ROŚLINY LECZNICZE STOSOWANE U DZIECI

Prof. dr hab. farm. WALERIA OLECHNOWICZ-STĘPIEŃ Doc. dr hab. farm. ELIZA LAMER-ZARAWSKA ROŚLINY LECZNICZE STOSOWANE U DZIECI Wydanie III poprawione i uzupełnione Warszawa 1992 Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich

Copyright by Waleria Olechnowicz-Stępień, Eliza Lamer-Zarawska, 1986,1989, 1992 Recenzent doc. dr hab. farm. Krystyna Szpunar Redaktor mgr Teresa Materkowska Redaktor techniczny Ewa Blicharska Korektor Barbara Młyńczak Projekt okładki Małgorzata Wickenhagen Ryciny: Julitta Gadomska i Anna Żurkowska oraz z książki B. Kuźnickiej i M. Dziak Zioła i ich stosowanie ISBN 83-200-1594-4 Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1992 r. Wydanie III. Nakład 14 800 + 200 egz. Objętość: ark. wyd. 17,8; ark. druk. 16,25. Olsztyńskie Zakłady Graficzne im. Seweryna Pieniężnego 10-417 Olsztyn, ul. Towarowa 2 Zam. nr 406/91

Przedmowa Lek ziołowy mimo wielu środków syntetycznych, którymi dysponuje lekarz zajmuje nadal ważne miejsce w zapobieganiu i leczeniu chorób. Jest często środkiem uzupełniającym lub wspomagającym lek syntetyczny, a niekiedy lekiem z wyboru (podstawowym w terapii), głównie w pewnych grupach wiekowych oraz niektórych rodzajach schorzeń. Leki naturalne powinny też znaleźć swoje miejsce w pediatrii, zwłaszcza że organizm dziecka jest szczególnie wrażliwy na specyfiki chemiczne. Pod pojęciem specyfiki chemiczne rozumiemy nie tylko środki syntetyczne, lecz również izolowane z roślin pojedyncze związki oraz antybiotyki. Stanowią one podstawę leczenia pediatrycznego, głównie ze względu na szybkość i skuteczność działania. Mimo niewątpliwej wartości tych leków, odnotowuje się niekiedy w czasie kuracji lub po pewnym czasie jej stosowania, niepożądane objawy uboczne, np. wysypki alergiczne, zaburzenia w trawieniu i przyswajaniu pokarmów itp. W pewnych schorzeniach wieku dziecięcego nie zawsze istnieje potrzeba stosowania preparatu chemicznego o silnym działaniu. Może on być zastąpiony z dobrym skutkiem łagodniej działającymi przetworami roślinnymi. Zioła charakteryzują się różnorodnym działaniem leczniczym, ułatwiają przyswajanie składników pokarmowych oraz dostarczają niezbędnych witamin i składników mineralnych. Pobudzają również mechanizmy odpornościowe organizmu człowieka. Dziecko znacznie lepiej toleruje leki ziołowe niż syntetyczne, chociaż wynik leczenia ziołami nie jest tak efektywny, jak w przypadku stosowania preparatów chemicznych. Kuracja ziołowa trwa z reguły dłużej i z tego względu zalecana jest w określonych chorobach, przeważnie nawracających, przewlekłych, związanych z zaburzeniami przemiany materii lub przy zmniejszonej odporności organizmu. Zalecane jest również skojarzone leczenie środkami syntetycznymi i roślinnymi. Daje ono na ogół dobre wyniki, ponieważ lek ziołowy częstokroć zwiększa działanie stosowanej substancji syntetycznej, umożliwiając ograniczenie jej dawki, a jednocześnie chroni organizm przed ubocznym działaniem specyfiku chemicznego. W przypadku stosowania ziół niekiedy trudno jest odgraniczyć ich wartości lecznicze od wartości odżywczych. Dotyczy to zwłaszcza częstych w diecie dziecka warzyw (np. marchew), owoców lub herbatek ziołowych. Ważna jest przy tym umiejętność właściwego wykorzystania bogactwa różnorodnych składników naturalnych, których niewyczerpanym źródłem jest świat roślinny. 3

Skład chemiczny roślin jest złożony i obejmuje zarówno związki proste, jak i połączenia bardzo skomplikowane, z których wiele ma silne działanie farmakologiczne. Nawet tzw. substancje balastowe (uboczne) stanowią niezbędne elementy w całokształcie działania leku i warunkują niejednokrotnie jego korzystniejszy efekt terapeutyczny. W ziołolecznictwie stosuje się wyizolowane poszczególne składniki roślin uznane za substancje aktywne lub też całe zespoły związków zawartych w roślinie, podawane w postaci odpowiedniego przetworu, najczęściej wyciągu. Stosowanie wyciągów daje często lepsze wyniki leczenia ze względu na współdziałanie składników roślin. Decyzję w sprawie doboru najbardziej odpowiedniego leku ziołowego powinien podjąć lekarz. Ziołolecznictwo bowiem zobowiązuje do dokładnej znajomości roślin, ich składu chemicznego, działania leczniczego, a także sposobu przyrządzania leku oraz dawkowania. Zainteresowanie fitoterapią wzrasta w ostatnich latach. Wśród wielu cennych książek z tego zakresu brak jest jednak pozycji opisujących zioła stosowane w leczeniu dzieci. Przekazując czytelnikom niniejsze popularne opracowanie, miałyśmy na względzie wypełnienie istniejącej luki. Zdajemy sobie przy tym sprawę, że podane przez nas, w zakresie możliwości wydawniczych, gatunki lecznicze nie wyczerpują wszystkich leków, jakich dostarcza świat roślinny. Zebrany materiał stanowi jednak przegląd stosowanych przez wiele pokoleń surowców, które mogą być wykorzystane w praktyce i leczeniu chorób u dzieci. Autorki

Spis treści Przedmowa... 3 Wprowadzenie... 9 Zbiór, suszenie i przechowywanie... 11 Przetwory z roślin leczniczych... 13 Rośliny w pielęgnowaniu i leczeniu niemowląt... 17 Rośliny przeciwzapalne... 17 Rumianek pospolity = rumianek leczniczy 17 Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski 21 Rośliny wiatropędne i przeciwskurczowe... 23 Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek 23 Koper włoski = = koperek słodki = fenkuł włoski 25 Koper ogrodowy 28 Kminek zwyczajny 29 Rośliny regulujące trawienie... 31 Marchew zwyczajna 31 Rośliny w leczeniu dzieci starszych... 33 Rośliny w chorobach układu oddechowego... 33 Rośliny osłaniające... 36 Prawoślaz lekarski 36 Prawoślaz wysoki = malwa ogrodowa 39 Ślaz dziki 40 Babka lancetowata = babka wąskolistna = języczki polne 42 Rośliny wykrztuśne... 45 Tymianek pospolity 45 Macierzanka piaskowa = macierzanka 48 Oman wielki 51 Sosna zwyczajna 53 Rośliny przeciwbakteryjne... 55 Cebula 55 Szczypiorek 57 Czosnek pospolity 57 Szałwia lekarska59 Rośliny w chorobach układu pokarmowego... 62 Rośliny pobudzające łaknienie i trawienie... 63 Rośliny gorzkie... 64 Bobrek trójlistny 64 Centuria pospolita = tysiącznik pospolity = goryczka czerwona 66 Drapacz lekarski69 5

