etapie planowania inwestycji turystycznych zachodzą zmiany w szacie roślinnej jak i w rzeźbie terenu (Dysarz 1980). Naturalne procesy akumulacji

WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ NAD ŚWIADOMOŚCIĄ EKOLOGICZNĄ UCZESTNIKÓW TURYSTYKI NADMORSKIEJ Tomasz Arkadiusz Łabuz Instytut Nauk o Morzu, Uniwersytet Szczeciński ul. Felczaka 3a, 71-412 Szczecin, labuztom@univ.szczecin.pl (Źródło: Łabuz T. A., 2003, Wstępne wyniki badań nad świadomością ekologiczną uczestników turystyki nadmorskiej. Zesz. Nauk Wydz. Ek. i Zarządz., Nr 10, Politechnika Koszalińska, Koszalin, s.41-54, ISSN 1640-601X) Wstęp Intensywny i ekspansywny rozwój społeczno-gospodarczy powoduje konflikt pomiędzy potrzebami człowieka wynikającym z uprzemysłowienia i rozwoju cywilizacji a potrzebami racjonalnego wykorzystywania zasobów przyrody oŝywionej i nieoŝywionej. Turystyka jest jedną z szybko rozwijających się współcześnie gałęzi gospodarki. Jej intensywny rozwój wymaga wykorzystania i eksploatacji naturalnych zasobów środowiska. Z kolei masowy rozwój turystyki doprowadza do przeciąŝenia eksploatowanych obszarów, zanieczyszczenia ich a nawet i degradacji. WaŜne jest więc pogodzenie potrzeb rozwoju turystyki z potrzebą ochrony przyrody (Gaworecki 1994, Kowalczyk 2001 i in.). Nie ulega wątpliwości, Ŝe kaŝde społeczeństwo rozwija się w określonym środowisku przyrodniczym i kosztem tego środowiska (Madej 1998). Obowiązki etyczne człowieka w stosunku do przyrody wynikające juŝ Dekalogu, to dbałość o stan otaczającego go środowiska przyrody. Dlatego naleŝy Ŝyć w zgodzie z przyrodą. Nie tylko nie niszczyć bez potrzeby, ale dbać o ochronę i rozwój środowiska naturalnego (Przecławski 1996). Z drugiej teŝ strony istotnym środkiem uwraŝliwienia społeczeństwa na ochronę środowiska przyrodniczego 1

moŝe być uczestnictwo w turystyce (Gaworecki 1994). Jak podkreśla W. Gaworecki (1994) funkcja kształtowania świadomości ekologicznej współczesnej turystyki nabiera coraz większego znaczenia. 1. Zarys problematyki turystyki nadmorskiej Naturalny krajobraz jest dla człowieka jedną z podstawowych wartości przyrodniczych. Krajobraz ten stanowi takŝe jeden z głównych walorów dla turystyki nadmorskiej. W strefie tej potencjalnie występują najlepsze walory do rozwoju turystyki (Rogalewski, Rogalewska 1965, Bartkowski 1975, Dębski 1978). Zwłaszcza walory naturalne przyrodnicze, jak morze, plaŝa, lasy, rośliny, zwierzęta i atrakcyjny krajobraz wyróŝniają strefę nadmorską od reszty kraju. Ich róŝnorodność pozwala na rozwój wyspecjalizowanych typów aktywności turystycznej, stąd teŝ w pasie nadmorskim turystyka rozwija się szczególnie intensywnie. Turysta odwiedzający tereny nadmorskie ocenia je jako atrakcyjne poniewaŝ występuje duŝy kontrast pomiędzy odwiedzanym a zamieszkiwanym przez niego miejscem. Współcześnie podkreśla się niekorzystny wpływ turystyki na środowisko (Gaworecki 1994, Jędrzejczyk 1995, Zaręba 2000, Kowalczyk 2001). Intensywna turystyka i rekreacja nadmorska powoduje zmiany geomorfologiczne kompleksu plaŝy i jej zaplecza, a takŝe zmiany siedlisk roślinności naturalnej na wydmach i ich zapleczu (Piotrowska, Gos 1995, Olsauskas 1996 i in.). Przekształcenia strefy nadmorskiej dotyczą przede wszystkim niszczenia pokrywy roślinnej, glebowej, powstawania wydeptanych ścieŝek, procesów erozji, zmian w rzeźbie terenu (Łabuz 2001). Bardzo niekorzystnie na biosferę wpływa zwłaszcza koncentracja zabudowy (Chmielewski 1980), często juŝ na 2

etapie planowania inwestycji turystycznych zachodzą zmiany w szacie roślinnej jak i w rzeźbie terenu (Dysarz 1980). Naturalne procesy akumulacji eolicznej na wydmach i sukcesji roślinności wydmowej są hamowane przez zabudowę nie tylko turystyczną ale takŝe przez zabiegi hydro i biotechniczne ochrony brzegu. Zabiegi takie są najczęściej stosowane w rejonie miejscowości nadmorskich, gdzie zachodzi potrzeba ochrony przed sztormami obszarów o duŝym stopniu zainwestowania. W dokumentach końcowych Konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój z Rio de Janeiro z 1992 roku, czynniki społeczne obok kulturowych, religijnych i samorządowych zostały uznane za wiodące we wdraŝaniu ekorozwoju (Madej 1998). Uwarunkowania kształtujące stosunek człowieka (jednostki i społeczeństwa) do środowiska przyrodniczego proponuje się nazwać społecznymi czynnikami ochrony środowiska (Madej 1998). Zalicza się do nich (Madej 1998): nurty myśli społeczno-filozoficznej, obowiązujące wartości kulturowe i wynikające z nich normy etyczne, idee społeczno-polityczne reprezentowane przez róŝne ugrupowania polityczne, świadomość społeczną, w tym specyficzną jej formę świadomość ekologiczną. Jeśli turystyka nadmorska staje się głównym źródłem utrzymania mieszkańców miejscowości nadmorskich i głównym źródłem ich przychodów i przychodów gmin, to dbałość o ten krajobraz powinna być priorytetem zarówno dla władz, mieszkańców jak i korzystających z jej dóbr turystów. Degradacja krajobrazu, tzn. takich jego elementów, jak 3

