Model realizacji usług o określonym standardzie w gminnie

Karol Jasiak, Ryszard Kamionka, Stanisław Myjak, Adam Roznerski, Aurelia Włoch Model realizacji usług o określonym standardzie w gminnie Projekt 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1

Opracowanie zgodne ze Szczegółowymi wytycznymi do zakresu merytorycznego prac Zespołów ds. modeli realizacji usług o określonym standardzie opracowanymi przez Przewodniczącego Zespołów Eksperckich Barbarę Kowalczyk Spis treści Część I. Ogólne założenia...4 1.Misja, rola i miejsce ops-ów w lokalnym systemie pomocy społecznej na poziomie gminy z punktu widzenia modelu realizacji usług o określonym standardzie... 4 1.1. Misja...4 1.2. Kluczowe założenia z punktu widzenia określenia roli i miejsca ops-ów w systemie pomocy społecznej...4 1.3. Wykorzystanie strategii rozwiązywania problemów społecznych, bilansu potrzeb pomocy społecznej, corocznego sprawozdania z działalności ośrodka...8 1.4. Problemy i trudności w wypełnianiu właściwej roli przez ops-y w środowisku lokalnym...9 Część II. Model realizacji usług pomocy społecznej o określonym standardzie, ze szczególnym uwzględnieniem pracy socjalnej...10 2.Rozwiązania modelowe oddzielenia procedury administracyjnej przyznawania świadczeń pomocy społecznej od pracy socjalnej... 10 2.1. Definicja...10 2.2. Cele...10 2.3. Zgłoszenie się klienta do ops-u...11 2.4. Przebieg postępowania administracyjnego w sprawach o przyznanie świadczeń pomocy społecznej...11 2.5. Zasady pomocy społecznej w postępowaniu administracyjnym...15 2.5.1. Zasada indywidualizacji i uznaniowości świadczeń...15 2.5.2. Zasada aktywizacyjnej formuły świadczeń...15 2.5.3. Zasada wykorzystywanie świadczeń zgodnie z ich przeznaczeniem i niedopuszczanie do marnotrawienia świadczeń...17 2.6. Zadania pracownika ds. świadczeń...17 2. 7. Współpraca między pracownikiem ds. świadczeń a pracownikiem socjalnym...19 3.Sposób realizacji usług pomocy społecznej o określonym standardzie, ze szczególnym uwzględnieniem zlecania zadań i budowania partnerstwa w gminie... 20 3.1. Rekomendowane formy realizacji usług...20 3.2. Modelowe rozwiązania organizacji usług w gminie wskazówki do wdrażania... 22 3.2.1. Wdrażanie standardu. Etapy: diagnoza, nadzór i monitoring, ewaluacja...23 3.2.2. Zmiana formy realizacji usługi. Etapy: wybór wykonawcy...25 2

4. Przykłady rozwiązań organizacyjnych dla małych i średnich ops-ów, uwzględniające model realizacji usług, ze szczególnym uwzględnieniem pracy socjalnej o określonym standardzie wskazówki do wdrażania... 28 Załącznik 1. Współpraca ops-u z pup-em z terenu powiatu iławskiego oraz bytowskiego...31 Załącznik 2. Współpraca pcpr-u i ops-u z terenu powiatu koszalińskiego...32 Załącznik 3. Sposoby upowszechniania misji, celów, wartości, zasad JOPS-ów...33 Załącznik 4. Upowszechnianie misji, celów, zasad i wartości pomocy społecznej w GOPS-u w Zabierzowie...35 Załącznik 5. Wskazówki do tworzenia narzędzi do wdrożenia modelu gminnym oddzielenia postępowania administracyjnego od pracy socjalnej...37 Załącznik 6. Oddzielenie czynności administracyjnych od pracy socjalnej na przykładzie GOPS-u w Lubawie...40 Załącznik 7. Przegląd stosowanych form realizacji usług pomocy społecznej w gminie...44 Załącznik 8. Wady i zalety stosowanych w ops-ach form realizacji usług pomocy społecznej...50 Załącznik 9. Proponowane formy realizacji usług w ops-ach...54 Załącznik 10. Ramowy projekt porozumienia ops pup w sprawie Klubu Integracji Społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem treningu pracy...58 3

Część I. Ogólne założenia 1.Misja, rola i miejsce ops-ów w lokalnym systemie pomocy społecznej na poziomie gminy z punktu widzenia modelu realizacji usług o określonym standardzie 1.1. Misja Misją ośrodka pomocy społecznej (ops) jest rola organizatora i koordynatora systemu wsparcia społecznego dla osób i rodzin wymagających pomocy w rozwiązywaniu problemów, których nie mogą pokonać sami, korzystając z własnych uprawnień i możliwości. Wsparcie to jest realizowane z poszanowaniem godności i podmiotowości osób potrzebujących pomocy, przy wykorzystaniu ich zasobów własnych oraz środowiska lokalnego. 1.2. Kluczowe założenia z punktu widzenia określenia roli i miejsca ops-ów w systemie pomocy społecznej Na przestrzeni dwóch dekad wydatnie rozwinęła się lokalna pomoc społeczna i sieć współpracy obejmująca m.in. innowacyjne metody pracy, nowe instrumenty aktywizacji, dywersyfikację źródeł finansowania zadań i projektów ze środków krajowych i unijnych. Pojawiły się nowe lokalne usługi pomocy i integracji społecznej (np. KIS, WTZ, ŚDS) realizowane zarówno przez podmioty publiczne jak i niepubliczne. W wielu ops-ach występuje tendencja do koncentrowania zadań wpisujących się w lokalny system pomocy społecznej w ramach struktur organizacyjnych przy wykorzystaniu potencjału lokalnego. Dzięki temu ops osiąga wiele korzyści, do których można zaliczyć: zwiększenie potencjału organizacyjnego i finansowego, wzmocnienie roli i znaczenia w środowisku lokalnym, wpływ na kształtowanie wizerunku prężnie i skutecznie działającej instytucji, wyrastanie na podmiot wiodący prym w sferze kształtowania polityki społecznej na szczeblu lokalnym. Aby sprostać przyjętej roli lidera lokalnego systemu pomocy społecznej i przyjęciu na siebie zadania budowania sprawnego i efektywnego systemu, w szczególności poprzez rozwój usług i pakietów usług pomocy społecznej o określonym standardzie i zapewnienie odpowiednich warunków do wykonywania pracy socjalnej, konieczne jest przyjęcie odpowiednich założeń dotyczących roli i miejsca ops-ów: Zaangażowanie i aktywność ops-ów w tworzeniu polityki społecznej na szczeblu lokalnym: profesjonalizacja systemu pomocy społecznej, wdrażanie nowoczesnego modelu, profesjonalizacja kadry; współpraca z różnymi podmiotami i społecznością lokalną, wykorzystanie środków zewnętrznych, wpływ na kształtowanie i rozwój usług. Aktywna postawa ops-ów w budowaniu relacji ops władze samorządowe. Rola ops-u w lokalnym systemie zależy w dużej mierze od władz lokalnych, ale także, a może przede wszystkim, od kierownictwa i pracowników samej jednostki. Ops nie będzie mógł spełniać swojej roli, jeżeli nie będą o to zabiegali wszyscy pracownicy, podejmując działania na rzecz akceptacji i rozumienia przez władze gminne specyfiki i ważności problemów społecznych, roli ops-ów w ich 4