Rośliny aromatyczno-gorzkie... 70 Arcydzięgiel litwor = arcydzięgiel lekarski = litwor = dzięgiel lekarski 70 Bazylia wonna = ziele królewskie 72 Bylica boże drzewko = boże drzewko 75 Bylica pospolita 77 Bylica estragon = estragon = bylica głupich 79 Cząber ogrodowy 81 Krwawnik pospolity 81 Kolendra siewna85 Lebiodka pospolita = majeranek dziki86 Majeranek ogrodowy 88 Tatarak zwyczajny 90 Rośliny żółciotwórcze i żółciopędne... 92 Dziurawiec zwyczajny = świętojańskie ziele 94 Karczoch zwyczajny 97 Kocanka piaskowa = nieśmiertelnik 98 Mięta pieprzowa 100 Mniszek pospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz103 Rzodkiew czarna105 Szanta zwyczajna 106 Rośliny przeczyszczające... 108 Babka piaskowa oraz babka płesznik 112 Kruszyna pospolita = szakłak kruszyna 114 Len zwyczajny 116 Rzewień dłoniasty = rabarbar dłoniasty 117 Szakłak pospolity = szakłak ciernisty = jeleni róg 119 Rośliny przeciwbiegunkowe... 121 Borówka czernica = czarna jagoda = czernica 123 Jabłoń domowa oraz jabłoń dzika płonka 125 Jeżyna fałdowana 126 Orzech włoski 127 Pięciornik gęsi = srebrnik pospolity 128 Pięciornik kurze ziele 130 Poziomka pospolita 132 Przywrotnik pospolity 133 Szczaw lancetowaty 135 Śliwa tarnina = tarnina 137 Rośliny w chorobach układu moczowego... 139 Borówka brusznica142 Brzoza brodawko wata lub brzoza omszona 143 Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski 144 Mącznica lekarska 147 Nawłoć pospolita = złota rózga = złota dziewica 149 Perz właściwy = perz biały 151 Pietruszka zwyczajna 152 Połonicznik nagi153 Rdest ptasi = wróble języczki = podróżnik = świńska trawa 155 Seler zwyczajny 157 Skrzyp polny = koński ogon = sprzeczka 158 Wilżyna ciernista 161 Wrzos zwyczajny 163 Rośliny w chorobach z podwyższoną temperaturą... 164 Rośliny napotne i przeciwgorączkowe... 165 Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski165 Lipa drobnolistna i lipa szerokolistna 168 Malina właściwa 169 Wiązówka błotna = tawuła łąkowa 171 Wierzba biała, wierzba krucha oraz wierzba purpurowa (wiklina) 173 Rośliny witaminowe... 174 Porzeczka czarna 174 Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakłakowaty 175 Róża dzika = szypszyna 177 Żurawina błotna 180 6

Rośliny w chorobach reumatycznych... 181 Rośliny w chorobach układu nerwowego... 183 Rośliny uspokajające... 185 Głóg jednoszyjkowy oraz głóg dwuszyjkowy 185 Kozłek lekarski 187 Melisa lekarska 189 Rośliny w chorobach i urazach skóry... 191 Rośliny odtruwające... 194 Fiołek trójbarwny = bratek polny 194 Cykoria podróżnik = podróżnik błękitny = podróżnik lekarski 197 Łopian większy = łopuch199 Ogórecznik lekarski 201 Podgarycznik pospolity 204 Pokrzywa zwyczajna oraz pokrzywa żegawka 206 Uczep trójlistkowy = uczep trójdzielny = dwuząb 208 Rośliny przeciwzapalne... 210 Arnika górska = kupalnik górski 210 Chaber bławatek 212 Nagietek lekarski = nagietek 213 Świetlik łąkowy 215 Żółtlica drobnokwiatowa oraz żółtlica owłosiona 215 Rośliny w chorobach alergicznych... 218 Rośliny w żywieniu dzieci chorych... 225 Witaminy w żywieniu dzieci... 231 Rośliny trujące... 238 Mieszanki ziołowe... 243 W pielęgnowaniu i leczeniu niemowląt... 243 W leczeniu dzieci starszych... 244 W chorobach układu oddechowego... 244 W chorobach układu pokarmowego... 245 W chorobach wątroby i dróg żółciowych... 246 W zaparciach... 247 W biegunkach... 247 W chorobach układu moczowego... 248 W chorobach z podwyższoną temperaturą... 249 W chorobach reumatycznych... 249 W chorobach układu nerwowego... 250 W chorobach i urazach skóry... 251 Zwiększające odporność organizmu... 252 Piśmiennictwo... 254 Spis alfabetyczny nazw roślin... 256

Wprowadzenie Organizm dziecka przez cały okres rozwoju wymaga innego traktowania niż organizm w pełni dojrzały. Również leczenie w tym okresie ma swoją specyfikę. Przy stosowaniu ziół należy także uwzględniać różnice między organizmem dziecka w poszczególnych etapach dojrzewania a organizmem człowieka dorosłego, czego wyrazem jest odpowiedni dobór gatunków roślin nie tylko pod względem jakości, lecz również ilości oraz wzajemnych ich proporcji w złożonym leku naturalnym. Ustrój dziecka w zależności od wieku charakteryzują pewne odrębności morfologiczne i fizjologiczne oraz różnice aktywności enzymatycznej i metabolicznej. W okresie dzieciństwa występuje przewaga procesów przyswajania nad procesami wydalania i dopiero w momencie ustalenia się między nimi równowagi organizm osiąga dojrzałość biologiczną. Etapy rozwoju dziecka charakteryzują występujące skokowo, co pewien czas, zmiany jakościowe, zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Zmiany te stanowią podstawę podziału okresu dziecięcego. Najczęściej wyróżnia się: okres niemowlęcy, obejmujący pierwszy rok życia dziecka (w nim mieści się okres noworodkowy), okres poniemowlęcy lata 1 3, przedszkolny 3 7 lat, wiek szkolny 7 14 lat, wreszcie lata młodzieńcze 14 18 lat. Dużą intensywnością przemian ustrojowych charakteryzują się pierwsze trzy lata, a zwłaszcza pierwszy rok życia dziecka oraz okres dojrzewania płciowego (11 16 lat), podczas którego ustala się równowaga hormonalna. W poszczególnych okresach życia dziecka istnieje swoiste zapotrzebowanie organizmu na składniki pokarmowe konieczne dla prawidłowego rozwoju. Wiele z nich dostarcza świat roślin, w tym również rośliny lecznicze. Można więc wyodrębnić zioła stosowane typowo na danym etapie rozwoju dziecka, co nie znaczy, że są one nieprzydatne dla dzieci w innym wieku. Z tego względu w książce wydzielono m.in. grupę ziół szczególnie użytecznych dla niemowląt. W opracowaniu zostały wyodrębnione działy obejmujące podstawową charakterystykę układów organizmu, ich najczęstsze niedomagania u dzieci oraz rośliny stosowane w leczeniu. Ważnym i złożonym problemem w ziołolecznictwie jest ustalenie odpowiedniej dla dziecka dawki preparatu. W stosowaniu nawet łagodnie działających leków roślinnych należy uwzględnić: wagę, wiek, stan fizyczny dziecka i jego indywidualną wrażliwość. Nie można także bagatelizować faktu, że dziecko przyjmuje inne leki. W tym przypadku szczególnie należy działać w porozumieniu z lekarzem. 9