ziemia, powietrze, woda, świat roślinny i zwierzęcy oraz róŝnego rodzaju dzieła człowieka, musi prędzej czy później prowadzić do zniszczenia turystyki. Dlatego teŝ setki milionów turystów, a takŝe osoby pracujące w turystyce bezpośrednio i pośrednio, zwłaszcza zaś organizatorzy turystyki, powinni mieć świadomość, Ŝe dobrze zachowane środowisko przyrodnicze oraz dziedzictwo kulturowe są dla turystyki bezcenne. (Gaworecki 1994). Jedną z podstawowych trudności w edukacji ekologicznej jest brak wiedzy ogólnoprzyrodniczej i nieznajomość funkcjonowania struktur przyrodniczych (Strzałko, Mossor-Pietraszewska 1999). W dobie reformy edukacji, duŝe pole do działania mają władze samorządowe, które finansując szkoły mogą w znacznej mierze przyczynić się do rozwoju działalności kreatywnej szkoły i rozbudowania systemu edukacji ekologicznej, która zaprocentuje w środowisku lokalnym (Orłowska 2001) 2. Kształtowanie się świadomości ekologicznej Środowisko Ŝycia człowieka traktowane jest jako całość jedność i wielość struktury ekologicznej, społeczno-ekonomicznej i kulturowej (Woźniak 1997). W przestrzeni tej zachodzą wszelkie procesy uspołecznienia, kształcenia, działania, pełnienia ról czy teŝ interakcji międzyludzkich. We współczesnych teoriach nauk społecznych akcentuje się duŝe znaczenie otaczającego środowiska w kształtowaniu toŝsamości i zachowań człowieka. W szerokim ujęciu jest to przestrzeń geograficzna, w której zachodzą wszelkie procesy i przejawy Ŝycia społecznego człowieka. Dla człowieka środowisko moŝe stanowić róŝne wartości: 4

biologiczne, warunkujące prawidłowe funkcjonowanie organizmu ludzkiego, a w systemie przyrodniczym organizmów zwierzęcych i roślinnych jak i nieoŝywionych, społeczne, determinujące prawidłowe funkcjonowanie organizacji ponadosobniczych: rodzina, grupa, naród, jaki i przyrodniczych: ekosystem, biocenoza, instrumentalne, odnoszące się do form i technik działań, mających na celu zapewnienie sukcesu biologicznego, ekonomicznego, kulturowego społecznością ludzkim, a w odniesieniu do przyrody sukcesu ekologicznego, dwie grupy wartości nie mające odpowiedników w przyrodzie: kulturowe i subiektywne. Wartości te ujmowane łącznie określają jakość Ŝycia jednostek i społeczności, a w odniesieniu do środowiska przyrodniczego stan jego równowagi ekologicznej (Kostrowicki 1992). Roszczeniowe podejście do zasobów przyrody i błędna świadomość, Ŝe człowiek panuje nad przyrodą prowadzi do nadmiernej eksploatacji jej dóbr. Działania te w wielu miejscach doprowadziły do całkowitej degradacji środowiska przyrodniczego i przekształcenia go w sztuczny wytwór ludzkiej cywilizacji. Ponadto obok zagroŝeń spowodowanych działalnością gospodarczą człowieka moŝna wymienić kulturowo-społeczne czynniki obciąŝenia środowiska (Lipka 2001). W określonych warunkach czynniki te mogą nabierać charakteru dewiacji, a więc zachowań społecznie nieakceptowanych. Coraz częściej te dewiacyjne zachowania uwidaczniają się takŝe w trakcie wypoczynku na łonie natury oraz w trakcie uprawiania turystyki. 5

Te realne zagroŝenia spowodowały podjęcie działań społecznych jak i prawnych w celu zahamowania rabunkowego wykorzystywania zasobów natury. Świadomość zagroŝeń jakie wynikają z ograniczoności zasobów przyrody i zakłócenia równowagi biologicznej wywołują społeczną debatę. MoŜna tu wymienić trzy grupy zagadnień (Lipka 2001): zagadnienia społecznej świadomości ekologicznej, zagadnienia społecznych problemów ekologicznych, zagadnienia społecznych ruchów i partii proekologicznych. Jednak na płaszczyźnie bezpośredniego kontaktu człowieka z przyrodą widoczny jest brak szacunku dla naturalnego środowiska przyrodniczego. Potrzeba kontaktu z przyrodą jest wrodzona, lecz sposób tego kontaktu i charakter korzyści, jakie się zeń czerpie, są juŝ w duŝym stopniu uwarunkowane kulturowo. Behawioralną syntezą tych interakcji naturakultura są róŝne typy zachowań, z których kaŝdy ma jemu tylko właściwy sposób widzenia przyrody, wartościowania jej elementów składowych i uŝytkowania (Krzymowska-Kostrowicka 1999). Wartościowanie to niewątpliwie ma wpływ na postawy ludzi wobec przyrody. Charakterystyczną cechą dokonujących się przemian podkreślaną w pracach naukowych jest świadomość ekologiczna. Oznacza ona nie tylko zrozumienie i wiedzę o wzajemnych relacjach między człowiekiem a przyrodą, antropogennych zagroŝeniach dla środowiska przyrodniczego i potrzebie jego ochrony, ale teŝ poczucie trwałej przynaleŝności do Natury oraz okazywanie jej głębokiego szacunku (Skolimowski 1995, Zaręba 2000). 6