rozwiązywaniu oraz postrzegania pomocy społecznej w kategoriach nie tylko kosztów, ale korzyści społecznych i ekonomicznych. Wykorzystanie zasobów otoczenia zewnętrznego: organizacji, które działają na terenie gminy. Na obszarach wiejskich warto zastanowić się nad wykorzystaniem Lokalnej Grupy Działania (LGD), tj. grupy podmiotów reprezentujących społeczność lokalną i zaangażowanych w działania na rzecz Lokalnej Strategii Rozwoju 1. Wzmocnienie systemowej2 współpracy ops-ów z pcpr-ami i pup-ami, umożliwiające zwiększenie dostępności do usług pomocy i integracji społecznej, w tym wprowadzenie skoordynowanego modelu usług na rzecz aktywnej integracji. Należy doprowadzić do instytucjonalnego związku pup ops pcpr poprzez np. zlecanie zadań, stałe zespoły, integrację informatyczną, określenie zasad wzajemnej współpracy. Pomiędzy ops-ami i pcpr-ami istnieje współzależność wynikająca wprost z analizy zapisów ustawy o pomocy społecznej oraz ustaw o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, które ujawniają wzmacniającą rolę pcpr-ów do podejmowanych działań przez ops-y i na rzecz mieszkańców gmin 3. W wielu powiatach można wskazać na dobre przykłady współpracy pomiędzy ops-ami a pup-ami. (Patrz Załącznik nr 1. Współpraca na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej na przykładzie powiatu iławskiego i bytowskiego oraz dobrej współpracy pomiędzy ops-ami a pcprami i Załącznik nr 2. Współpraca pcpr-ów i ops-ów z terenu powiatu koszalińskiego). Wzmocnienie pracy socjalnej jako usługi profilaktycznej i aktywizującej, skierowanej do klienta czy środowiska lokalnego. Wzmocnienie działań na rzecz wsparcia klienta w procesie usamodzielniania i wychodzenia z trudnej sytuacji życiowej poprzez rozwój usług pomocy społecznej przy wykorzystaniu zasobów środowiska. Budowanie i promocja pozytywnego wizerunku ops-ów poprzez upowszechnianie misji, celów, wartości, zasad oraz roli i miejsca JOPS-u. Sposoby realizacji tego założenia pokazano w Załączniku 3. Sposoby upowszechniania misji, celów, wartości, zasad JOPS-ów oraz w Załączniku 4. Upowszechnianie misji, celów, zasad i wartości pomocy społecznej w Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Zabierzowie. 1 W skład LGD wchodzą reprezentanci podmiotów publicznych, prywatnych i społecznych. (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 lipca 2008 w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013). Potencjał organizacyjny, kadrowy i finansowy organizacji można wykorzystać przy podejmowaniu wspólnych działań w celu aktywizowania społeczności lokalnych. LGD mogą być pożądanym partnerem w zakresie sposobu realizacji usług społecznych, np. związanych z prowadzeniem placówek dla różnych grup społecznych. W ramach LGD Korona Północnego Krakowa, które tworzy 7 gmin, podejmowane są działania promujące pomoc i integrację społeczną. W ramach tych działań odbyła się konferencja na temat ekonomii społecznej; jest wydawane pismo Lokalności. W planach jest utworzenie Partnerstwa Ośrodków Pomocy Społecznej LGD. Zob. www.koronakrakowa.pl. 2 Oparta na odpowiednich zapisach w ustawie o pomocy społecznej i ustawy o wspieraniu zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. 3 Możliwość realizowania projektów systemowych przez ops-y i określona konstrukcja instrumentów aktywnej integracji powoduje, że zadania pcpr-ów i pup-ów są często realizowane przez ops-y. Nie stymuluje to współpracy w zapewnieniu dostępu mieszkańców gminy do ustawowych usług realizowanych przez pup-y i pcpr-y. W związku z tym w praktyce model ośrodka ewoluuje w kierunku bycia zosią samosią w środowisku lokalnym, co przy odcięciu od funduszy unijnych może skutkować odcięciem mieszkańców gminy od tych usług. 5

Poniższy schemat obrazujący otoczenie i postulowane relacje pomiędzy nim a ops-em, który w swoim założeniu ma sprzyjać dynamicznemu rozwojowi usług społecznych w małych i średnich gminach 4. 4 Wykorzystano i uzupełniono schemat zaproponowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w Założeniach do reformy systemu integracji społecznej oraz służb społecznych (projekt), Warszawa 2006, s.22. 6

Diagram nr1. Relacje ops-u z otoczeniem Powiatowy Urząd Pracy Usługi rynku pracy i instrumenty rynku pracy Aktywizacja zawodowa osób bezrobotnych, współpraca w zakresie diagnozowania i udostępniania usług Przy współpracy z ROPS i wojewodą Ośrodek Pomocy Społecznej Budowanie systemu oparcia społecznego dla osób i rodzin, wymagających pomocy w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych, przy wykorzystaniu ich zasobów własnych oraz środowiska lokalnego Przy współpracy z podmiotami niepublicznymi, w szczególności NGO Przy współpracy z instytucjami lokalnej polityki społecznej Przy współpracy podmiotami ekonomii społecznej Zapewnienie kompleksowego pakietu usługwspółdziała nie w zapewnieniu wsparcia rodzinie i przeciwdziałaniu przemocy Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Usługi pomocy i integracji społecznej realizowane na poziomie powiatu Źródło: Opracowanie własne przy wykorzystaniu schematu zaproponowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. 7

1.3. Wykorzystanie strategii rozwiązywania problemów społecznych, bilansu potrzeb pomocy społecznej, corocznego sprawozdania z działalności ośrodka Ważnym narzędziem wpływu ops-ów na tworzenie pakietów i realizację usług pomocy społecznej, w tym pracę socjalną, o określonym standardzie powinna być strategia rozwiązywania problemów społecznych, bilans potrzeb pomocy społecznej, których opracowanie należy do zadań własnych gminy (art. 17, ust. 1, pkt 1,2 ups). Dodatkowo ops-y zostały wyznaczone jako podmioty koordynujące realizację strategii (art. 110, pkt 4). Innym pomocnym narzędziem powinno być coroczne sprawozdanie z działalności ośrodka (art. 110, ust. 9 ups). Aby w uczynić strategię rozwiązywania problemów społecznych efektywnym narzędziem, zasadne jest rekomendowanie przygotowania na poziomie prawa lokalnego procedury tworzenia, realizacji i monitoringu strategii rozwiązywania problemów społecznych, podkreślenie roli otoczenia i wykorzystanie jego zaangażowania na każdym etapie, wykorzystanie metody tworzenia Zespołów ds. tworzenia, realizacji i monitoringu strategii, oraz wyznaczenia ops-u jako koordynatora tego zespołu (wyposażenie go w odpowiednie kompetencje). Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych jest narzędziem budowania kapitału społecznego i podnoszenia jakości życia. Istotnym elementem wymagającym określenia zasad jest przygotowanie strategii w sposób partycypacyjny, czyli z udziałem lokalnej społeczności, przy założeniu, że partycypacja będzie na wysokim poziomie. Akceptacja wspólnie przyjętych rozwiązań na pewno wpłynie korzystnie na otoczenie i podniesie odpowiedzialność za efekty lub ich brak. Drugim istotnym zagadnieniem jest współzależność poszczególnych strategii na różnych poziomach samorządu lokalnego (terytorialnego). Zapisy ustawowe bardzo jasno wskazują na konieczność konsultacji strategii powiatowych z właściwymi terytorialnie gminami. Wskazane jest zachowanie kolejności tworzenia strategii na różnych poziomach samorządu (np. gmina zadania szczegółowe oraz ewentualne wytyczne dla powiatu związane z konkretnymi potrzebami gminny na usługi znajdującymi się w kompetencji powiatu, powiat zadania szczegółowe z koniecznością konsultowania z gminami tych zadań, które są świadczone bezpośrednio mieszkańcom gmin; województwo zadania ogólne zintegrowane ze strategią gminną i powiatową), umożliwiłoby zsynchronizowanie działań na różnych szczeblach zarządzania pomocy społecznej i odpowiadałoby w większym stopniu na potrzeby mieszkańców. Zmiany w systemie prawa i administracji państwa nie rozwiązały konstruktywnie problemów współpracy w realizacji polityki społecznej. W dalszym ciągu nie docenia się potrzeby planowania strategicznego. Analizy wskazują także na brak kooperacji pomiędzy podmiotami publicznymi funkcjonującymi w dziedzinie pomocy społecznej (np. w dalszym ciągu brak zadowalającej liczby przykładów partnerstwa lokalnego dla realizacji celów społecznych). Niestety obecne rozwiązania ustawowe nie sprzyjają wzmocnieniu roli koordynacyjnej ops-u, pomimo wprowadzonych zmian (art. 16a i 16b ups). Ustawa o pomocy społecznej obecnie nakłada na samorząd obowiązek przygotowania oceny zasobów pomocy społecznej w oparciu o analizę lokalnej sytuacji społecznej i demograficznej oraz ustala niezbędne elementy strategii rozwiązywania problemów społecznych. 8