Określone znaczenie ma też forma stosowania leku roślinnego. Zamieszczone w książce ilości i sposoby podawania surowców ziołowych, preparaty oraz dawki są opisywane w piśmiennictwie i potwierdzone wieloletnim doświadczeniem. Jednak przy korzystaniu z tych środków w indywidualnych przypadkach należy uwzględnić wymienione wyżej kryteria dawkowania oraz ewentualne uczulenie. Zioła mają znaczenie nie tylko w leczeniu, lecz również w szeroko pojętym zapobieganiu chorobom u dzieci. Znane są surowce roślinne o właściwościach pobudzających naturalne mechanizmy obronne organizmu, dzięki czemu stosowanie tych środków może zapobiec chorobie lub złagodzić jej przebieg. Wchodzą one w skład znanych preparatów ziołowych o powyższym działaniu, jak np.: Biostymina, Esberitox, Echinacea lub Bioaron, polecane w nawracających chorobach infekcyjnych. W racjonalnym wychowaniu dziecka istotne są wszystkie czynniki niezbędne dla zapewnienia jego prawidłowego rozwoju, jak właściwe i urozmaicone odżywianie, higiena, zapobieganie, a w razie zachorowania odpowiednie leczenie. Świat roślinny zajmuje w tym procesie ważne i określone miejsce. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie pozwoli poznać bliżej niektóre aspekty ziołolecznictwa pediatrycznego, a także pogłębi wiedzę o krajowych roślinach leczniczych, użytecznych dla dzieci. Przestrzegamy jednak Czytelników przed samodzielnym leczeniem schorzeń u dzieci, bez uprzedniego zasięgnięcia opinii lekarza. Przestroga ta jest ważna przede wszystkim dlatego, że stosowanie ziół bez konsultacji lekarza może opóźnić rozpoczęcie właściwego leczenia, a niekiedy zaciemnić objawy choroby i utrudnić jej rozpoznanie.

Zbiór, suszenie i przechowywanie ziół Na terenie naszego kraju zasoby niektórych roślin są jeszcze znaczne i pozwalają zaopatrzyć się w zioła lecznicze we własnym zakresie. Należy jednak pamiętać, że są rośliny, które podlegają ochronie całkowitej lub częściowej, np. arnika górska, porost islandzki, goryczki, mącznica lekarska itp. Nie mogą one być pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. Przy zbiorze ziół zwraca się uwagę, aby nie zrywać roślin na terenach skażonych środkami ochrony roślin (przed wygaśnięciem okresu karencji), z obszarów przemysłowych i miejskich, z pobocza autostrad i innych dróg o dużym ruchu motoryzacyjnym (zachować odległość ponad 500 m). Wartość surowca leczniczego jest zmienna i zależy od okresu wegetacji rośliny, a nawet pory dnia. Przy niewłaściwym zbiorze, a także suszeniu lub przechowywaniu, zioła mogą stracić swe właściwości lecznicze. Na ogół zioła zbiera się w dni suche i pogodne, po obeschnięciu rannej rosy lub nim powstanie wieczorna. Zbieramy oczywiście tylko te rośliny, co do których mamy pewność, że są to właściwe gatunki, jakich poszukujemy, a nie bardzo do nich podobne. Pomyłka w rozpoznaniu rośliny może być nieraz niebezpieczna w skutkach. Dla zachowania wartości leczniczych ziół należy je prawidłowo suszyć. Dlatego też bezpośrednio po zbiorze rozkładamy rośliny luźno w cienkich warstwach na papierze lub sitach, w suchym, ciemnym i przewiewnym miejscu (nie na słońcu). Mięsiste korzenie kroimy w plastry i suszymy nanizane na sznurki. Zioła suszymy również w suszarniach ogrzewanych w różny sposób. W razie potrzeby można wykorzystać także płyty i piecyki kuchenne z odpowiednio regulowaną temperaturą. Szczególnie soczyste surowce, jak owoce (np. jagody), niektóre nasiona, cebule, korzenie lub kłącza, wymagają wyższych i stałych temperatur. W każdym jednak przypadku ważne jest, aby suszenie przebiegało we właściwej temperaturze i w możliwie najkrótszym czasie. Dla większości roślin najkorzystniejsze jest suszenie przy 40 50 C, niekiedy przy 60 C. Surowce aromatyczne i witaminowe (szczególnie zawierające witaminę C) należy suszyć w temperaturze nie wyższej niż 35 C. Niekiedy korzystne jest suszenie w dwu etapach, najpierw w niższej, a potem w wyższej temperaturze. Dobrze wysuszony surowiec charakteryzuje się: zachowaną barwą, zapachem i odpowiednią konsystencją. Liście kruszą się w palcach, łodygi pękają, a jagody i owoce rozsypują się. Prawidłowo wysuszone zioła przechowujemy tak, aby zabezpieczyć je przed stratami lub zmianami w składnikach chemicznych, a także przed zepsuciem i zniszczeniem przez owady. Czasami konieczne jest przechowywanie surowca 11

w stanie nierozdrobnionym, w niskiej temperaturze i w ciemności (np. surowce garbnikowe, olejkowe). Surowce śluzowe wymagają bardzo suchych i przewiewnych pomieszczeń, łatwo bowiem pleśnieją i fermentują. Natomiast surowce aromatyczne przechowuje się w szczelnie zamkniętych naczyniach. Jednakże, mimo prawidłowego suszenia i przechowywania, po pewnym czasie zmniejsza się aktywność działania ziół. Dlatego mieszanki ziołowe trzyma się zwykle 1 rok (surowce twarde można przechowywać dłużej). Po upływie tego okresu należy zapasy skontrolować, a w razie pojawienia się szkodników lub pleśni surowiec odrzucić.

Przetwory z roślin leczniczych Proste przetwory z ziół możemy przygotować w domowych warunkach wg podanych niżej ogólnych przepisów przy czym w celu uzyskania produktów pełnowartościowych należy przestrzegać podstawowych zasad dotyczących jakości ziół. Zaleca się korzystanie tylko z ziół łagodnie działających (bez przeciwwskazań) ze względu na brak możliwości określenia zawartości składników silnie aktywnych, a tym samym ustalenia ich właściwego dawkowania. Przystępując do robienia przetworów, zioła należy rozdrobnić, gdyż duże kawałki surowców (np. korzeni) wymagają dłuższego czasu ekstrakcji, co z kolei może doprowadzić do rozkładu związków działających. Do najprostszych postaci leków należą: napary, odwary, nalewki, syropy, soki i okłady. Dla ułatwienia podajemy przybliżony ciężar surowca, mieszczącego się na łyżce lub łyżeczce. Łyżeczka do herbaty rozdrobnionych: kwiatów 1,0 g liści 1,5 g ziół 1,5 4,0 g korzeni, nasion i owoców ok. 4,0 5,0 g Łyżka stołowa rozdrobnionych: kwiatów lub liści 3,0 4,5 g ziół 4,5 8,0 g korzeni, nasion i owoców 9,0 12,0 g Istnieją ponadto inne przetwory przygotowywane przez personel fachowy. Głównie są to wyciągi roślinne, nalewki alkoholowe otrzymywane z surowców świeżych i wysuszonych. Nalewki dla dzieci w warunkach domowych sporządza się tylko w sporadycznych przypadkach. Napar Napar jest to wyciąg wodny z roślin leczniczych, przygotowywany na gorąco lub na zimno. Sposób otrzymywania preparatu zależy od zawartych w surowcu związków chemicznych; np. napar z owoców szakłaku sporządza się na zimno. 13