Struktura świadomości (społecznej) składa się z (Strawa 1995): systemu informacji (wiedzy) tworzonego przez rzeczywistość wielość faktów i zdarzeń, określonego systemu wartości i ocen dotyczących tych zjawisk i faktów, nawyków, umiejętności, schematów i programów działań podejmowanych wobec obiektów. Częścią świadomości społecznej jest świadomość ekologiczna odnosząca się do zdarzeń, faktów dotyczących środowiska przyrodniczego i środowiska Ŝycia człowieka. Świadomość ekologiczna jak podaje D. Zaręba (2000) wpływa na rutynowe czynności wykonywane w domu lub pracy, zakup dóbr i usług, sposób spędzania wolnego czasu, wybór miejsca i formy wypoczynku lub podróŝy. NaleŜy ją rozumieć jako określony stan wiedzy o zagroŝeniach Ŝycia i zdrowia wynikających z niewłaściwego stosunku człowieka do przyrody (Wódz 1990). Świadomość ekologiczna w szerszym znaczeniu odnosi się do całokształtu uznawanych idei, wartości i opinii o środowisku przyrodniczym, zaś w węŝszym do stanu wiedzy, poglądów i wyobraŝeń ludzi o roli środowiska w Ŝyciu człowieka (Wódz 1990). Jak podaje R.B. Woźniak (1997), świadomość ekologiczna funkcjonuje w dwóch zasadniczych sferach: opisowo-technicznej, aksjologiczno-normatywnej. W sferze pierwszej mieści się wiedza i wyobraźnia ekologiczna. Pojęcie wiedza odnosi się do zbioru takich pojęć, które oparte są na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego (Goodman 7

1997). Wiedza ekologiczna to znajomość procesów zachodzących w biosferze i ekosystemach, wiedza o zaleŝnościach i wzajemnych powiązaniach między nimi, wiedza o zanieczyszczeniach i zagroŝeniach. Wiedzę zdobywamy w trakcie kształcenia i wychowania, a w szerszym aspekcie w procesie socjalizacji, a takŝe przez własne doświadczenia i obserwacje (tu ujawnia się wychowawcza rola turystyki, w trakcie której podczas obcowania z przyrodą uczymy się o niej). Z kolei wyobraźnia ekologiczna to swoista dyspozycja, umiejętność przewidywania ekologicznych skutków podejmowanych działań, zdolność do całościowego widzenia i ujmowania zaleŝności pomiędzy działalnością człowieka a środowiskiem przyrodniczym (Woźniak 1997). Druga sfera - aksjologiczno-normatywna - zawiera system wartości i norm moralnych dotyczących wzajemnych powiązań miedzy społeczeństwem a przyrodą. Wartości są abstrakcyjnymi pojęciami mówiącymi o tym, co w społeczeństwo uwaŝa za dobre, słuszne i poŝądane; wartości są podstawą oceny działań społecznych i dlatego kształtują nasze wybory (Goodman 1997). Człowiek poznaje rzeczywistość otaczającą za pomocą swych zmysłów i swego rozumu. Rozum przedstawia mu określone wartości, pomiędzy którymi moŝe w zasadzie dokonywać wyboru. Człowiek moŝe podjąć określone działania w kierunku tych wartości, które wybrał (Przecławski 1997). KaŜda jednostka ma swoją hierarchię wartości, która nawiązuje do jej potrzeb oraz przyjmowanych norm akceptowanych przez środowisko wychowawcze lub środowisko jej Ŝycia. Rysunek 1 przedstawia schemat nakierowania działań człowieka na wartość, cel jakim moŝe być chęć odpoczynku w czystym środowisku, bądź potrzeba jego ochrony dla siebie i przyszłych pokoleń. W ogólnym zarysie K. Przecławski (1997) 8

wymienia m.in. wartości: materialne, przyjemnościowe, zdrowie, Ŝycie, intelektualne, godnościowe, etyczne i sakralne. Normy jako społeczne reguły i wskazówki określające właściwe zachowanie w poszczególnych sytuacjach (Goodman 1997), odpowiadają za porządek i ład społeczny. Stanowią teŝ podstawę do oceny działań i zachowań jednostek przez środowisko, otaczającą społeczność, a nawet instytucje kontrolujące i pilnujące przestrzegania prawa. Człowiek potrzeba motyw działanie Cel WARTOŚĆ Ryc.1. Schemat postępowania człowieka nakierowanego na wartość Źródło: Przecławski (1997), Etyczne podstawy turystyki. Potrzeby, motywy i działania człowieka pochodzą z jego wiedzy na określony temat. Jeśli posiadamy wiedzę o zagroŝeniach środowiska, a chcemy zachować je w naturalnym stanie, to motywem działania jest właśnie ochrona przyrody. Wtedy uzewnętrzniamy potrzebę ochrony i zachowania tej przyrody w stanie niezmienionym oraz podejmujemy działania na jej rzecz. Taka postawa wyraŝa troskę o naturalne środowisko i wysoką świadomość ekologiczną. Świadomość ekologiczną moŝna uznać za pewien element postawy turystów wyraŝanej wobec przyrody nadmorskiej, jako element osobowości, rozumiany pod pojęciem gotowości osoby do określonego zachowania się względem danego przedmiotu postawy. Osobowość jednostki obejmuje i wyraŝa się w określonych postawach jednostki względem róŝnych elementów rzeczywistości (Turowski 1993). 9