1.4. Problemy i trudności w wypełnianiu właściwej roli przez ops-y w środowisku lokalnym W praktyce działania ops-u pojawia się wiele problemów i trudności w wypełnianiu właściwej roli w środowisku lokalnym. Do najważniejszych należą: Na poziomie krajowym: brak zmian systemowych, głównie dotyczących strategii rozwiązywania problemów społecznych, systemowych rozwiązań dotyczących współpracy ops-ów z pcpr-ami i pup-ami. Nieodzowna są zmiany na poziomie krajowym, gdyż nie wszystkie rozwiązania organizacyjne na poziomie lokalnym można bez tego wdrożyć, chociaż trzeba pamiętać o dużej swobodzie działania gmin i funkcjonowaniu wielu różnych lokalnych rozwiązań. Na poziomie gminy: niewielka liczba organizacji pozarządowych, jako partnera na poziomie lokalnym; lokalne uwarunkowania geograficzne (brak komunikacji) uniemożliwiające czasami innowacyjne działania na rzecz społeczności lokalnej; słaba infrastruktura społeczna/socjalna; brak rozumienia celów pomocy społecznej i roli ops-u w rozwiązywaniu problemów społecznych w gminie. Na poziomie ops-u: brak lub niewielkie zaangażowanie części kierownictwa ops-u w kreowaniu lokalnej pomocy społecznej (brak kreatywności, wizji), koncentracja ops-u na realizacji tylko podstawowych zadań; brak odpowiednich struktur organizacyjnych umożliwiających podołanie roli ops-u jako koordynatora systemu szeroko rozumianej pomocy społecznej; często brak wystarczającej współpracy ops-u z otoczeniem (brak wypracowanych zasad i lokalnego modelu współpracy); często niski poziom profesjonalizmu kadr pomocy społecznej (konkretnie kompetencji pracowników socjalnych, a więc wiedzy, umiejętności, doświadczenia zawodowego i motywacji do pracy. JOPS jako podmiot realizujący zadania publiczne wymaga prowadzenia działań w zakresie public relations, rozumianego jako kształtowanie pozytywnych relacji między organizacją a otoczeniem. Budowanie pozytywnego wizerunku instytucji i prowadzenie działań promocyjnych należy traktować jako standard w pracy ops-ów. W tym celu konieczne jest upowszechnianie w środowisku misji, celów, wartości, zasad, którymi kieruje się w swoim działaniu JOPS (Zob. Załącznik 3. Sposoby upowszechniania misji, celów, wartości, zasad JOPS-ów oraz Załącznik 4. Upowszechnianie misji, celów, zasad i wartości pomocy społecznej w Gminnym Ośrodku Pomocy Społecznej w Zabierzowie). 9

Część II. Model realizacji usług pomocy społecznej o określonym standardzie, ze szczególnym uwzględnieniem pracy socjalnej 2.Rozwiązania modelowe oddzielenia procedury administracyjnej przyznawania świadczeń pomocy społecznej od pracy socjalnej 2.1. Definicja Oddzielenie procedury przyznawania świadczeń od pracy socjalnej będzie polegało na całkowitym oddzieleniu dwóch postępowań: postępowania administracyjnego i postępowania metodycznego w pracy socjalnej przy zachowaniu zasad pomocy społecznej wynikających z ustawy o pomocy społecznej 5 : uznaniowości i indywidualizacji świadczeń (art. 3.1, 3.3, 3.4, i 36 ups); aktywizacyjnej formuły świadczeń (art. 4 i art. 11.2 ups); wykorzystywania świadczeń zgodnie z ich przeznaczeniem i niedopuszczanie do marnotrawienia świadczeń. (art. 11.1 ups) 6. 2.2. Cele Cel ogólny: Zapewnienie lepszej jakości pracy socjalnej i zapewnienie bardziej podmiotowego traktowania klientów pomocy społecznej. Usprawnienie przyznawania świadczeń pomocy społecznej. Cele szczegółowe: Podkreślenie pozytywnej roli pracownika socjalnego (rezygnacja z dyrektywnej roli pracownika socjalnego i traktowanie klienta jako partnera w pracy socjalnej). Wyłączenie z obszaru zainteresowania pracownika socjalnego tych klientów pomocy społecznej, którzy nie wymagają korzystania z pracy socjalnej. Umożliwienie pracownikom socjalnym wykonywania skutecznej i efektywnej pracy socjalnej i stworzenie warunków do jej doskonalenia. Sposoby osiągania celów Powyższe cele mogą zostać osiągnięte poprzez: 5 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r, nr 64, poz. 593 z późn. zm.), dalej oznaczana jako ups. 6 KRB, str. 342. 10

