość życia w aspekcie psychicznym był najniższy w przypadku kobiet w wieku 50-55 lat (63,63) i dotyczył takich uczuć jak przygnębienie, zdenerwowanie, zły nastrój, zmęczenie lub wyczerpanie. Należy przy tym zaznaczyć, że w żadnej ze skal różnice w ilości uzyskanych punktów nie osiągnęły istotności statystycznej między trzema grupami różniącymi się wiekiem (tab. I). W obrębie badanej grupy zdecydowaną przewagę stanowiły kobiety mieszkające w mieście (92,6% ogółu badanych) w porównaniu z mieszkankami wsi. Ogólny wynik charakteryzujący sumarycznie fizyczny aspekt zdrowia jest w obu grupach kobiet bardzo zbliżony (miasto, wieś odpowiednio 67,07 oraz 67,09). Kobiety mieszkające w mieście wykazują w skalach 1 oraz 4 lepsze wyniki punktowe niż kobiety wiejskie, ale różnice nie są istotne statystyczne. W skalach określających zdrowie psychiczne średni wynik we wszystkich kategoriach tj. w A, B, C oraz D, jak też ogólny wynik charakteryzujący sumarycznie psychiczny aspekt zdrowia wykazywały wyższe
Bartosińska M i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 2 503 Tabela I. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wiekiem Table I. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to age 45-50 lat/years of age (N = 50) Średnia/mean 27,65 7,3 8,4 15,5 61,82 15,25 8,4 5,47 21,20 50,32 SD 2,74 1,15 1,85 3,56 7,78 3,69 1,83 0,9 4,28 8,64 Mediana 28 8 9 16 63 16 9 6 21 52 Min 18 4 3 7 42 8 4 3 11 32 Max 30 8 11 23 71 23 10 6 30 67 Średnia standaryzowana 88,3 82,5 71,11 39,58 68,65 56,25,00 82,5 64,8 64,86 50-55 lat/years of age (N = 47) Średnia 26,8 6,87 7,78 15,53 59,87 15,21 7,70 5,27 21,44 49,63 SD 2,8 1,49 1,96 3,78 8,99 4,56 2,09 1,01 5,35 11,49 Mediana 28 8 8 16 62 16 8 6 22 52 Min 19 4 4 9 40 4 3 3 9 25 Max 30 8 11 25 77 21 10 6 29 66 Średnia standaryzowana 84,0 71,8 64,3 39,81 65,29 56,06 71,27 75,88 65,78 63,63 55-60 lat/years of age (N = 66) Średnia 26,87 7,34 8,42 15,8 61,42 16,23 8,63 5,36 22,16 52,55 SD 2,75 1,13 1,86 2,91 6,66 3,52 1,66 1,07 4,85 9,78 Mediana 28 8 9 16 62,5 17 9 6 23 55 Min 19 4 3 7 41 6 4 3 11 32 Max 30 8 11 21 72 22 10 6 30 68 Średnia standaryzowana 84,4 83,7 71,38 40,84 67,97 61,13 82,95 78,78 68,66 68,84 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns Tabela II. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się miejscem zamieszkania Table II. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to place of residence Miasto/city (N = 151) Średnia/mean 27,2 7,16 8,15 15,5 60,9 15,55 8,20 5,29 21,5 50,62 SD 2,81 1,29 1,93 3,46 7,9 3,97 1,94 1,05 4,92 10,23 Mediana 28 8 8 16 62 16 9 6 22 52,5 Min 16 4 3 7 38 4 3 3 9 25 Max 30 8 11 25 77 23 10 6 30 68 Średnia standaryzowana 85,8 79,1 68,35 51,25 67,07 57,87 77,56 76,6 66,0 65,40 Wieś/village (N = 12) Średnia 25,9 7,16 8,58 16,08 60,91 16,0 8,66 5,5 21,8 52,00 SD 3,11 1,40 1,5 2,64 7,71 3,74 1,15 1 3,9 9,04 Mediana 26 8 9 16,5 62,5 17,5 8,5 6 23 55 Min 19 4 6 10 47 7 7 3 13 33 Max 30 8 10 20 71 20 10 6 26 59 Średnia standaryzowana 79,6 79,2 73,14 39,59 67,09 60,0 83,33 83,33 67,3 67,85 p -test U Manna-Whitneya ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns wartości w grupie kobiet wiejskich. Nie były to jednak różnice istotne statystycznie (tab. II). W zakresie fizycznej, jak też psychicznej sfery zdrowia najwyższy średni odsetek uzyskanych punktów odnotowano wśród kobiet z wykształceniem podstawowym/zawodowym (odpowiednio 69,33 oraz 65,3), a najniższy u kobiet z wykształceniem wyższym (odpowiednio 65,24 oraz 60.78). We wszystkich trzech grupach kobiet różniących się wykształceniem ogólna ocena jakości życia w aspekcie fizycznym wypadła lepiej niż ocena w sferze psychicznej. Odnotowane różnice nie były statystycznie istotne (tab. III). Charakterystyki poszczególnych skal w grupach kobiet różniących się aktywnością zawodową łączoną