3. Cel, metody i zakres badań Głównym celem przyjętym w badaniach było określenie świadomości ekologicznej uczestników turystyki nadmorskiej. Osoby wypoczywające nad morzem w trakcie bezpośredniego kontaktu z środowiskiem przyrodniczym, czy antropogenicznym wybrzeŝa powinny zdobywać o nim wiedzę: o jego stanie, składowych (cechach charakterystycznych), dynamice czy zagroŝeniach. Wiedzę tą powinni zdobywać obserwując w trakcie wypoczynku naturalne procesy, zjawiska przyrody, jak: falowanie, sztormy niszczące, bądź budujące brzeg, powstawanie wydm, rolę roślinności i wreszcie zagroŝenia dla człowieka wywoływane abrazją brzegu oraz zagroŝenia dla przyrody nadmorskiej wywoływane przez działalność człowieka. Z drugiej teŝ strony obserwując zachowania swoje i innych turystów związane z konsumpcyjnym podejściem do przyrody powinni zdawać sobie sprawę jaki jest ich - turystów - wpływ na naturalną przyrodę: pozostawianie śmieci, niszczenie roślinności poprzez zrywanie, wydeptywanie i eksploracje wydm/ klifów, niszczenie naturalnej rzeźby terenu, załatwianie potrzeb fizjologicznych czy płoszenie zwierząt. Wreszcie chcąc wypoczywać w naturalnym, czystym i pozbawionym hałasu środowisku, turyści powinni wiedzieć, Ŝe nadmierna liczba turystów jest szkodliwa zarówno dla przyrody jaki i dla nich samych. Wiedza ta powinna wpływać na opinie turysty o wybrzeŝu: jego przyszłości, potrzebach rozwoju, potrzebach ochrony. Na etapie zdobywania wiedzy i formowania opinii, mając wiedzę o charakterze tego środowiska, turysta powinien zdawać sobie sprawę ze zmian jakie zachodzą i będą zachodzić na wybrzeŝu, jaki wpływ ma człowiek i jego działalność (zwłaszcza w kontekście rozwoju turystyki nadmorskiej) na środowisko nadmorskie. 10

Turysta taki będąc uczestnikiem turystyki nadmorskiej moŝe zdawać sobie sprawę z zagroŝeń, jakie niesie za sobą intensywny i nieplanowany rozwój tej dziedziny gospodarki oraz intensywny napływ turystów. W tym sensie byłaby to świadomość opiniotwórcza na temat wybrzeŝa. Z kolei wiedza, opinie (czy teŝ poglądy), a wreszcie wyobraŝenia o zmianach w środowisku nadmorskim powodowanych przez naturalne procesy i presję człowieka mogą mieć odzwierciedlenie w normatywnym podejściu turysty do potrzeb wypoczynku, zachowań i wartościowania walorów ogólnoprzyrodniczych wybrzeŝa. Taka postawa i działania w trakcie wypoczynku, zgodnie z istniejącymi normami przepisami powinna wskazywać na chęć ochrony i zachowania przyrody. Dla turysty postrzeganie przyrody jest subiektywnym światem wartości i interakcji zgodnych z preferowaną formą działania (Krzymowska-Kostrowicka 1999). Wartością nadrzędną dla turysty powinna być przyroda, nie zaś budowane dla ułatwienia wypoczynku liczne hotele, deptaki i parkingi. Ponadto osoby, które moŝna uznać za miłośników natury, ekologów, mogą swoim zachowaniem, opinią tworzyć lub wskazywać normy jeszcze bardziej sprzyjające zachowaniu nadmorskiej przyrody, a restrykcyjnie podchodzące do źle organizowanego nadmorskiego wypoczynku i rozwoju turystyki nadmorskiej. W badaniu ankietowym odnośnie świadomości ekologicznej turystów zwarto 22 pytania dotyczące preferencji wypoczynkowych, wiedzy i opinii na temat wybrzeŝa i turystyki nadmorskiej. Ankietę przeprowadzono latem 2002r. na grupie 101 osób wypoczywających na plaŝach róŝnych miejscowości wypoczynkowych (m.in. Świnoujście, Międzyzdroje, Pobierowo, Kołobrzeg, Sarbinowo, Mileno, Unieście). Do badań wybrano miejscowości nadmorskie charakteryzujące się 11