Wyznaczenie pracownika zajmującego się prowadzeniem postępowania przy przyznawaniu świadczeń, zwanego dalej pracownikiem ds. świadczeń. Zapewnienie pracownikowi socjalnemu w określonych sytuacjach, dla określonych grup docelowych i dla określonych świadczeń wpływu na rodzaj, formę i wysokość świadczeń w postaci dowodów w postępowaniu administracyjnym, które mogą przyjąć formę informacji lub opinii biegłego 7 (art. 75 1 kodeksu postępowania administracyjnego 8 ). Wypracowania odpowiednich procedur i narzędzi. 2.3. Zgłoszenie się klienta do ops-u Klient pomocy społecznej ma wybór, czy zgłosi się do pracownika ds. świadczeń, czy pracownika socjalnego. Może jednak nie wiedzieć, który może mu pomóc w rozwiązaniu konkretnego problemu. Dlatego wskazane byłoby wyznaczenie stanowiska informacyjnego. Zadaniem pracownika na stanowisku informacyjnym jest zapoznanie się z problemem, z którym osoba zgłasza się do ops-u i przedstawienie ogólnych informacji o zakresie pomocy, jaką może uzyskać od pracownika ds. świadczeń i od pracownika socjalnego. Tę funkcję może pełnić każdy odpowiednio przeszkolony pracownik zatrudniony w ops-ie, posiadający co najmniej średnie wykształcenie. Mogą to być dodatkowe obowiązki pracownika zatrudnionego na innym stanowisku lub odrębne stanowisko w zależności od wielkości i struktury organizacyjnej. Diagram 2. Zgłoszenie się klienta w JOPS-ie. KLIENT STANOWISKO INFORMACYJNE Zgłoszenie trudnej sytuacji życiowej Zgłoszenie potrzeby świadczeń pomocy społecznej PRACOWNIK SOCJALNY PRACOWNIK DS. ŚWIADCZEŃ Źródło: Opracowanie własne na podstawie ustaleń Zespołu Zadaniowego. 2.4. Przebieg postępowania administracyjnego w sprawach o przyznanie świadczeń pomocy społecznej Najważniejszym elementem w postępowaniu administracyjnym jest zbadanie sytuacji klienta pod kątem spełnienia wszystkich ustawowych przesłanek przyznania świadczenia. Badanie sytuacji klienta powinno dotyczyć obszarów wyznaczonych przez następujące pytania: 7 Zakłada się, że do wydania opinii biegłego konieczne jest przeprowadzenie przez pracownika socjalnego diagnozy. 8 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r.: Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 1960 r., nr 30, poz. 168 z późn. zm.), dalej oznaczana jako kpa. 11

1. Czy istnieją powody trudnej sytuacji życiowej (art. 7 ups)? 2. Czy do przezwyciężania trudnej sytuacji życiowej, związanej z prowadzonym postępowaniem w sprawie świadczenia, można wykorzystać własne uprawnienia, zasoby i możliwości (art. 2.1 ups)? 3. Czy jest spełnione kryterium dochodowe (art. 8 ups)? dotyczy stanu zaspokojenia niezbędnych potrzeb umożliwiających życie w warunkach odpowiadających godności człowieka (art. 3.1 ups). 4. Czy osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej podejmują współdziałanie w rozwiązywaniu swojej trudnej sytuacji życiowej (art. 4 i art. 11.2 ups)? Zob. zasada aktywizacji. 5. Czy zostały spełnione szczegółowe warunki przyznania świadczeń, o których mowa w art. 36 ups, oraz ustalone informacje niezbędne do określenia rozmiaru świadczenia? Czy nie istnieją dysproporcje pomiędzy udokumentowaną wysokością dochodu a sytuacją majątkową osoby lub rodziny? Czy osoba lub rodzina są w stanie przezwyciężyć trudną sytuację życiową, wykorzystując własne zasoby majątkowe, jeśli takie istnieją, np. znaczne zasoby finansowe, wartościowe przedmioty majątkowe lub nieruchomości (art. 12 ups)? 6. Czy nie były lub nie są marnotrawione przyznane świadczenia (art. 11.1 ups)? Zakłada się, że badanie sytuacji klienta dokonywane jest w siedzibie JOPS-u. Jednak w uzasadnionych wypadkach pracownik ds. świadczeń może podjąć decyzję o przeprowadzeniu badania w miejscu zamieszkania klienta, np. w sytuacji, kiedy klient nie jest w stanie zgłosić się do ops-u lub gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że istnieją dysproporcje o których mowa w art. 12 ups. Szczególnie istotne dla oddzielenia postępowania administracyjnego od pracy socjalnej są pojęcia uprawnienia, zasoby i możliwości, ważne również z punktu widzenia pracy socjalnej. Na potrzeby modelu przyjmujemy następujące definicje tych pojęć: Uprawnienia mogą wynikać z przepisów prawa, zarówno publicznego (np. systemów zabezpieczenia społecznego) jak i cywilnego (np. kodeks rodzinny i opiekuńczy) 9. Zasoby mogą dotyczyć różnych obszarów, np. zasobów własnych (w tym kompetencje i sprawności), rodziny, środowiska. W ramach obszarów wyróżniamy nie tylko zasoby materialne, ale także zasoby pozamaterialne: społeczne i instytucjonalne (w tym usługi pomocy społecznej). Możliwości rozumiane jako zdolność osoby do wykorzystania własnych uprawnień i zasobów, jak również stopień zdolności osoby do zaspokojenia własnych codziennych potrzeb życiowych. 9 Przykłady uprawnień. Rodzaj uprawnienia Podstawa prawna Świadczenia ZUS, KRUS Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa Dodatek mieszkaniowy Ustawa o dodatkach mieszkaniowych Zasiłki rodzinne Ustawa o świadczeniach rodzinnych Alimenty Kodeks rodzinny i opiekuńczy Pomoc w uzyskaniu zatrudnienia Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Rehabilitacja społeczna i zawodowa Ustawa rehabilitacji społecznej i zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Źródło: Opracowanie własne. 12

W postępowaniu administracyjnym pracownik ds. świadczeń ustala, czy istnieją niewykorzystane uprawnienia, zasoby, a w przypadku ich stwierdzenia ustala również możliwości, ponieważ jest to konieczne do podjęcia decyzji, czy i jakie świadczenia przysługują. Przyjęto, że do ustalenia przez pracownika ds. świadczeń istnienia takiej możliwości, konieczna jest opinia pracownika socjalnego. Niewykorzystane uprawnienia i zasoby stanowią pewien potencjał, który może być wykorzystany jedynie w sytuacji, gdy osoba ma ku temu możliwości. Pracownik socjalny może wydać opinię o: możliwości rozwiązania trudnej sytuacji, poprzez samodzielne podjęcie działań lub poprzez skorzystanie z usług pomocy społecznej 10 ; możliwość rozwiązania trudnej sytuacji poprzez podjęcie współpracy z pracownikiem socjalnym; brak możliwości rozwiązania trudnej sytuacji, konieczność podjęcia pracy socjalnej o charakterze wspierającym. W sytuacji, gdy jest to potrzebne do przyznania świadczenia (np. usług opiekuńczych), bada także możliwości rozumiane jako stopień zdolności osoby do zaspokojenia własnych codziennych potrzeb życiowych. Pracownik socjalny może też przekazywać inne informacje istotne dla postępowania administracyjnego, związane z zachowaniem zasad pomocy społecznej stosowanych w postępowaniu administracyjnym w sprawie przyznawania świadczeń. Rodzaje informacji i opinii jakie może przekazywać pracownikowi ds. świadczeń pracownik socjalny pokazane są na poniższym diagramie i zostaną omówione w dalszej części prezentacji modelu. Diagram 3. Rodzaje informacji przekazywane przez pracownika socjalnego pracownikowi ds. świadczeń Opinia o możliwościach rozwiązania problemów PRACOWNIK DS. ŚWIADCZEŃ Informacja o niezgłoszeniu się do pracownika socjalnego Opinia o konieczności o objęcia dodatkowymi świadczeniami Informacja o odmowie podjęcia współpracy Informacja o podjęciu współpracy oraz o przebiegu współpracy PRACOWNIK SOCJALNY Informacja o konieczności przyznania świadczenia na czas przeprowadzania diagnozy Opinia o zasadności przyznania zasieku celowego art. 39a Informacja o faktach mogących świadczyć o marnotrawieniu Informacja o zmianie sytuacji klienta mogącej mieć wpływ na przyznanie świadczenia Źródło: Opracowanie własne na podstawie ustaleń Zespołu Zadaniowego. 10 Należy pamiętać o tym, że w ramach innych złożonych usług pomocy i integracji społecznej może być świadczona również praca socjalna. 13