Otrzymany w ten sposób środek leczniczy zawiera trzy razy więcej pochodnych antrachinonu niż uzyskany na gorąco, a poza tym jest bardziej gorzki, co wskazuje na lepszą ekstrakcję goryczy. Podobnie na zimno należy przygotować wyciągi z innych surowców antrachinonowych, jak kora kruszyny i liście senesu, a także śluzowych, np.: korzeni i liści prawoślazu, nasion lnu, kwiatów dziewanny, rozdrobnionych nasion kozieradki. Wyciąg na zimno Rozdrobniony surowiec zalać przepisaną ilością przegotowanej wody o temperaturze pokojowej i pozostawić na pewien czas, nieraz nawet do 24 godzin (w zależności od surowca). Napar na gorąco Rozdrobniony surowiec zalać wrzącą wodą (w przepisanej ilości) i pozostawić w cieple pod przykryciem, na parze lub w termosie, przez 10 15 min (czasami 30 min), odcedzić. Pozostałość można przelać gorącą wodą, uzupełniając w ten sposób ilość naparu właściwego. Gorące napary przygotowuje się przede wszystkim z surowców olejkowych, np.: szałwii, owoców kopru włoskiego, anyżku. Odwar Odwar przyrządza się gotując w wodzie twarde surowce (kłącza, korzenie, kory), które zawierają biologicznie aktywne związki odporne na wysoką temperaturę, dobrze rozpuszczalne w gorącej wodzie. Rozdrobniony surowiec zalać zimną wodą w przepisanej ilości i gotować łagodnie, przeciętnie przez 15 min, od czasu do czasu mieszając. Gorący odwar odstawić na 10 min, następnie przecedzić przez watę, gazę lub płótno i uzupełnić wodą do odpowiedniej objętości. Jeśli do naparu lub odwaru dodaje się syropu, należy go wlewać do ostudzonych i odcedzonych przetworów. Napary i odwary są preparatami szczególnie nietrwałymi i dlatego powinny być przygotowane bezpośrednio przed podaniem. Nalewka Nalewka otrzymywana jest przez ekstrakcję suszonych surowców przez zalanie ich rozcieńczonym alkoholem lub winem. Najczęściej stosuje się alkohol 45 70%: 1 część ziół zalać 5 10 częściami alkoholu i pozostawić w dobrze zamkniętej ciemnej butelce przez 7 10 dni, często wstrząsając. Następnie nalewkę przecedzić, odcedzone zioła wycisnąć i uzyskany w ten sposób płyn połączyć z wyciągiem. Nalewkę pozostawić na 2 dni w chłodnym miejscu i ewentualnie odsączyć od wydzielonego osadu. 14

Syrop Syrop jest to stężony roztwór cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach owocowych. Na ogół stosunek płynu do cukru wynosi 1:1,8. Syropy sporządza się w różny sposób i z różnych surowców. Niekiedy, ze względu na nietrwałe składniki aktywne rośliny, syrop powinien być przygotowany na zimno, np. z cebuli. Najczęściej jednak sporządza się syropy na gorąco. W tym celu przepisaną ilość cukru wsypuje się do naczynia, dodaje odpowiednią ilość płynu i ogrzewa aż do momentu rozpuszczenia się cukru. Po jednorazowym zagotowaniu należy przerwać ogrzewanie, a otrzymany roztwór dokładnie zszumować. Syropy, które zawierają składniki lotne, przyrządza się w temperaturze nie wyższej niż 30 C, stale mieszając. Przygotowane syropy rozlewa się natychmiast do niedużych (200 500 ml), suchych, uprzednio wygotowanych we wrzącej wodzie butelek (najlepiej z ciemnego szkła), szczelnie zamykając. Syrop po ostygnięciu należy dokładnie wymieszać i przechowywać w chłodnym i suchym pomieszczeniu, chroniąc od światła. Niekiedy w celu podniesienia trwałości syropu dodaje się nieco spirytusu. Podobną do syropu formą leku, często wykorzystywaną w pediatrii, jest miód leczniczy. Przygotowuje się go tak jak syrop, używając płynnego pszczelego miodu lub wodnego roztworu miodu zamiast cukru. Sok roślinny Soki otrzymujemy wyciskając zmiażdżone lub utarte świeże surowce. Soki można konserwować przez dodatek niewielkich ilości alkoholu (ok. 20%) lub nieszkodliwych dla zdrowia środków konserwujących. W warunkach domowych najlepiej dodawać cukru i pasteryzować, zwłaszcza soki owocowe. Soki przechowuje się w ciemnym i chłodnym miejscu. Surowce roślinne wykorzystywane są także do użytku zewnętrznego do sporządzania maści, czopków, aerozoli (przygotowywanych najczęściej w aptekach lub wytwórniach). W warunkach domowych napary ziołowe stosuje się zewnętrznie w formie okładów, inhalacji i kąpieli leczniczych. Okłady Okłady mogą być środkiem rozgrzewającym, zmiękczającym, kojącym, zmniejszającym obrzęki, łagodzącym swędzenie. Przygotowujemy je ze świeżo sproszkowanych surowców, takich jak: nasiona lnu, kozieradki, gorczycy białej lub czarnej, z korzeni żywokostu i prawoślazu. Sproszkowane surowce należy zmieszać z ciepłą wodą w celu uzyskania konsystencji papki o temperaturze nie wyższej niż 40 45 C. Dobry jest okład rozgrzewający ze zmielonych nasion gorczycy. Dla dzieci jednak, ze względu na silne właściwości drażniące skórę, gorczycę miesza się z innymi łagodnie działającymi środkami, jak wytłoki z siemienia lnianego lub otręby (najlepiej owsiane). Do okładów zmiękczających używa się: ziela nostrzyka (Herba Meliloti), na- 15

sion lnu oraz miazgi z upieczonej lub ugotowanej cebuli (szczególnie korzystna przy wrzodziankach i ropniach). Okłady kojące, zmniejszające obrzęki, sporządza się z mięty lub nostrzyka, arniki i nagietka. Stosując okłady zawsze należy sprawdzać, czy nie są zbyt gorące i nie spowodują oparzenia skóry. Przy obrzękach lepsze są okłady zimne. Okład okrywa się celofanem lub ceratką, a następnie bandażuje.

Rośliny w pielęgnowaniu i leczeniu niemowląt Wiele roślin od dawna wykorzystuje się do pielęgnowania i leczenia dzieci w pierwszym roku życia. Niektóre z nich wydają się nieodzowne do wychowania zdrowego niemowlęcia. Należą do nich przede wszystkim często stosowane: rumianek, koper włoski, anyżek i kminek. Zioła te poprawiają trawienie, ułatwiają usuwanie gazów jelitowych, przez co działają przeciwbólowo i uspokajająco. Jest to szczególnie ważne, gdy niemowlę jest sztucznie odżywiane. Duże znaczenie ma również marchew (tylko odpowiedniej jakości), podawana w większych ilościach przy biegunce (w postaci gotowanej zupki marchwianki). W leczeniu niemowląt można wykorzystywać ponadto inne rośliny o łagodnym działaniu, jak: prawoślaz lekarski, ślaz leśny podawane w stanach zapalnych dróg oddechowych, czarną jagodę stosowaną w biegunkach, koper ogrodowy, kolendrę i czarnuszkę o działaniu wiatropędnym i przeciwskurczowym, różę dziką, żurawinę rośliny bogate w witaminy. Zewnętrznie, oprócz uniwersalnego rumianku, stosuje się np. świetlik i bławatek do przemywania oczu, majeranek (w postaci maści do nosa) przy katarze i in. ROŚLINY PRZECIWZAPALNE Rumianek pospolity = rumianek leczniczy (Matricaria chamomilla L., rodz. Compositae) Rumianek pospolity jest to niewysoka (do 50 cm) aromatyczna roślina, rozpowszechniona w całej Polsce. Rośnie na polach, łąkach, w ogrodach, przy zabudowaniach, na przydrożach i wszelkich niezbyt wilgotnych nieużytkach. Pędy ma silnie rozgałęzione, pokryte pierzastymi, 2 3-krotnie wcinanymi liśćmi o poszczególnych odcinkach równowąskich, niemal nitkowatych. Na wierzchołkach rozgałęzień wykształcają się pojedyncze koszyczki kwiatostanowe. Rumianek leczniczy tym się różni od innych gatunków rumianów (Anthemis L.) lub złocieni (Chrysanthemum L.), że kwiatostan ma stożkowe wypukły i dno koszyczka wewnątrz puste. Surowiec leczniczy stanowią koszyczki rumianku pospolitego. Zbiera się je 17