róŝnicowanym krajobrazem pod względem zarówno przyrodniczym jak i antropogenicznym. Niektóre z tych miejscowości połoŝone są na wybrzeŝu akumulacyjnym, gdzie nie grozi abrazja, a krajobraz składa się z sekwencji piaszczystych wałów wydmowych. Z kolei inne, zagroŝone abrazją posiadają jeden stale niszczony wał wydmowy, lub krajobraz klifowy. Podobnie teŝ i walory antropogeniczne miejscowości są zróŝnicowane. Są takie miejscowości, gdzie zabudowa znajduje się na odległym zapleczu brzegu lub bezpośrednio na koronie wydmy nadmorskiej, a w niektórych przypadkach, zagroŝona abrazją brzegu osłonięta jest mało estetycznymi obiektami ochronnymi. Tak zróŝnicowany krajobraz powinien wpływać na róŝne opinie turystów odnośnie jego estetyki oraz na ich wiedzę dotyczącą zjawisk zachodzących na wybrzeŝu. Powinien mieć takŝe wpływ na zachowania turystów wobec wybrzeŝa, a w konsekwencji na ich postawy w stosunku do naturalnej przyrody nadmorskiej. Postawy te powinny być uzaleŝnione od rodzaju obserwowanego krajobrazu: osoby wypoczywające w naturalnym środowisku powinny mieć mniejszą wiedzę na temat jego zagroŝeń związanych z antropopresją, osoby wypoczywające w przekształconym antropogenicznie krajobrazie, gdzie dodatkowo istnieje zagroŝenie abrazją brzegu i zniszczeniem zabudowy powinny wiedzieć skąd wynikają te zagroŝenia, dlaczego stosuje się obiekty ochronne na brzegu i jakie jest ich działanie. Ponadto na wiedzę jak i zachowania turystów wpływ powinny mieć preferencje turystyczne czy cechy społeczno-demograficzne: na potrzeby wypoczynku w małych naturalnych miejscowościach lub w 12

duŝych miejscowościach, gdzie krajobraz nie stanowi nadrzędnego waloru oraz na normy i wartości, którymi kierują się turyści. 4. Wstępne wyniki badań ankietowych PoniŜej zaprezentowano wstępne wyniki przeprowadzonych badań ankietowych z turystami. Zaprezentowano krótką charakterystykę społeczno-demograficzną, opinie turystów na temat turystyki nadmorskiej oraz ich preferencje wypoczynkowe. W pracy tej nie analizowano zaleŝności pomiędzy wyróŝnionymi do celów badawczych zmiennymi. Zaprezentowano jedynie zestawienia uzyskanych wyników na wybrane pytania bez głębszej ich analizy. 4.1. Struktura społeczno-demograficzna ankietowanych W badaniu udział wzięło 101 osób obu płci, o zróŝnicowanym wykształceniu, wieku, stanie cywilnym, sytuacji materialnej, miejscu zamieszkania oraz wykonywanym zawodzie. Mogą wiec stanowić losową próbę badawczą nieobarczoną błędem związanym z podobieństwem cech społeczno-demograficznych. Tabela 1. Struktura społeczno-demograficzna turystów Płeć kobiety męŝczyźni Lp. 59 42 Posiadanie własnej rodziny Tak Nie Lp. Wykształcenie Lp. Wiek (przedziały) Lp. podstawowe zawodowe średnie niepełne wyŝsze wyŝsze 6 12 42 13 28 < 18 19 24 25 34 35 44 45 54 > 55 64 37 5 19 33 29 8 7 Struktura zawodowa zawód wyuczony zawód wykonywany Sytuacja materialna bardzo zła zła przeciętna dobra bardzo dobra Lp. prof esji ~40 ~35 Lp. 2 4 39 49 7 13

Zamieszkali w wieś miasto: -do 50tys mieszk. -do 200tys mieszk. -pow. 200tys mieszk. województwa z zagranicy Lp. 7 36 26 32 13 1 Częstość wyjazdów turystycznych raz na kilka lat raz na rok kilka razy w roku Lp. 21 38 42 Źródło utrzymania pracujący - na utrzymaniu własnym niepracujący - na utrzymaniu bliskich bezrobotni: na zasiłku/ bez zasiłku renta i emerytura brak danych Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań (dla 101 ankietowanych osób) Lp. 64 24 3/3 7 1 4.2. Opinie ankietowanych na temat turystyki nadmorskiej O wyborze miejsca wypoczynku decydują walory środowiska. Najliczniej wybrane przez ankietowanych walory wynikają z nadmorskiego charakteru obszaru wypoczynku. Na pytanie co odróŝnia przyrodę nadmorską od tej w głębi kraju, 83% stwierdziło, Ŝe specyficzny mikroklimat, a 62%, Ŝe krajobraz. Większości wypoczywających podobało się wybrzeŝe i przyroda w której wypoczywali (73%), tylko nieliczni byli niezadowoleni (11%). Tabela 2. Opina turystów odnośnie walorów wyróŝniających przyrodę nadmorską od pozostałej części kraju Wskazania Lp. odpowiedzi (%) Specyficzny mikroklimat 83 Krajobraz 62 Charakterystyczne ukształtowanie terenu 29 Inny świat roślinny 23 Inny świat zwierzęcy 10 Inne: m.in. Ŝywiołowość natury, wydmy 7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych 14

Bezpośredni kontakt z morzem Mikroklimat Wypoczynek na plaŝy (opalanie, kąpiele) Niespotykany nigdzie indziej krajobraz Czyste nieskaŝone środowisko Brak zabudowy wielkomiejskiej Liczne imprezy kulturalne i rozrywkowe Surowość i Ŝywiołowość nieokiełznanej natury Rejsy statkami wycieczkowymi 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 % Ryc.2. Co dodaje uroku krajobrazowi nadmorskiemu wg ankietowanych (powyŝej 30% odpowiedzi). Źródło: Opracowanie własne Według ankietowanych uroku krajobrazowi nadmorskiemu (ryc.2) dodaje bezpośredni kontakt z morzem, wypoczynek na plaŝy oraz właśnie mikroklimat. Najmniej zwolenników uzyskały (poniŝej 20% ankietowanych): deptaki nadmorskie, zabytki historyczne i muzea, urządzenia rekreacyjne, parki i rezerwaty, czy luksusowe hotele. Prawdopodobnie te walory są dostępne dla turystów w innych regionach turystycznych i nie stanowią takiej atrakcji jak właśnie kontakt z morzem dostępny w strefie nadmorskiej. NaleŜy przypuszczać, Ŝe ten walor (morze) decyduje o preferowaniu wypoczynku w omawianej strefie. Turyści obserwując zanieczyszczenie plaŝy, wydm i miejscowości nadmorskich prawdopodobnie zdają sobie sprawę z zagroŝenia płynącego dla przyrody ze strony człowieka. Dla większości ankietowanych obecność duŝej liczby turystów w małych miejscowościach nadmorskich zagraŝa naturalnej przyrodzie (81%). 15