Z przyjętych założeń wynika, że w sytuacji, gdy zostanie ustalone, że nie istnieją niewykorzystane zasoby i uprawnienia postępowanie administracyjne jest prowadzone bez konieczności kierowania do pracownika socjalnego w celu wydania opinii. Diagram 4. Postępowanie w sprawie przyznania świadczeń pomocy społecznej. PRACOWNIK DS. ŚWIADCZEŃ Złożenie wniosku KLIENT Ustalanie warunków koniecznych do przyznania świadczenia: Badanie sytuacji klienta Brak niewykorzystanych zasobów i uprawnień wcześniej ustalone możliwości bez zmian Istnienie niewykorzystanych zasobów i uprawnień Skierowanie do pracownika socjalnego w celu ustalenia możliwości brak zgłoszenia PRACOWNIK SOCJALNY zgłoszenie Wydanie decyzji administracyjnej informacja o nie zgłoszeniu się do pracownika socjalnego Opinia o możliwościach, inne informacje patrz diagram nr 3 Ustalanie możliwości Czynności pracownika ds. świadczeń Źródło: Opracowanie własne na podstawie ustaleń Zespołu Zadaniowego. Czynności pracownika socjalnego Podobna sytuacja będzie miała miejsce przy ponownym zgłoszeniu się klienta z wnioskiem o przyznanie świadczenia, gdy już została wydana opinia o jego możliwościach, a z prowadzonego nowego postępowania administracyjnego wynika, że sytuacja nie zmieniła się w tym zakresie. Oznacza to znaczne uproszczenie procedury przyznawania świadczeń i usprawnienie przyznawania świadczeń pomocy społecznej. Przebieg postępowania administracyjnego pokazano na diagramie nr 4., w którym wyodrębniono czynności prowadzone przez pracownika ds. świadczeń od czynności pracownika socjalnego. Ponieważ w niektórych sytuacjach przeprowadzenie przez pracownika socjalnego diagnozy możliwości klienta może wymagać dłuższego czasu, a konieczne jest niezwłoczne przyznanie świadczenia, wtedy pracownik socjalny przekazuje informacje o tym pracownikowi ds. świadczeń, który może w trybie pilnym przyznać świadczenie na czas potrzebny do przeprowadzenia diagnozy. 14

2.5. Zasady pomocy społecznej w postępowaniu administracyjnym 2.5.1. Zasada indywidualizacji i uznaniowości świadczeń Pracownik socjalny powinien mieć wpływ na ustalanie rodzaju, formy i rozmiaru świadczenia. Wpływ ten jest szczególnie istotny w sytuacji, gdy konieczne jest zaspokojenie niezbędnych potrzeb umożliwiających życie w warunkach odpowiadających godności człowieka. W tym kontekście istotne jest przekazanie przez pracownika socjalnego opinii na temat możliwości rozumianych jako stopień zdolności osoby do zaspokojenia własnych codziennych życiowych potrzeb oraz opinii o konieczności o objęcia dodatkowymi świadczeniami. Zapewnienie adekwatnego rozmiaru świadczeń może być osiągnięte poprzez ograniczenie zasady uznaniowości i wprowadzanie rozwiązań umożliwiających większy poziom obiektywizacji i równego dostępu do świadczeń na podstawie zdefiniowanych sytuacji. Powinny być więc ustalone zasady, którymi należałoby się kierować przy przyznawaniu świadczeń, np. poprzez wprowadzenie lokalnej polityki świadczeń (np. przy wykorzystaniu artykułu 110, ust.3 ups). Takie zasady powinny być jawne i jasne również dla klientów pomocy społecznej. Należy podkreślić, że takie podejście ograniczające zasadę uznaniowości, w zamian daje bardziej przejrzyste reguły, które kierują dostępem do świadczeń pomocy społecznej. 2.5.2. Zasada aktywizacyjnej formuły świadczeń Zasada aktywizacyjnej formuły świadczeń ma zastosowanie w wypadku istnienia niewykorzystanych uprawnień i zasobów i stwierdzonej przez pracownika socjalnego możliwości rozwiązania trudnej sytuacji. Na tej podstawie pracownik ds. świadczeń może ustalić, że warunkiem przyznania świadczenia jest zobowiązanie klienta przed pracownikiem ds. świadczeń do podjęcia działań, do skorzystania z usług pomocy społecznej lub podjęcia współpracy z pracownikiem socjalnym. Pracownik ds. świadczeń określa wtedy sposób sprawdzenia realizacji podjętych zobowiązań czy współpracy z pracownikiem socjalnym. Określa też warunki przyznania i realizacji świadczenia (decyzja warunkowa). Szczególnym rodzajem świadczenia w pomocy społecznej, które może być wykorzystane w procesie zmiany, jest zasiłek celowy z art. 39a ups, który jest przyznawany wyłącznie w celu realizacji postanowień z kontraktu socjalnego wyłącznie wtedy, gdy klient podjął współpracę i realizuje działania określone w kontrakcie. Świadczenia te mają raczej charakter nagrody, a nie źródła dochodu, i dają pracownikowi socjalnemu dodatkowe narzędzie motywowania klienta do podjęcia aktywności. W przypadku tego świadczenia mamy zatem do czynienia ze specyficznym rodzajem postępowania i inną niż w stosunku do innych świadczeń rolą pracownika socjalnego w procesie ich przyznawania. W modelu zakłada się, że podstawą przyznania tego świadczenia powinna być informacja pracownika socjalnego o konieczności wsparcia działań realizowanych w kontrakcie socjalnym 11. Aby stworzyć pracownikowi socjalnemu swobodę działania w przyznawaniu zasiłku celowego z art. 39a ustawy muszą być ustalone ramy, w których może się poruszać, które powinny być jawne i jasne również dla 11 Aby pozostawić pracownikowi socjalnemu jeszcze większą decyzyjność w przypadku zasiłku celowego z art.39a możliwe jest rozwiązanie, w którym kontrakt socjalny byłby jedyną podstawą przyznawania zasiłku celowego bez obowiązku przeprowadzania badania przez pracownika ds. świadczeń. Obecnie przykładami takiego świadczenia jest bilet kredytowany, którego przyznanie nie wymaga wydania decyzji administracyjnej i przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. 15