504 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 501-505 Tabela III. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 w grupach kobiet różniących się wykształceniem Table III. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to education Podstawowe i zawodowe/primary and vocational (N = 74) Średnia/mean 26,97 7,35 8,14 16,85 62,21 16,28 7,5 5,35 21,42 50,57 SD 2,2 0,74 1,56 2,59 6,05 3,87 1,65 1,08 4,56 9,13 Mediana 27,5 7,5 8,5 17 63 16 8 6 20,5 50,5 Min 23 6 6 13 52 11 4 3 13 36 Max 30 8 11 21 71 23 10 6 30 67 Średnia standaryzowana 84,64 83,9 68,25 45,23 69,33 61,42 68,75 78,57 65,71 65,3 Średnie/secondary (N = 60) Średnia 27,3 6,9 7,95 15,4 60,56 15,43 7,9 5,2 21,33 49,88 SD 2,81 1,52 1,89 3,66 8,52 3,71 2,09 1,07 4,7 10,08 Mediana 28 8 8 16 62 16 8 6 22 51,5 Min 18 4 3 7 40 8 3 3 10 25 Max 30 8 11 23 74 21 10 6 29 66 Średnia standaryzowana 86,5 72,5 66,11 39,16 66,49 57,16 73,95 73,33 65,33 64,07 Wyższe/tertiary (N = 25) Średnia 27,08 7,12 8,2 14,7 59,84 14 8,3 5,36 20,32 52,3 SD 3,47 1,42 2,23 4,18 9,96 5,13 1,86 0,99 5,57 10,92 Mediana 28 8 8 13 61 17 9 6 20 54 Min 16 4 4 9 38 4 4 3 9 24 Max 30 8 11 25 77 21 10 6 28 68 Średnia standaryzowana 85,4 78.0 68,88 36,33 65,24 50,00 79,50 78,66 61,28 60,78 p-test Kruskala-Wallisa ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns Tabela IV. Charakterystyka poszczególnych skal SF-36 ze względu na stosowanie hormonalnej terapii zastępczej Table IV. Characteristics of individual SF-36 scales in groups of women according to hormone replacement therapy use Terapia hormonalna/hormone replacement therapy (N = 24) Średnia/mean 27,07 7,0 8,45 16,62 62,2 16,12 8,33 5,29 21,8 51,95 SD 3,07 1,31 1,86 3,63 8,42 3,99 1,85 1,04 4,42 10,06 Mediana 28 7 9 17 63,5 17 9 6 22 54 Min 19 4 4 7 42 6 4 3 13 31 Max 30 8 11 21 72 21 10 6 29 65 Średnia standaryzowana 85,2 75,0 71,75 44,27 69,32 60,62 79,16 76,38 67,2 67,77 Brak terapii/no therapy (N = 139) Średnia 27,06 7,19 8,13 15,35 60,67 15,48 8,22 5,31 21,5 50,52 SD 2,82 1,29 1,91 3,34 7,76 3,94 1,90 1,04 4,93 10,16 Mediana 28 8 8 16 62 16 9 6 22 53 Min 16 4 3 7 38 4 3 3 9 25 Max 30 8 11 25 77 23 10 6 30 68 Średnia standaryzowana 85,32 79,9 68,18 38,99 66,68 57,48 77,78 77,21 66,0 65,22 p -test U Manna-Whitneya ns ns ns 0,03 ns ns ns ns ns ns z zaangażowaniem w opiekę w stosunku do innych osób nie przeprowadzono ze względu na znikomą liczebność grupy kobiet niepracujących, które pełniły opiekę nad innymi osobami (1 kobieta). Jedynie 24 na 163 badanych kobiet (14,7%) zadeklarowało stosowanie terapii hormonalnej. Kobiety nie stosujące terapii hormonalnej wykazały lepsze wyniki w skali 1 i 2 (w aspekcie zdrowia fizycznego) oraz w skali C (w aspekcie zdrowia psychicznego). Testem U-Manna-Whitneya wykazano natomiast, że kobiety stosujące terapię hormonalną miały istotnie lepsze wyniki w zakresie skali 4. Uzyskały one jednak niższą sumaryczną ocenę jakości życia zarówno w sferze zdrowia fizycznego jak też zdrowia psychicznego (tab. IV).