Rumianek pospolity = rumianek leczniczy

zaraz po zakwitnięciu rośliny (od maja do lipca). Surowiec zebrany później (białe płatki opuszczone ku dołowi) rozsypuje się podczas suszenia. Kwiaty rumianku (same koszyczki, bez szypułek) suszy się natychmiast po zbiorze w zacienionych i przewiewnych miejscach. Do użytku domowego dobrze jest rumianek zrywać razem z łodygami, następnie suszyć w bukietach (najlepiej na strychu) zawieszonych kwiatkami do dołu. Takie bukiety mogą służyć do naparów, w których kąpie się dziecko. Skład chemiczny Olejek eteryczny, związki flawonoidowe, kumaryny, śluz, węglowodory poliacetylenowe. Ważnym składnikiem olejku jest chamazulen (azulen), mający właściwości przeciwzapalne i antyalergiczne. Działanie Przeciwzapalne, przeciwskurczowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwalergiczne. Zastosowanie Napar z rumianku jest bardzo często pierwszym napojem, jaki podaje się noworodkowi. Ma on bardzo korzystne działanie na przewód pokarmowy noworodka, ułatwia trawienie, znosi wzdęcia, kolki jelitowe i bóle brzucha, występujące często przy sztucznym karmieniu. W okresie niemowlęctwa rumianek jest niezastąpiony, szczególnie w czasie ząbkowania, przy zwiększonej wrażliwości na ból i utrudnionym zasypianiu. Dzieciom starszym środek ten podawany jest bardzo często przy zaburzeniach trawiennych, a także w nieżycie żołądka na tle nerwicowym (spotykanym np. u przedszkolaków źle znoszących przedszkole). Rumianek działa również korzystnie w upośledzonym trawieniu na skutek długotrwałego zażywania leków (np. w antybiotykoterapii) lub przy zmniejszonej tolerancji na niektóre składniki pożywienia. Obserwuje się, zwłaszcza przy codziennym piciu herbatek z rumianku, jego działanie kojące, uspokajające i ułatwiające zasypianie (picie przed snem). Rumianek jest używany często do kąpieli, płukania, okładów i przemywali skóry zarówno zdrowej, jak i chorej lub odparzonej. Kąpiele lecznicze z rumianku stosuje się w krzywicy, skazie białkowej, przy świądzie skóry, pokrzywce i in. Świeże napary z rumianku, przygotowane ze szczególnym zachowaniem podstawowych zasad higieny, stosuje się do przemywania oczu zdrowych lub przy zapaleniu spojówek. W okresie ząbkowania niemowlęcia wskazane jest podawanie herbatki rumiankowej, często, lecz w małych porcjach, aby przedłużyć bezpośrednie działanie zioła na zmienione i rozpulchnione dziąsła. Starszym dzieciom napary z rumianku mogą służyć do płukania gardła (przy stanach zapalnych) oraz jamy ustnej (przy pleśniawkach, nadżerkach). Stosuje się również inhalacje z rumianku. Gdy niemowlę ma kaszel, sapkę, jest przeziębione, dobrze jest rozwiesić w pobliżu 19

dziecka pieluszkę lub gazę zmoczoną w gorącym, parującym naparze rumianku, aby dziecko wdychało lotne substancje surowca. (Można w tym celu postawić obok dziecka naczynie z parującym naparem rumianku, oczywiście z zachowaniem największej ostrożności, aby nie oparzyć dziecka). Formy podania Napar: ½ 1 łyżkę stołową rumianku zalać szklanką wrzącej wody i zaparzać pod przykryciem w ciągu 15 min (na parze lub w termosie), następnie przecedzić. Podawać do picia ciepły napar, rozcieńczony przegotowaną wodą do koloru jasnożółtego, kilka razy dziennie. Można osłodzić cukrem lub miodem (w biegunkach nie słodzony), a także dodać parę kropli soku z cytryny (gdy niemowlęciu już ten soczek się podaje). Niekiedy łyżkę naparu podstawowego dodaje się do butelki z mlekiem. Do przygotowania naparu można użyć preparatu Chamo-fix, tj. rumianku ekspresowego. Podobnie przygotowuje się napar do okładów, płukania i przemywania oczu lub do lewatywy: oczywiście wtedy się nie słodzi. Do kąpieli niemowlęcia sporządza się napar z 30 50 g surowca na wanienkę wody. Wiele specyfików kosmetycznych i leczniczych dla dzieci jest przygotowywanych z olejku rumiankowego. Są to przede wszystkim środki służące do pielęgnowania niemowląt, a więc: oliwki, płyny do kąpieli, mydła, zasypki, pudry, kremy, maści, a dla starszych dzieci: płyny do płukania ust, pasty do zębów itd. Popularnym preparatem azulenowym jest Azulan. Jest to wyciąg alkoholowy z kwiatów rumianku o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Może być stosowany w pielęgnacji niemowląt jako dodatek do kąpieli (w ilości powodującej słabe zabarwienie wody). U dzieci starszych i młodzieży używa się rozcieńczony wodą Azulan (łyżeczka preparatu na 1/2-1/3 szklanki ciepłej wody) do płukania ust i gardła (np. w anginie), do okładów przy otarciu naskórka, owrzodzeniach skóry, świądzie itp. Wewnętrznie preparat podaje się dzieciom i dorosłym we wrzodziejącym zapaleniu jelit, chorobie wrzodowej, nieżycie żołądka i jelit w ilości 30 50 kropli, dla dzieci mniej (według wieku), w kieliszku wody, 2 3 razy dziennie przed jedzeniem. Wodny wyciąg z rumianku jest głównym składnikiem aerozolowego preparatu Sanofil. Preparat ten wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwuczuleniowe i łagodzące świąd. Stosowany jest w wyprysku alergicznym, świerzbiączce, pokrzywce, kontaktowym zapaleniu skóry u dzieci od 6 miesiąca życia. Kwiaty rumianku wchodzą w skład różnych mieszanek ziołowych mających zastosowanie w terapii starszych dzieci, jak: Nervosan, Pyrosan, Vagosan, granulatów ziołowych, jak: Nervogran, Cholegran, oraz płynów dezynfekujących, jak: Azucalen i omówiony wyżej Azulan oraz wielu innych gotowych leków ziołowych, np. płynu Herbogastrin, polecanego w zaburzeniach trawiennych u starszych dzieci na tle niedokwaśności i przy nieżytach wywołanych błędami w żywieniu. 20