klientów pomocy społecznej. W związku z tym powinna być wydzielona w JOPS-ie odpowiednia pula środków przeznaczona na ten cel oraz określone zasady ich wykorzystania (zob. zasada uznaniowości). Diagram 5. Zasada aktywizacji w prowadzeniu postępowania w sprawie przyznania świadczeń pomocy społecznej. KLIENT PRACOWNIK SOCJALNY Przyjęcie. zobowiązania klienta do podjęcia działania Ustalenie sposobu sprawdzania wywiązywania się z podjętych zobowiązań Możliwość rozwiązania problemu poprzez samodzielne podjęcie działań lub skorzystania z usług pomocy społecznej Ustalanie możliwości Możliwość rozwiązania problemu poprzez współpracę z pracownikiem socjalnym PRACOWNIK DS. ŚWIADCZEŃ Informacja o odmowie podjęcia współpracy Odmowa współpracy Podjęcie współpracy Kontrola wywiązywania się z podjętych zobowiązań i współpracy z pracownikiem socjalnym Informacja o podjęciu współpracy oraz o przebiegu współpracy Informacja o możliwości przyznania zasieku celowego art. 39a i skierowanie klienta do pracownika ds. świadczeń Zawarcie kontraktu socjalnego Źródło: Opracowanie własne na podstawie ustaleń Zespołu Zadaniowego. Przykładami świadczeń podobnych do zasiłku celowy z art. 39a są różnego rodzaju usługi przyznawane w oparciu o kontrakt socjalny na zasadach obowiązujących w projektach systemowych POKL. Innymi przykładami podejścia zapewniającego większy wpływ na przyznawanie świadczeń są różne programy lokalne tworzone dla konkretnych grup docelowych i do rozwiązywania konkretnych problemów, w których łączy się pracę socjalną ze świadczeniami wspierającymi działania klienta w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych 12. 12 Przykłady takich programów można znaleźć m.in. w praktyce MOPS Katowice. Program pracy z osobami bezdomnymi w formie grupowej pracy socjalnej Moje mieszkanie pozwala na przygotowanie osób bezdomnych do samodzielnego zamieszkania i kierowany jest do osób bezdomnych, oczekujących na lokale komunalne. Osoby zakwalifikowane do programu zobowiązują się do systematycznego oszczędzania co miesiąc kwoty ustalonej z pracownikiem socjalnym aby mieć własny wkład w wyposażenie mieszkania. Uczestnicy I sporządzają, przy wsparciu pracowników socjalnych, plan wyposażenia mieszkania w niezbędne meble oraz sprzęt AGD, przy uwzględnieniu posiadanych zasobów (oszczędności, zasiłek celowy przyznawany w ramach programu, sponsorzy). Program,,Rodzina, w trakcie którego rodzice nabywają wiedzę o właściwych sposobach sposobach zaspakajania potrzeb dzieci i na tej podstawie dokonują autodiagnozy realizacji potrzeb swoich dzieci oraz opracowują plany poprawy. Na realizację tych planów rodziny otrzymują dodatkową pomoc finansową. Lokalny program pomocy społecznej dla mieszkańców Katowic, w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej, jaką jest utrzymanie mieszkania (Uchwała RM Katowice Nr XLVIII/635/02 z dnia 25 kwietnia 2002 r). Pomoc finansowa 16

2.5.3. Zasada wykorzystywanie świadczeń zgodnie z ich przeznaczeniem i niedopuszczanie do marnotrawienia świadczeń. Weryfikacji wykorzystania świadczeń dokonuje pracownik ds. świadczeń: na postawie dokumentów dostarczanych przez klienta, po uprzednim uzgodnieniu z klientem sposobu kontroli; na podstawie informacji o faktach mogących świadczyć o marnotrawieniu uzyskanych przez pracownika socjalnego, która może zawierać propozycję dotyczącą np. zmiany formy czy ograniczenia świadczeń; informacji od innych pracowników realizujących zadania pomocy społecznej oraz na postawie informacji ze środowiska. 2.6. Zadania pracownika ds. świadczeń Z przyjętych rozwiązań wynikają czynności, które powinien wykonywać pracownik ds. świadczeń w trakcie postępowania administracyjnego. Poniżej przykładowy zakres takich czynności. Tabela 1. Czynności pracownika ds. świadczeń na poszczególnych etapach postępowania administracyjnego. Etapy postępowania administracyjnego Etap I. Wstępne rozpoznanie, przyjmowanie wniosku o pomoc Etap II. Ustalanie Czynności pracownika ds. świadczeń 1. Nawiązanie relacji z klientem. 2. Pomoc klientowi w wyrażaniu jego potrzeb i oczekiwań i ustalenie oczekiwań klienta dotyczących świadczeń pomocy społecznej. 3. Informowanie klienta o prawach i uprawnieniach oraz możliwości skorzystania z pracy socjalnej. 3. Stwierdzenie konieczności podjęcia działań wspierająco-interwencyjnych i przekazanie informacji do pracownika socjalnego. 4. Informowanie klienta o możliwych świadczeniach i procedurze ich przyznawania w systemie pomocy społecznej oraz o możliwości korzystania z pomocy pracownika socjalnego. 5. Poinformowanie, że zadaniem klienta jest w pierwszej kolejności wykorzystanie własnych uprawnień, zasobów i możliwości, oraz obowiązek współpracy w rozwiązywaniu swojej trudnej sytuacji życiowej. 6. Pomoc w sformułowaniu wniosku. 7. Przyjęcie wniosku. 1. Badanie uprawnień klienta, w tym: gromadzenie i analiza dokumentów i informacji, w szczególności ustalenie czy klient ma również inne, poza pomocą na zaległości w ramach programu mieszkaniowego jest przyznawana warunkowo, w ratach (2 do 12 rat) i jest wstrzymywana w wypadku niewywiązywania się klienta z zawartego porozumienia. Klient zobowiązuje się do opłacania różnicy pomiędzy wydatkami mieszkaniowymi a dodatkiem mieszkaniowym, by nie powstały nowe zaległości, oraz wpłacania wynegocjowanej kwoty na poczet zaległości. Zob. Sprawozdanie roczne MOPS Katowice 2004, www.mops.katowice.pl/?str=30. 17

uprawnień Etap III. Wydanie decyzji administracyjnej i wypłata świadczeń Etap IV. Realizacja świadczeń Etap V. Wywiad z art. 103 ups społeczną, uprawnienia, zasoby i możliwości, których wykorzystanie może poprawić jego sytuację. 2. Skierowanie do pracownika socjalnego w celu wydania opinii dotyczącej możliwości klienta, w przypadku stwierdzenia niewykorzystanych uprawnień i zasobów. 3. Pozyskiwanie informacji od pracownika socjalnego istotnych dla prowadzonego postępowania administracyjnego. 4. Pomoc w uzyskaniu dokumentów niezbędnych do uzyskania pomocy. 1. Ustalenie podstaw prawnych warunkujących przyznanie pomocy. 2. Ustalenie rodzaju, formy, zakresu świadczeń. 4. Obliczanie wysokości opłat za świadczenia. 5. Wprowadzenie danych świadczeniobiorców do odpowiedniego programu komputerowego. 6. Przygotowanie uzasadnienia decyzji administracyjnych. 7. Przygotowanie decyzji administracyjnych. 8. Dostarczenie decyzji klientowi. 9. Czynności kancelaryjne związane z przyznawaniem świadczeń. 10. Wypłata świadczeń. Weryfikacja wykorzystania świadczeń 1. Ustalenie z klientem sposobu kontroli wykorzystania świadczeń. 2. Kontrola wykorzystania świadczeń. Kontrola podejmowania przez klienta ustalonych działań w celu rozwiązania jego trudnej sytuacji. 1. Ustalenie z klientem rodzaju dokumentów potwierdzających wykonanie działań. 2. Kontrola dostarczania dokumentów. 3. Wszczęcie postępowania. 4. Zmiana, uchylenie decyzji. 1 Poinformowanie klienta o obowiązku alimentacji oraz możliwych działaniach. 2. Przeprowadzenie wywiadu. 3. Ustalanie, negocjowanie wysokości, rodzaju, formy, czasu udzielania pomocy przez osoby zobowiązane. 4. Przyjęcie oświadczenia osób zobowiązanych do udzielania pomocy. 5. Zawarcie umowy z osobą zobowiązaną. Źródło: Opracowanie własne na podstawie ustaleń Zespołu Zadaniowego. Proponuje się, aby pracownik ds. świadczeń wykonywał również inne czynności niż te związane bezpośrednio z postępowaniem. Jest to przede wszystkim: pomoc klientowi w wyrażaniu jego potrzeb i oczekiwań, pomoc w sformułowaniu wniosku oraz informowanie go o możliwościach uzyskania wsparcia poza systemem pomocy społecznej przede wszystkim w rodzinie i środowisku lokalnym. Ważnym zadaniem pracownika ds. świadczeń jest poinformowanie w każdym przypadku o możliwości skorzystania z pracy socjalnej a przypadku powzięcia wiadomości dotyczącej zagrożenia osoby mającej ograniczone możliwości rozpoznawania sytuacji oraz w sytuacji osób zależnych informuje pracownika socjalnego o konieczności podjęcia działań interwencyjno- wspierających. Aby pracownik ds. świadczeń mógł podołać nałożonym na niego zadaniom musi posiadać odpowiednie przygotowanie i określone kompetencje i umiejętności. Zatem przyjmuje się, że najlepiej do tego przygotowanym pracownikiem jest osoba o wykształceniu pracownika socjalnego. 18