Bartosińska M i wsp. Ogólnopolskie badania jakości życia związanej ze zdrowiem fizycznym i psychicznym... cz. 2 505 100 90 45-50 lat 50-55 lat 55-60 lat Psych 100 90 45-50 lat 50-55 lat 55-60 lat Psych 70 60 50 40 30 20 10 0 88,25 84,04 84,39 77,7 82,5 71,8 83,71 66,89 71,11 64,3 71,38 58,85 39,58 39,81 40,84 68,65 65,29 67,97 58,14 zdrowie fizyczne 31,53 70 60 50 40 30 20 10 0 56,25 56,06 61,13 45,4 71,27 82,95 69,59 82,5 75,88 78,78 62,16 64,86 63,63 68,84 54,24 zdrowie psychiczne 64,8 68,66 65,78 55,45 Ryc. 1. Ocena jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego kobiet w wieku 45-60 lat oraz kobiet przyjmujących leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym Fig. 1. Assessment of physical component of life quality in women aged 45-60 years taking sedatives or anxiolytics Ryc. 2. Ocena jakości życia w aspekcie psychicznego zdrowia kobiet w grupach wiekowych oraz kobiet przyjmujących leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym Fig. 2. Assessment of mental component of life quality in women aged 45-60 years taking sedatives or anxiolytics Kobiety zażywające leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym uzyskały we wszystkich skalach (od 1 do 4 oraz od A do D) niższe oceny jakości życia zarówno w aspekcie fizycznym, jak też psychicznym niż kobiety podzielone na trzy 5-letnie przedziały wiekowe (ryc. 1 i 2.). Podsumowanie 1. Najwyższym średnim odsetkiem uzyskanych punktów w zakresie zdrowia fizycznego (F) cechowały się kobiety w wieku od 45 do 50 lat, mieszkanki wsi, posiadające wykształcenie podstawowe lub zawodowe oraz te, które stosowały terapię hormonalną. 2. Najwyższy średni odsetek uzyskanych punktów w zakresie zdrowia psychicznego (P) odnotowano u kobiet w wieku od 55 do 60 lat, mieszkanek wsi, kobiet posiadających wykształcenie podstawowe lub zawodowe oraz stosujących terapię hormonalną. 3. Najniższy średni odsetek uzyskanych punktów w zakresie zdrowia fizycznego (F) wykazano u kobiet w wieku od 50 do 55 lat, wśród mieszkanek miast, oraz wśród kobiet posiadających wykształcenie wyższe, a także tych, które przyjmowały leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym. 4. Najniższy średni odsetek uzyskanych punktów w zakresie zdrowia psychicznego (P) odnotowano wśród kobiet w wieku od 50-55 lat, mieszkanek miast, kobiet z wykształceniem wyższym oraz tych, które przyjmowały leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym. Wnioski 1. Najwyższe parametry jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego, jak też zdrowia psychicznego wykazywały mieszkanki wsi, kobiety posiadające wykształcenie podstawowe lub zawodowe oraz te, które stosowały terapię hormonalną. 2. Najniższe parametry jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego, jak też zdrowia psychicznego wykazywały kobiety w przedziale wieku od 50 do 55 lat mieszkanki miast, kobiety z wykształceniem wyższym oraz te, które przyjmowały leki o działaniu uspokajającym, nasennym lub przeciwlękowym 3. Kobiety w przedziale wieku od 45 do 50 lat wykazały najwyższe parametry jakości życia w aspekcie zdrowia fizycznego, a kobiety w przedziale wieku od 55 do 60 lat wykazały najwyższe parametry jakości życia w aspekcie zdrowia psychicznego. Piśmiennictwo / References 1. Jaeschke R, Guatt G i wsp. Określenie i mierzenie jakości życia związane ze zdrowiem. Med Prakt 1999, 4: 155-162. 2. Majkowicz M. Jakość życia w medycynie. [w:] Psychologia w medycynie (wybrane zagadnienia). Borys B, Majkowicz M (red). AMG, Gdańsk 1996. 3. Mądrzycki T. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. GWP, Gdańsk 1996. 4. Aronson E. Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2000.