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski (Anthemis nobilis L., rodz. Compositae) Roślina pochodzi z zachodniej części rejonu śródziemnomorskiego, uprawiana jest powszechnie w całej Europie, również w Polsce. Jest to silnie aromatyczna bylina, wysokości do 30 cm, o płożącej się, miękko owłosionej łodydze. Dolne odcinki pędów są gęsto ulistnione, natomiast górne, nagie, kończą się pojedynczymi koszyczkami. Koszyczki osiągają do 3,5 cm średnicy (zwykle ok. 2 cm), złożone są z kwiatów żółtych, rurkowych i licznych, białych kwiatów języczkowych, ustawionych w odmianach pełnokwiatowych w wielu szeregach. Dno koszyczka jest płaskie, guziczkowate, wewnątrz pełne. Surowcem leczniczym są koszyczki rumianku rzymskiego, zebrane w początkowym okresie kwitnienia (analogicznie jak rumianku leczniczego). Skład chemiczny Olejek eteryczny, flawonoidy, goryczki. Działanie Głównie przeciwskurczowe, mniej przeciwzapalne. Zastosowanie Rumian szlachetny podaje się w zaburzeniach żołądkowych, połączonych z bolesnymi skurczami, wzdęciami, niestrawnością i brakiem apetytu. Rumian szlachetny w porównaniu z rumiankiem leczniczym zawiera więcej goryczek oraz związków działających rozkurczowo, dlatego jest częściej stosowany jako środek rozkurczowy i pobudzający trawienie niż jako środek przeciwzapalny. Zewnętrznie rumianek rzymski stosuje się w podobnych przypadkach jak rumianek leczniczy, a więc: u niemowląt do przemywań skóry podrażnionej (np. detergentami) i w wyprzeniach, w lekkich oparzeniach, owrzodzeniach oraz do przemywania oczu w zapaleniu spojówek itp. Formy podania Napar: l 2 łyżki kwiatów na 2 szklanki wrzącej wody (zaparzać 15 min). Napar pije się ciepły w małych porcjach (małym dzieciom po łyżeczce) kilka razy dziennie po jedzeniu lub stosuje się zewnętrznie. Surowiec podaje się również w formie sproszkowanej, jako dodatek do pokarmu (np. zmieszany z dżemem lub dodany do mieszanki mlecznej) w ilości do pół łyżeczki kwiatów 2 3 razy dziennie (niemowlętom odpowiednio mniej). Kwiaty rumianu szlachetnego wchodzą w skład mieszanki ziołowej Tannosan o działaniu przeciwbiegunkowym (l 3 łyżki naparu dla dzieci starszych). 21

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski

ROŚLINY WIATROPĘDNE I PRZECIWSKURCZOWE Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek (Pimpinella anisum L., rodz. Umbelliferae) Anyż to jedna z najdawniej znanych roślin uprawnych. Pochodzi ze wschodnich obszarów śródziemnomorskich, u nas uprawiana, podobnie jak w innych krajach Europy i Azji. Jest to roślina jednoroczna, aromatyczna, o prosto wzniesionej rozgałęzionej łodydze wysokości 30 60 cm. Rozgałęzienia zakończone są 7 15 promienistymi baldachami, złożonymi z białych, drobnych kwiatów. Liście różnokształtne, dolne długoogonkowe, nerkowate, górne 3 5-krotnie pierzaste. Surowcem leczniczym są owoce anyżku zebrane w okresie dojrzewania (w sierpniu). Owoce są drobne, kształtu gruszkowatego, żeberkowane, opatrzone krótką szypułką. Mają przyjemny zapach i specyficzny słodkawy smak anetolowy. Skład chemiczny Olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest anetol, ponadto tłuszcz, białko, węglowodany. Działanie Wykrztuśne, pobudzające trawienie, wiatropędne (ułatwiające wydalanie gazów jelitowych), mlekopędne (zwiększające laktację kobiet karmiących). Zastosowanie Anyżek jest to skuteczny, łagodny środek wykrztuśny dla dzieci i młodzieży, polecany przy kaszlu suchym lub ze skąpą wydzieliną, w zapaleniu oskrzeli, gardła, krtani, w chrypkach i przejściowej utracie głosu. Pobudza też czynność wydzielniczą błon śluzowych górnych dróg oddechowych, co jest ważne przy skłonnościach do chorób układu oddechowego u dzieci przebywających w zbyt przesuszonych pomieszczeniach. W praktyce niemowlęcej anyżek jest bardzo często stosowany jako lek regulujący trawienie, likwidujący wzdęcia oraz bolesne skurcze żołądka i jelit. Spożywany przez matki karmiące nie tylko pobudza laktację, ale również, przechodząc do pokarmu, działa bardzo korzystnie na procesy trawienne oseska. Anyżek wykorzystywany jest także jako przyprawa do wyrobu ciastek oraz cukierków. Z owoców anyżku otrzymuje się również olejek eteryczny. Służy on do wyrobu rożnych złożonych preparatów wykrztuśnych. Duże dawki olejku eterycznego działają toksycznie, mogą wywołać odurzenie, drgawki, uszkodzenie nerek i przewodu pokarmowego. Z tego względu czysty olejek nie jest podawany małym dzieciom doustnie, a jedynie w postaci handlowych preparatów złożonych, odpowiednio dawkowanych. Zewnętrznie, w formie bardzo rozcieńczonych spirytu- 23

Biedrzeniec anyż = anyż = anyżek

sowych roztworów lub balsamów, służy niekiedy do nacierania rąk i twarzy w celu odpędzenia owadów, np. komarów. Zabija też świerzbowce, wszy, pchły i kleszcze. Formy podania Napar: ½ 1 łyżeczkę zmiażdżonych owoców zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić przez 30 min na parze pod przykryciem. Podawać ciepły po łyżce lub łyżeczce, zależnie od wieku, kilka razy dziennie. Niemowlętom rozcieńczyć wodą lub mlekiem. Preparaty apteczne przygotowane z olejku: Liquor (Spiritus) Ammonii anisatus i Elixir Glycyrrhizae (tzw. krople króla duńskiego). Spiritus Ammonii anisatus podaje się w następujących dawkach: dzieciom do 1 roku życia l 2 krople (jednorazowo) 3 4 razy dziennie (dodane do mieszanki mlecznej), do 3 lat 2 3 krople, do 9 lat 4 8 kropli. Środek ten jest częstym składnikiem recepturowym leków złożonych (mikstur) wykrztuśnych. Elixir Glycyrrhizae lek złożony, zawierający suchy wyciąg lukrecjowy oraz olejki anyżkowy i koperkowy podawany jest dzieciom starszym w ilości 20 30 kropli w kieliszku wody, 3 4 razy dziennie, w stanach nieżytowych gardła, krtani i oskrzeli. Olejek anyżkowy wchodzi w skład tabletek przeciwkaszlowych, np. Azarina, natomiast wyciąg płynny z owoców anyżku dodawany jest do syropu Rhelax o działaniu przeczyszczającym (składniki anyżku zmniejszają napięcie mięśni gładkich jelit i zwiększają wydzielanie śluzu, ułatwiając wydalanie). Koper włoski = koperek słodki - fenkuł włoski (Foeniculum capillaceum Gilib. = Foeniculum vulgare Mili., rodz. Umbelliferae) Koper włoski jest to roślina roczna lub dwuletnia, w stanie naturalnym rosnąca w krajach śródziemnomorskich, u nas uprawiana. Łodyga pojedyncza, wzniesiona, wysoka do 2 m, silnie górą rozgałęziona. Liście barwy zielonej z odcieniem niebieskawym, 3 4-krotnie pierzaste, o odcinkach niemal nitkowatych, długoogonkowe, pochwiasto obejmujące łodygę. Kwiatostanem jest baldach, złożony z drobnych, żółtych kwiatków. Surowiec leczniczy stanowi owoc rozłupnia szarozielonego koloru, prawie 2 razy większy od kminku, łatwo rozpadający się na 2 rozłupki. Owoce pachną Przyjemnie, smak mają słodkawy, anyżkowy. Skład chemiczny Olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest anetol, poza tym białko, tłuszcze, węglowodany, flawonoidy, sterole, woski. 25