Wśród zaproponowanych w ankiecie zagroŝeń dla naturalnej przyrody nadmorskiej (ryc.3) najwięcej osób wskazało na wzrost ilości śmieci i odpadów (79%), brak oczyszczalni ścieków (67%) i na coraz większą liczbę turystów (54%). Wzrost ilości śmieci i odpadów Brak oczyszczalni ścieków Coraz większa liczba turystów Przemysł i gospodarka Spływ ścieków rzekami z lądu Zabudowa plaŝ, wydm i klifów Rozbudowa miejscowości na brzegu Rozwój zabudowy turystycznej Niszcząca działalność morza DuŜe zaludnienie nad morzem Rolnictwo Inne 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 % Ryc.3. Opinie ankietowanych na temat zagroŝeń dla naturalnej przyrody nadmorskiej. Źródło: Opracowanie własne Odpady i śmieci w miejscowościach i na plaŝy Brudne i zanieczyszczone morze Za drogie Ŝycie i wypoczynek Zniszczony przez człowieka krajobraz i przyroda Brak informacji o przyrodzie, folklorze, historii Szpecące krajobraz obiekty Za duŝo turystów w sezonie 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % Ryc.4. Na czym tracą walory turystyczne wybrzeŝa wg ankietowanych (powyŝej 30% odpowiedzi). Źródło: Opracowanie własne 16

Nakładać podatki i kary na trucicieli przyrody Budować ścieŝki do spacerowania, a nie drogi dla aut Edukować społeczeństwo o ochronie środowiska Zwiększać liczbę oczyszczalni ścieków Skłaniać do selekcji śmieci i odpadów Realizować nowe inwestycje przyjazne środowisku Powstrzymywać zabudowę na terenach zielonych Budować umocnienia ochronne brzegu Ograniczyć ruch samochodowy Przywracać środowisku naturalny wygląd Wprowadzać opakowania i produkty ekologiczne Oszczędzać i chronić zasoby naturalne Niebudować obiektów na plaŝach i w ich sąsiedztwie Niebudować hoteli i restauracji na wydmach i brzegu 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % Ryc.5. Na czym powinna polegać ochrona środowiska nad morzem wg ankietowanych (powyŝej 45% odpowiedzi). Źródło: Opracowanie własne Wydawać foldery promujące naturę i przyrodę regionu Umacniać brzeg, Ŝeby woda nie niszczyła budynków, deptaków i plaŝ Nie budować blisko brzegu na wydmach i klifach Więcej informować o potrzebie ochrony i celach ochrony wybrzeŝa 0 10 20 30 40 50 60% Ryc.6. Co naleŝy uczynić dla zwiększenia atrakcyjności wybrzeŝa wg ankietowanych (powyŝej 40% odpowiedzi). Źródło: Opracowanie własne Walory turystyczne wybrzeŝa według turystów tracą (ryc.4) na duŝej ilości śmieci i odpadów na plaŝy i w miejscowościach; takŝe morze według ankietowanych jest brudne. Ciekawym jest fakt, Ŝe w tym 17

pytaniu turyści nie wskazali na zbyt małą ilość zabudowy turystycznej i rekreacyjnej oraz na zakaz wchodzenia na klify i wydmy, które to sytuacje w powszechnym przekonaniu mogą obniŝać atrakcyjność wybrzeŝa. W pytaniu o formy ochrony przyrody nadmorskiej (ryc.5) ponad 60% ankietowanych wskazało na: kary dla trucicieli przyrody, budowę ścieŝek do spacerowania, a nie dróg dla samochodów, budowę oczyszczalni ścieków, skłanianie do selekcji odpadów oraz na edukację. Problemy dotyczące nadmiernej ilości śmieci w miejscowościach i na plaŝy zostały przez turystów wyraźnie wskazane jako negatywne dla wypoczynku w innych pytaniach ankiety. Z kolei wskazanie na brak edukacji o środowisku nadmorskim pojawiło się jeszcze w kilku innych pytaniach. NaleŜy sądzić, Ŝe turyści posiadają niedostateczną wiedzę na temat procesów i zjawisk obserwowanych w przyrodzie nadmorskiej. Obserwują pewne procesy, lecz nie potrafią ich wyjaśnić (np. powstawanie wydm, czy często abrazja brzegu). Na pytanie co naleŝy zrobić dla zwiększenia atrakcyjności wybrzeŝa (ryc.6) nie było juŝ wśród ankietowanych jednomyślności. Tylko połowa z nich wskazała na potrzebę wydawania większej ilości folderów informacyjnych, ale takŝe na potrzebę ochrony zagroŝonych obiektów nadmorskich. W tym pytaniu waŝnym głosem turystów jest opinia o potrzebie zaniechania dalszej rozbudowy miejscowości blisko brzegu. Prawdopodobnie obserwując problemy ochrony licznych obiektów nadmorskich przed sztormami, ludzie zdają sobie sprawę, Ŝe nie naleŝy budować nowych tak blisko brzegu. Głos turystów w zestawieniu z niską ich oceną, jako walorów turystycznych, daje sygnał mówiący o zaprzestaniu stosowania dalszej 18