2. 7. Współpraca między pracownikiem ds. świadczeń a pracownikiem socjalnym Bardzo ważnym elementem jest ustalenie zasad współpracy pomiędzy pracownikiem ds. świadczeń a pracownikiem socjalnym. Współpraca ta powinna być sformalizowana i jasno określona, powinna przebiegać w konkretnej formie i w określonych sytuacjach. Współpraca ta polega z jednej strony na przekazywaniu informacji i opinii przez pracownika socjalnego pracownikowi ds. świadczeń. Z drugiej strony pracownik socjalny powinien mieć również możliwość korzystania w pracy socjalnej z informacji zebranych w trakcie postępowania administracyjnego. Może to mieć formę korzystania z informacji gromadzonych w systemie komputerowym, np. poprzez system Pomost/Helios itd. oraz przez dostęp do pełnej dokumentacji będącej w posiadaniu pracownika ds. świadczeń. Ważną zasadą, która powinna obowiązywać obu pracowników jest jawność postępowania. Klient powinien być informowany o rodzaju i sposobie wykorzystania informacji przez obu pracowników. Pozwala to na jasne określenie granic i umożliwia budowanie relacji opartej na wzajemnym zaufaniu. Aby wprowadzić proponowane rozwiązania modelowe w praktyce należy opracować odpowiednie narzędzia. Zob. Załącznik nr 5. Wskazówki do tworzenia narzędzi do wdrożenia modelu gminnym oddzielenia postępowania administracyjnego od pracy socjalnej. W praktyce w niektórych ops-ach pojawia się rozdzielenie niektórych czynności administracyjnych związanych z przyznawaniem świadczeń od pracy socjalnej. Przykład takiego rozwiązania organizacyjnego został opisany w Załączniku nr 6. Oddzielenie czynności administracyjnych od pracy socjalnej na przykładzie GOPS w Lubawie.. 19

3.Sposób realizacji usług pomocy społecznej o określonym standardzie, ze szczególnym uwzględnieniem zlecania zadań i budowania partnerstwa w gminie 3.1. Rekomendowane formy realizacji usług Realizowane przez ops-y usługi mogą być w bardzo różny sposób organizowane (prowadzone w ramach własnej struktury albo we współpracy z innymi podmiotami publicznymi) lub zlecane podmiotom niepublicznym. Coraz częściej usługi realizowane są poprzez ich zlecanie podmiotom niepublicznym, głównie organizacjom pozarządowym. Spotykane jest też organizowanie usług pomocy społecznej z wykorzystaniem różnych odmian partnerstwa międzysektorowego. Aby przedstawić rekomendacje dla konkretnych form realizacji, dokonano przeglądu stosowanych obecnie form realizacji dla poszczególnych usług pomocy społecznej Zob. tabela, Załącznik 7. Przegląd stosowanych form realizacji usług pomocy społecznej w ops-ach. Do najczęściej stosowanych przez wszystkie JOPS-y form realizacji usług jest jej prowadzenie w ramach własnych struktur. Dotyczy to przede wszystkim małych i średnich ops-ów. Powody takiej sytuacji mogą być różne, np. budowanie pozycji ops-u poprzez rozwój własnej struktury organizacyjnej, ograniczenia związane z brakiem wykonawców usług w środowisku lokalnym i słabością sektora pozarządowego. Taka sytuacja może ulec zmianie. Samorządy powinny przeanalizować zadania przez siebie realizowane i wyodrębnić te zadania, które mogą być realizowane przez organizacje pozarządowe. Jednak inicjatorem takiej zmiany powinien być ops, który powinien być również aktywny w mobilizowaniu mieszkańców do tworzenia lokalnych organizacji pozarządowych oraz wykazywać gotowość we wspieraniu merytorycznym organizacji w trakcie wykonywania przez tę organizację usługi. Dotyczy to również wielu powiatów o słabej infrastrukturze sektora pozarządowego. Ponieważ JOPS-y nie wykorzystują w praktyce wszystkich możliwych form realizacji w prezentowanym modelu, szczególną wagę przywiązuje się do promowania różnych form realizacji usług, ze szczególnym uwzględnieniem zlecania zadań i budowania partnerstwa, zgodnie ze specyfiką lokalną i rodzajem usługi. Aby dokonać właściwego wyboru rekomendowanych usług, konieczne jest omówienie wad i zalet poszczególnych form realizacji zob. Załącznik nr 8. Dokładne omówienie rekomendowanych form znajduje się w Załączniku 9. Rekomendowane formy realizacji usług pomocy społecznej w gminie. Z punktu widzenia wdrażania modelu szczególnie ważne są usługi, dla których w projekcie zostały wypracowane standardy i dla tych usług zostaną szczegółowo omówione rekomendowane formy realizacji dla gops-ów, mops-ów, pcpr-ów i mops/mopr-ów. Tabela 2. Rekomendowane formy realizacji dla usług pomocy społecznej dla których wypracowano standardy dla gops-ów, mgops-ów porównanie z obecnie stosowanymi. 20