Koper włoski = koperek słodki = fenkuł włoski

Działanie Przeciwskurczowe, wiatropędne, wykrztuśne i zwiększające laktację. Zastosowanie Koper włoski jest to powszechnie używany lek dla niemowląt, pobudzający trawienie i perystaltykę jelit, działający również korzystnie w spastycznych zaparciach, ułatwiający usuwanie gazów jelitowych. Przy bólu brzuszka podaje się napar często w połączeniu z rumiankiem (nawet u noworodków). W mieszankach z kminkiem może być podawany w lekkich biegunkach niemowlęcych, np. w okresie ząbkowania. Koper włoski (podobnie jak anyż, kminek, czarnuszka) należy do leków mlekopędnych i polecany jest dla kobiet karmiących. Pokarm matek zawiera wtedy częściowo składniki czynne surowca, które działają korzystnie na przewód pokarmowy niemowlęcia. Koper włoski jest też dobrym lekiem wykrztuśnym, używanym powszechnie w pediatrii. Dla małych dzieci i niemowląt często w postaci miodu koperkowego (Mel Foeniculi). Olejek koperkowy jest toksyczny w większych dawkach, podobnie jak anyżkowy, i rzadko bywa podawany do wewnątrz (jedynie dla starszych dzieci i młodzieży w formach leków złożonych). Żucie owoców kopru przez dzieci starsze lub młodzież jest pomocne w grypie, zapaleniu jamy ustnej lub aftach. Formy podania Napar dla niemowląt: 1 łyżeczkę do herbaty rozdrobnionych owoców kopru zalać 1 szklanką gorącej wody z 2 łyżeczkami cukru, zaparzać (w termosie) 30 min. Podawać ciepły kilka razy dziennie po 1 łyżeczce (w mleku). Napar: 1 płaska łyżka rozdrobnionych owoców na 1 ½ szklanki gorącej wody (zaparzać 30 min). Podawać dzieciom do picia ciepły, po łyżce, co 2 3 godziny jako lek wykrztuśny; dla matek w celu wzmożenia laktacji (1/4 szklanki). Dzieciom starszym i młodzieży podaje się często sproszkowane owoce kopru zmieszane z miodem lub dżemem w ilości ½ łyżeczki 2 3 razy dziennie po jedzeniu (jako lek wiatropędny i żołądkowy). Miodek koprowy (gotowy) podaje się dzieciom doustnie po 1 łyżeczce 3 5 razy dziennie przy chrypce, kaszlu, zaczerwienieniu gardła. Służy on również jako środek wiatropędny dla małych dzieci i niemowląt (dodawany do mleka). Woda koperkowa (przygotowana w aptece): 0,1 cz. olejku : 100 cz. wody może być podawana dzieciom starszym po łyżeczce lub łyżce, w zależności od wieku, kilka razy dziennie jako lek żołądkowy. Olejek koperkowy, podobnie jak anyżkowy, jest składnikiem preparatu Elixir Glycyrrhizae (kropli króla duńskiego), a ponadto tabletek Calmagina, stosowanych u starszych dzieci oraz młodzieży w zaburzeniach trawienia, przy niestrawności i braku apetytu. Wchodzi też w skład proszku troistego (Pulvis Magnesiae cum Rheo) łagodnie przeczyszczającego, przeznaczonego dla starszych dzieci. 27

Wyciąg z owoców kopru włoskiego wchodzi również w skład syropu sosnowego złożonego Sirupus Pini compositus, a owoce kopru w skład mieszanek ziołowych wykrztuśnych: Pektosan i Neopektosan. Koper ogrodowy (Anethum graveolens L., rodz. Umbelliferae) Roślina przyprawowa pochodząca z rejonów śródziemnomorskich, powszechnie uprawiana w wielu krajach, również u nas, czasem rosnąca jako chwast. Jest to roślina jednoroczna, 40 80 cm wysoka, o silnym korzennym aromacie. Listki sinawozielone, potrójnie pierzaste, o odcinkach nitkowatych, z ogonkami pochwiastymi. Kwiaty żółte, drobne w dużych 15 40-szypułkowych bal-dachach. Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowego, żeberkowaty, barwy brązowej lub szarej, okrągławy, silnie spłaszczony wskutek rozrośnięcia się bocznych żeberek. Zapach owocu specyficzny, nieco przypominający kminek, smak szczypiący. Skład chemiczny Olejek eteryczny, którego najważniejszym składnikiem jest karwon, ponadto olej tłusty, białka, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy, chlorogenowy), kumaryny. Działanie Przeciwskurczowe, wiatropędne, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, mlekopędne, słabo moczopędne. Zastosowanie Podobnie jak kminku i kopru włoskiego. Owoce pozbawione są działania toksycznego i mogą być podawane nawet niemowlętom, najczęściej w mieszankach z rumiankiem, anyżkiem, kminkiem jako środki ułatwiające trawienie. Ziele kopru (listki), zwłaszcza świeże, ze względu na liczne witaminy i składniki mineralne powinno być stałym dodatkiem do potraw dla dzieci. Formy podania Napar dla dzieci: 1/3 ½ łyżki rozdrobnionych owoców zalać 1 szklanką gorącej wody i zaparzać 30 min. Podawać l 3 łyżki naparu dziennie zależnie od wieku. Niemowlętom wlewamy łyżeczkę naparu do butelki z mlekiem lub podajemy doustnie po karmieniu (przy wzdęciach). 28

Kminek zwyczajny (Carum carvi L., rodz. Umbelliferae) Kminek (zwany nieraz kmin, karolek) to pospolita roślina rosnąca na wilgotnych łąkach lub pastwiskach, jednak ze względu na jej duże podobieństwo do innych, bardzo trujących roślin baldaszkowych, nie poleca się zbierania kminku ze stanu naturalnego. Surowiec leczniczy dla dzieci pochodzi wyłącznie z upraw. Kminek jest rośliną dwuletnią lub byliną wysoką (80 100 cm), z mięsistym korzeniem, pachnącym marchwią. Liście podwójnie lub potrójnie pierzaste. Kwiatostanem jest 8 16-promieniowy baldach, złożony z drobnych białych lub różowych kwiatków. Baldachowate owocostany ścina się nim w pełni dojrzeją, stając się ciemnobrunatne (dojrzewają podczas suszenia). Surowcem leczniczym są owoce kminku. Mają specyficzny zapach i gorzkawy, nieco szczypiący smak. Skład chemiczny Olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są karwon i limonen, poza tym tłuszcze, białko, węglowodany, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy), związki poliacetylenowe. Działanie Wiatropędne, przeciwskurczowe, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, mlekopędne. Zastosowanie U niemowląt w zaburzeniach trawiennych, zwłaszcza w bolesnych skurczach i wzdęciach, także w lekkich biegunkach, gdyż hamuje procesy gnilne i fermentacyjne w jelitach, a ponadto działa przeciwbakteryjnie. U starszych dzieci wzmaga wydzielanie żółci oraz soku żołądkowego i trzustkowego, przez co ułatwia trawienie, pobudza apetyt. U karmiących matek podawany jest w celu wzmożenia laktacji (składniki surowca przechodzą częściowo do pokarmu). Formy podania Napar dla niemowląt (w II półroczu) i małych dzieci: ½ łyżki owoców na szklankę wody, zaparzać 30 min, podawać 1/2 3 łyżki zależnie od wieku, kilka razy dziennie po posiłkach, jako środek wiatropędny. Napar dla dzieci starszych i młodzieży: 1 łyżka owoców na 1,5 szklanki wody, pić 1/3 ½ szklanki 2 3 razy dziennie po jedzeniu, w bolesnych skurczach jelit i wzdęciach. Dzieciom starszym można również podawać zmielony kminek w ilości pół łyżeczki jako dodatek do posiłków. Kminek bardzo często jest mieszany z innymi surowcami o zbliżonym lub 29