zabudowy w bezpośrednim sąsiedztwie plaŝ i brzegu. W tym teŝ pytaniu najmniej atrakcyjne (poniŝej 20% ankietowanych) okazały się: obiekty rekreacyjne na plaŝy, hotele i kawiarnie z widokiem na morze, sztucznie poszerzane palŝe, sieć gastronomiczna blisko brzegu, likwidacja stref ochronnych brzegu (tzw. pas techniczny brzegu), drogi dojazdowe do plaŝ i parkingi oraz udostępnienie wydm i klifów do wypoczynku. W odrębnym pytaniu poproszono turystów o wyraŝenie swojej opinii na temat budowy deptaków, hoteli i restauracji na wydmach i klifach blisko brzegu. Na to pytanie tylko 10% odpowiedziało TAK, a aŝ 65%, Ŝe NIE, nie powinno się podejmować takich działań. W jedynym z pytań zaprezentowano zdjęcia brzegu zabudowanego (okolice Międzyzdrojów) oraz niezabudowanego (okolice na wschód od Niechorza), prosząc o wskazanie, który z nich podoba się, a który nie. I tutaj aŝ 84% turystów podobał się brzeg naturalny, a 22% - ten zabudowany. Z kolei 43% brzeg niezabudowany nie podobał się, a tylko 3% nie podobał się brzeg naturalny. TakŜe, aŝ 79% ankietowanych woli wypoczywać w małych miejscowościach (argumentując to: ciszą, spokojem, mniejszą liczbą turystów, brakiem hałasu), a tylko 15% woli wypoczywać w duŝych miejscowościach. Podsumowanie Brak edukacji ekologicznej i niska świadomość ekologiczna jest powszechnie znana. Badania dowodzą, Ŝe uprawianie turystyki stanowi czynnik edukacyjny o środowisku i zachodzących w nim procesach. NaleŜy jednak pamiętać, ze turystom naleŝy nie tylko oferować informacje odnośnie walorów antropogenicznych, ale takŝe edukować o przyrodzie i potrzebie jej ochrony. Zadania te są waŝne zwłaszcza w 19

rejonach licznie odpowiedzialnych przez turystów i posiadających szczególne walory wypoczynkowe. Rejonem takim jest pas nadmorski. DuŜa liczna turystów w sezonie zagraŝa naturalnej przyrodzie. RównieŜ potrzeba dalszej rozbudowy infrastruktury turystycznej kłuci się z potrzebą ochrony zarówno przyrody jaki brzegu morskiego. Środowisko to jest potencjalnie zagroŝone degradacją, co w rezultacie moŝe prowadzić do wzrostu kosztów społecznych związanych z jego ochroną. Nieświadomość uczestników turystyki nadmorskiej odnośnie procesów środowiskowych, potrzeby ochrony naturalnej przyrody, zagroŝeń powodowanych przez sztormy i działalność człowieka prowadzi współcześnie do zaburzania naturalnych procesów m.in. w rozwoju wydm nadmorskich, zaśmiecania plaŝ, wydm i miejscowości, do przeludnienia w pasie nadmorskim wywołującego degradację krajobrazu. Często osoby przyjeŝdŝające z głębi kraju nie muszą sobie zdawać sprawy z tych zagroŝeń. Powinni oni być informowani przez mieszkańców oraz przez władze o przyrodzie nadmorskiej. NaleŜy więc bardziej zadbać o edukację o środowisku nadmorskim i potrzebie jego ochrony. RóŜnorodne opinie, niepełna wiedza i nieakceptowane zachowania turystów powinny być regulowane w celu podniesienia ich świadomości ekologicznej i uzyskania porządnych postaw wobec tejŝe przyrody. Literatura 1. Bartkowski T., 1975, O atrakcyjności województwa koszalińskiego dla rekreacji. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Tom XXVIII, Seria A, Geografia fizyczna, PTPN, Warszawa-Poznań, 7-25, 20

2. Chmielewski S., 1980, Zmiany środowiska geograficznego w strefie oddziaływania wielkiego miasta. IGiPZ PAN z 1, Wrocław, 3. Dębski L. A., 1978, Zagospodarowanie turystyczne. Skrypty AWF w Poznaniu, nr 130, Poznań, 4. Dysarz R., 1980, Zmiany w środowisku geograficznym ośrodków wypoczynkowych zachodzące pod wpływem ruchu turystycznego. Przegląd Geograficzny T LII, z.1, 127-141, 5. Gaworecki W. W., 1994, Turystyka. PWE, Warszawa, 6. Goodman N., 1997, Wstęp do socjologii. Wyd. polskie Zysk i S-ka, Poznań, 7. Jędrzejczyk I., 1995, Ekologiczne uwarunkowania i funkcje turystyki. Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 8. Kostrowicki A. S., 1992, System człowiek-środowisko w świetle teorii ocen. Prace Geograficzne nr 156, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, PAN, Wrocław-Warszawa- Kraków, 9. Kowalczyk A., 2001, Geografia turyzmu. PWN, Warszawa, 10. Krzymowska -Kostrowicka A., 1999, Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 11. Lipka P., 2001, Wpływ degradacji środowiska naturalnego na wzrost kosztów społecznych. Wyd. STUDEU Sp. z o.o., Ustroń, 12. Łabuz T. A., 2001, Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeŝnych w rejonie Mielna na mierzei Jeziora Jamno. Zesz. Nauk. WEiK, Nr 8, Politechnika Koszalińska, Koszalin, 159-171, 13. Madej T., red, 1998, Gospodarka a środowisko przyrodnicze. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, 21