Rodzaj usługi Usługi opiekuńcze dla osób starszych świadczone w miejscu zamieszkania Usługi w Klubie Integracji Społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem treningu pracy Formy najczęściej Formy rekomendowane stosowane gops, mgops gops mgops w ramach własnej w ramach własnej struktury, struktury, zlecanie w trybie udpp zlecanie w trybie PZP i PZP w ramach własnej struktury, zlecanie zadań w trybie udpp ramach własnej struktury partnerstwo lokalne ops z pup zlecanie w trybie PZP ramach własnej struktury zlecanie zadań w trybie udup partnerstwo lokalne ops-ów z pup-ami Źródło: Opracowanie własne zgodnie ze Szczegółowymi wytycznymi do zakresu merytorycznego prac Zespołów ds. modeli realizacji usług o określonym standardzie. W małych gminach najczęściej stosowaną formą jest realizowanie usług opiekuńczych w ramach struktur własnych, a w niektórych większych gminach stosowane jest zlecanie usług w trybie PZP. Jest to związane przede wszystkim z małym, choć stale poszerzającym się rynkiem tych usług, głównie w sektorze gospodarczym. Aby zachęcać małe gminy do większego zainteresowania możliwościami uzyskania tych usług na rynku podmiotów niepublicznych (rynkowych i pozarządowych) rekomenduje się wprowadzanie, tam gdzie to jest możliwe, formy realizacji zlecania w trybie PZP. Taki tryb rekomenduje się również dla średnich gmin. Główną zaletą stosowania tej formy jest możliwość szybkiego dostosowania usług do potrzeb i większa elastyczność, np. w odniesieniu do czasu pracy opiekunek w godzinach popołudniowych i wieczornych oraz w dni wolne od pracy. W gminach większych, gdzie istnieją organizacje pozarządowe przygotowane do wykonywania usług opiekuńczych, rekomenduje się również formę zlecania zadań w trybie udpp. Jeśli jednak usługami opiekuńczymi w małej gminie (gops) objętych jest zaledwie kilka osób, którym są świadczone usługi po dwie/trzy godziny dziennie, to zlecanie tej usługi nie jest zasadne, ze względów organizacyjnych. Proponuje się, aby formą realizacji tych usług było zatrudnienie w ramach struktur własnych. Kluby Integracji Społecznej, które stwarzają szansę reintegracji społecznej i zawodowej dla osób pozostających bez pracy, nie są często stosowaną formą: w 10% w gops-ach i w 12% w mgopsach 13. Z tego względu szczególnie ważną rekomendacją jest realizacja tej usługi w partnerstwie z pup (na podstawie art. 7, ust.6 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Dz. U. z 2004 r., nr 99, poz. 1001), co daje szansę na jej realizację nawet w małych ops-ach, nieposiadających wystarczającego potencjału organizacyjnego i finansowego do samodzielnego prowadzenia KIS ze szczególnym uwzględnieniem treningu pracy, o określonym standardzie. W średnich ops-ach, w których działają organizacje pozarządowe, rekomendowaną formą jest zlecanie zadań w trybie udpp. Inną rekomendowaną formą jest prowadzenie KIS w ramach struktury własnej. Taka forma jest szczególnie rekomendowana wtedy, gdy KIS pełni w gminie również inne funkcje, np. Centrum Aktywności Lokalnej. 13 Źródło: Ogólnopolskie badanie społeczne: Standardy usług w pomocy społecznej. Raport końcowy, PENTOR LSB, Warszawa 2010. 21

3.2. Modelowe rozwiązania organizacji usług w gminie wskazówki do wdrażania W organizację usługi są zaangażowane różne podmioty. W poniższej tabeli przestawieni są uczestnicy wykonujący określone czynności lub podejmujący decyzje w procesie organizowania usługi. Tabela 3. Uczestnicy w modelu organizowania usług o określonym standardzie. Etap 1. Diagnoza Zadania Etap 2. Ustalanie zakresu usługi Etap 3. Ustalenie formy usługi Uczestnicy wykonujący czynności na poszczególnych etapach pracownik socjalny pracownik ds. świadczeń* koordynator usługi** organizacje pozarządowe instytucje publiczne inni uczestnicy specyficzni dla danej usługi sekcja, samodzielne stanowisko w JOPS-ie odpowiedzialne za realizację usługi organizacje pozarządowe instytucje publiczne kierownik JOPS-u odpowiedni organ decyzyjny samorządu*** kierownik JOPS-u odpowiedni organ decyzyjny samorządu Etap 4. Wybór wykonawcy Etap 5. Nadzór i monitoring Etap 6. Ewaluacja kierownik JOPS-u inni uczestnicy specyficzni dla danej usługi pracownik socjalny koordynator usługi inni uczestnicy specyficzni dla danej usługi pracownik socjalny koordynator usługi inni uczestnicy specyficzni dla danej usługi adresaci usług *Dotyczy to tylko usług opiekuńczych, które są przyznawane w postępowaniu administracyjnym i istnieje konieczność uwzględnienia modelu oddzielenia postępowania administracyjnego od pracy socjalnej. ** W małych ops-ach funkcję koordynatora może pełnić kierownik. *** Odpowiednio wójt/burmistrz, rada gminy. Źródło: Opracowanie własne zgodnie ze Szczegółowymi wytycznymi do zakresu merytorycznego prac Zespołów ds. modeli realizacji usług o określonym standardzie. 22

3.2.1. Wdrażanie standardu. Etapy: diagnoza, nadzór i monitoring, ewaluacja Przy wdrażaniu standardów usług zakładamy, że nadzór i monitoring nad stosowaniem standardów oraz ewaluacja osiąganych efektów przeprowadzana jest przez JOPS. W przypadku realizacji w formach: samorządowej jednostki organizacyjnej i zlecania zadań w trybie udpp, nadzór i monitoring JOPS-u wymagają upoważnienia odpowiedniego organu decyzyjnego samorządu. A. Usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania Tabela 4. Organizacja usługi przy wdrażaniu standardu usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania. Etapy realizacji Etap 1. Diagnoza Etap 5. Nadzór i monitoring Etap 6. Ewaluacja Rozeznanie potrzeb indywidualnych Organizacja usługi Pracownicy socjalni przeprowadzanie diagnozy narzędzie: Załącznik 2. standardu Indywidualny zakres usług opiekuńczych. Pracownicy ds. świadczeń ustalanie potrzeby narzędzie: wywiad środowiskowy i Załącznik 1 standardu Zaświadczenie lekarskie kierowane do OPS celem przyznania usług opiekuńczych. Przetwarzanie informacji o potrzebach Koordynator usług opiekuńczych przygotowanie informacji o potrzebach lokalnych na podstawie informacji gromadzonych przez pracowników socjalnych oraz w oparciu o analizę lokalnej sytuacji demograficznej, wykorzystując sprawozdania MPiPS, roczne sprawozdania z działalności ośrodka, ocenę zasobów pomocy społecznej jak również na podstawie informacji zgłaszanych przez społeczność lokalną i organizacje pozarządowe działające na rzecz osób starszych. Sposób wykonywania nadzoru i monitoringu, zakres działań i ich zalecana częstotliwość określona jest w Tabeli 3. standardu usługi. Pracownik socjalny monitorowanie wykonania usługi w odniesieniu do konkretnej osoby narzędzia: Załącznik 5. do standardu: Dziennik czynności opiekuńczych i porównania z zakresem zlecenia, Załącznik 6. do standardu usługi: Formularz oceny realizacji usług opiekuńczych dla osoby starszej w miejscu zamieszkania. Koordynator usług opiekuńczych sprawowanie nadzoru nad zgodnym ze standardem organizowania pracy opiekunek, narzędzia: Załącznik 3. do standardu usługi: Harmonogram świadczenia usług opiekuńczych. Załącznik 4. do standardu usługi: Karta pracy osoby świadczącej usługi opiekuńcze, Załącznik 7. do standardu usługi: Ankieta monitorująca oraz przygotowywanie miesięcznych sprawozdań z wykonywania usługi. Kierownik JOPS-u sprawowanie kontroli, analiza sprawozdań i podjęcie ewentualnych działań bieżących w celu polepszenia jakości wykonywania usługi. Koordynator usług opiekuńczych przeprowadzenie ewaluacji na podstawie comiesięcznych sprawozdań wykonania usługi, przygotowanie raportu ewaluacyjnego Kierownik JOPS-u analiza raportu i ewentualne podejmowanie długofalowych działań w celu polepszenia jakości wykonania usługi. 23