Kminek zwyczajny

uzupełniającym działaniu, np.: z rumiankiem leczniczym lub rzymskim, koprem włoskim, koprem ogrodowym, kolendra, anyżkiem. Wchodzi też w skład gotowych mieszanek ziołowych: Normosan (ziółka o działaniu przeczyszczającym), Normosanfix, Digestosan (mieszanki ziół poprawiające trawienie), Rektosan (używany w stanach zapalnych jelita grubego i zaparciach). Wyciągi z owoców kminku są składnikami płynu Rhelax i proszku Gastrochol. Wymienione mieszanki ziołowe i preparaty podawane są dzieciom starszym i młodzieży. Syrop kminkowy (wg Ożarowskiego): 1 łyżkę owoców kminku zmiksowaną z 1 szklanką gorącej wody, pozostawić pod przykryciem 20 30 min i przecedzić. Dodać cukru lub miodu. Podawać po łyżeczce, kilka razy w ciągu dnia, po jedzeniu jako środek wiatropędny. ROŚLINY REGULUJĄCE TRAWIENIE Marchew zwyczajna (Daucus carota L., rodz. Umbelliferae) Roślina dwuletnia o wyglądzie typowym dla gatunków pochodzących z rodziny baldaszkowatych, uprawiana powszechnie w różnych odmianach. Rosnąca dziko, charakteryzuje się niejadalnym białawym lub żółtawym korzeniem. Odmiany jadalne mają korzeń spichrzowy czerwonopomarańczowy, pomarańczowy, rzadziej żółty. Korzeń marchwi uprawnej jest szeroko wykorzystywany w diecie niemowlęcej, nie tylko jako jarzyna, szczególnie bogata w karoten, ale także ze względu na cenne właściwości lecznicze. Marchew podawana niemowlętom powinna pochodzić z czystych upraw, z terenów nie nawożonych sztucznie, nie skażonych związkami chemicznymi, gdyż roślina ta łatwo magazynuje (często w nadmiarze) składniki mineralne z gleby. Skład chemiczny Korzenie marchwi zawierają: karoten (prowitarnina A) oraz witaminy B 1 B 2, B 6, D, H, E, K, PP, P, flawonoidy, składniki mineralne żelazo, fosfor, wapń, miedź, kobalt, jod, mangan, ponadto substancje azotowe, tłuszcze, węglowodany, olejek eteryczny (ślady), sterole, lecytyny, enzymy, pektyny. Zastosowanie Marchew podaje się głównie dietetycznie ze względu na bogactwo witamin i składników mineralnych, zapobiegających również zaburzeniom trawiennym u niemowląt i małych dzieci, a także niedokrwistości. Zalecane są przede wszystkim sok lub marchew utarta. Tak podawana marchew pobudza rozwój bakterii jelitowych, wytwarzających kwas mlekowy, który utrzymuje właściwy odczyn środowiska jelit, a tym samym zapobiega infekcjom przewodu pokarmowego. 31

Ma to szczególne znaczenie dla niemowląt, które nie są odżywiane mlekiem matki. Gotowany surowiec w postaci zupy marchwiowej, marchwianki, traci nieco na wartości witaminowej, ma natomiast szerokie zastosowanie w leczeniu dietetycznym ostrych biegunek niemowlęcych ze względu na zawartość w zupie marchwiowej obok ww. składników, także pektyn, które działają korzystnie na przewód pokarmowy. Zupa marchwiowa (dietetyczna, tylko z marchwi gwarantowanej jakości): ½ kg obranej marchwi pokroić lub zetrzeć i gotować w 1 l wody przez ½ godz. Przetrzeć i uzupełnić przecier wodą przegotowaną do objętości 1 l. Stosować wg wskazań lekarza, w biegunkach. W lecznictwie ludowym sok z marchwi z miodem lub utartą marchew rozgotowaną z mlekiem podaje się w tzw. przeziębieniach. Podawanie niemowlętom soku z marchwi rozpoczynamy od 3 tygodnia życia, począwszy od 1 2 łyżeczek do kilkunastu dziennie. Małym dzieciom podajemy sok marchwiowy w ilości 40 60 g dziennie w niedokrwistości (korzystnie wtedy podawać sok razem z sokiem z buraków ćwikłowych z czystych, nie nawożonych upraw), w niedoborze witaminy A, w krzywicy, w dłużej trwającej biegunce, w rekonwalescencji, zwłaszcza po chorobach infekcyjnych górnych dróg oddechowych, w niedożywieniu. Marchew jako jarzyna powinna koniecznie znajdować się w codziennej diecie dziecka.

Rośliny w leczeniu dzieci starszych ROŚLINY W CHOROBACH UKŁADU ODDECHOWEGO Drogi oddechowe biorą swój początek w jamie nosowo-gardłowej, przechodząc w krtań, a dalej w tchawicę (górne drogi oddechowe). Tchawica rozgałęzia się na dwa oskrzela prawe i lewe. Oskrzela dzielą się na oskrzeliki, które z kolei przechodzą w liczne pęcherzyki płucne. Oskrzeliki i pęcherzyki tworzą zraziki płucne, natomiast grona pęcherzyków płucnych stanowią właściwy miąższ płucny. Miąższ płucny jest błoną półprzepuszczalną, służącą do wymiany gazów. Światło drzewa oskrzelowego, w odróżnieniu od pęcherzyków płucnych, wyścielone jest błoną śluzową. Schorzenia dróg oddechowych mogą być spowodowane różnymi czynnikami: fizycznymi, chemicznymi i zakaźnymi (wirusy, bakterie, grzyby lub pierwotniaki). Wywołują one najczęściej stany zapalne błony śluzowej. Następuje przekrwienie, zwiększenie wydzieliny, obrzęk i zmniejszenie światła przewodów. Niekiedy dochodzi dodatkowo do skurczu mięśni oskrzeli, występuje uczucie duszności oraz ból w klatce piersiowej. Wydzielina zapalna na ogół trudno się przesuwa, powoli gromadząc się w okolicach rozgałęzień oskrzeli. Czasami jest ona tak gęsta i lepka, że nawet najsilniejszy kaszel nie potrafi jej usunąć. W takiej wydzielinie rozwijają się drobnoustroje, co stanowi potencjalne zagrożenie dla miąższu płucnego, a także innych narządów. Choroby układu oddechowego są bardzo pospolite w wieku dziecięcym i szczególnie niebezpieczne dla małego dziecka. Ich rodzaj (niekiedy o podłożu alergicznym) i przebieg są ściśle zależne od odporności oraz stopnia dojrzałości ustroju dziecka. Ogromny wpływ ma jakość błon śluzowych, wyścielających drogi oddechowe. Funkcje błony śluzowej są natomiast regulowane m.in. przez odpowiednią ilość witaminy A. Dlatego też przy nawracających schorzeniach dróg oddechowych należy uwzględnić w pożywieniu dziecka zwiększoną ilość produktów z witaminą A lub karotenem. Ponadto dobrze jest zapobiegawczo podawać roślinne preparaty, które zwiększają odporność organizmu, np. Echinacea Ratiopharm Succus Echinacea, Bioaron, Biostyminę lub Esberitox oraz zioła o takich właściwościach (patrz s. 252). Poleca się je także w antybiotykoterapii. Przegrzewane i zbyt rzadko wietrzone pomieszczenia mogą wpływać na nadmierne wysychanie błony śluzowej dróg oddechowych. Ulgę przynosi nawilgaca-nie pokoju przez rozpylanie pary wodnej, najlepiej z olejkami eterycznymi, np. sosnowym, jałowcowym, macierzankowym, rumiankowym itp. Picie kleiku z sie- 33