14. Olsauskas A., 1996, Influence of recreation on plant cover in west Lithuania, EUCC, Klaipeda University, 15. Orłowska B. A., 2001, Świadomość ekologiczna jako problem edukacji szkolnej. Wyd. WRK ZSMP, Zielona Góra, 16. Piotrowska H., Gos K., 1995, Coastal dune vegetation in Poland. Diversity and development. [In:] van Dijk H. W. J., (ed.), Management and preservation of coastal habitats. Proc. of multidisciplinary workshop in Jastrzębia Góra, Poland, September 1-5 1993, EUCC Leiden, Netherlands, 71-82, 17. Przecławski K., 1996, Człowiek a turystyka - zarys socjologii turystyki. ALBIS, Kraków, 18. Przecławski K., 1997, Etyczne podstawy turystyki. ALBIS, Kraków, 19. Rogalewski O., Rogalewska B., 1965, Walory turystyczne Polski. PWE, Wrocław, 20. Skolimowski H., 1995, Filozofia Ŝyjąca. Eko-filozofia jako drzewo Ŝycia. Warszawa, 21. Strawa T., 1996, Normy kultury w świadomości studentów, Szczecin, 22. Strzałko J., Mossor-Pietraszewska T., red., 1999. Kompendium wiedzy o ekologii. PWN, Warszawa-Poznań, 23. Turowski J., 1993, Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin, 24. Woźniak R. B., 1997, Zarys socjologii edukacji i zachowań społecznych. T 2, BWSH, Koszalin, 25. Wódz J., red., 1990, Problemy świadomości ekologicznej, Katowice, 26. Zaręba D., 2000, Ekoturystyka - wyzwania i nadzieje. PWN, Warszawa. 22

Streszczenie Podstawowym produktem turystycznym są naturalne walory środowiska. Współczesna cywilizacja wpływa niekorzystnie na środowisko naturalne. U podstaw organizacji współczesnej turystyki znalazły się hasła zamiłowania do przyrody. Turystyka spełnia funkcję edukacyjną wobec jej uczestników. Obcując ze środowiskiem miejsc odwiedzanych człowiek uczy się o nim, nabiera zrozumienia dla zjawisk i procesów w nim zachodzących. Wzrasta jego świadomość ekologiczna odnośnie zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie oraz zagroŝeń dla naturalnej przyrody. W dobie rozwoju turystyki masowej na wybrzeŝu powaŝnym problemem staje się ochrona środowiska nadmorskiego przed degradacją i dewastacją człowieka. Rozwój turystyki i potrzeba ochrony środowiska powoduje konflikt potrzeb i interesów. Konflikt potrzeb wyraŝa się takŝe w zachwianiach turystów, wczasowiczów szukających zarówno naturalnych walorów jak i luksusowych i dogodnych warunków wypoczynku (drogi dojazdowe, parkingi, noclegi, baza usługowa itp.). Ponadto obserwując wypoczywających nad morzem, moŝna odnieść wraŝenie, ze w tłumie jednostka nie poczuwa się do odpowiedzialności za stan środowiska. KaŜdy chce wypoczywać w czystym naturalnym środowisku, a sam prawdopodobnie nie potrafi zachować tego stanu. Przede wszystkim to władze terenów nadmorskich powinny wpływać na podnoszenie świadomości ekologicznej przyjmowanych turystów, w celu uniknięcia strat powodowanych przez negatywne dla przyrody zachowania. Chcąc określić świadomość ekologiczną: poziom wiedzy na temat procesów w środowisku nadmorskim oraz opinie na temat walorów 23

wybrzeŝa i potrzeby ochrony tychŝe walorów przeprowadzono badania ankietowe w sezonie 2002 roku. Ich wynikiem są wstępne zestawienia odnośnie opinii na temat środowiska polskiego wybrzeŝa, opinii na temat działań ochronnych na wybrzeŝu oraz opinie dotyczące świadomości odnośnie zagroŝeń dla naturalnego środowiska nadmorskiego. Summary Initial results of studies over ecological awareness of seaside tourism participants The basic touristic products are natural values of environment. Present civilisation badly influences on natural environment. Tourism realises educational function for the tourists. Staying in natural environment man learns about it. He is more understanding natural processes and dangers. In his mind increases ecological awareness of natural environment. In present day seaside tourism development grows serious problem about coast and natural seaside environment protection against degradation and human impact. Development tourisms and need of environment protections causes conflict of needs and of business. Conflict of needs expresses in tourists behaviour, tourism infrastructure development on green areas (terraces, pavements, parking places, night's lodgings, service - base etc). Qualification of ecological awareness used in presented work: level of knowledge about processes in seaside, opinions about values of coastal environment coast protection. The questionnaire (22 questions) was made in summer 2002 with 100 people resting on the beaches of seaside 24

villages. First results of the study are tourists opinion about Polish coastal environment. mgr Tomasz A. Łabuz Instytut Nauk o Morzu Wydział Nauk Przyrodniczych Uniwersytet Szczeciński 25