SŁOWO WSTĘPU OD TRENERA EDUKACJI FILMOWEJ

SŁOWO WSTĘPU OD TRENERA EDUKACJI FILMOWEJ Cykl edukacyjnych filmów przyrodniczych BBC Earth skierowany jest do uczniów szkół podstawowych. Tematyka wiąże się bezpośrednio z treścią nowej podstawy programowej takich przedmiotów, jak biologia, geografia, historia i etyka. Atrakcyjna forma, imponujące zdjęcia, starannie dobrana muzyka, dynamiczny montaż i angażujący w akcję głos lektora to gwarancja nauki poprzez zabawę. Opracowane przez BBC Earth materiały dydaktyczne, które zostały zaadaptowane przez polskich metodyków i nauczycieli, skupiają się na tematach związanych z fauną i florą Afryki, historią dinozaurów oraz ukazaniem życia najmniejszych zwierząt. Odwołujące się do wielu zmysłów scenariusze lekcji, wzbogacone o zachęcające do aktywności ciekawe karty pracy, nie tylko zainteresują uczniów tematem, lecz także rozszerzą wiedzę podręcznikową i zachęcą do dalszego odkrywania sekretów przyrody. Anna Równy OPIS PROJEKTU Projekt Mała Akademia we współpracy z BBC Earth ma na celu uwrażliwienie młodego widza na piękno natury. Zrealizowanym z hollywoodzkim rozmachem filmom dokumentalnym daleko do klasycznych programów telewizyjnych to produkcje godne wielkiego ekranu, ukazujące niezwykły świat, który zachwyca i wzrusza. W połączeniu z magią miejsca, jakim jest kino, oraz wiedzą i doświadczeniem nauczycieli metodyków Mała Akademia we współpracy z BBC Earth pozwoli z nudnych lekcji stworzyć coś niesamowitego, a z samych uczniów uczynić wielkich odkrywców i miłośników kina. 2

SPIS TREŚCI Dzika Afryka Biologia/Przyroda: Afryka i jej główne ekosystemy... 4 Geografia: Jak woda kształtuje życie w Afryce?... 13 Przyroda: Woda i jej stany skupienia... 26 Mali giganci Edukacja wczesnoszkolna: Wielkie przygody małych bohaterów... 34 Biologia/Przyroda: Niezwykłe gryzonie... 42 Geografia: Charakterystyka stref klimatycznych Ameryki Północnej... 53 Przyroda: Pory roku a przystosowania organizmów do zmieniających się warunków życia... 67 Spacer z dinozaurami Biologia/Przyroda: Wędrówki dinozaurów przystosowaniem do przeżycia... 77 Geografia: Przeszłość geologiczna zaklęta w skałach (dzieje geologiczne obszaru Polski)... 86 Tematy, koordynacja prac i konsultacja metodyczna: Anna Równy Opracowanie redakcyjne: Maria Białek Opracowanie graficzne i skład: Agnieszka Liwanowska Scenariusze są dostosowane do wymagań nowej podstawy programowej (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej; Dz.U. 2017 poz. 356) i/lub starej podstawy programowej (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół; Dz.U. 2012 poz. 977). Aktualność adresów do wymienionych w scenariuszach serwisów i stron internetowych została sprawdzona przed ich opublikowaniem. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za zawartość tych stron i stron, do których linki tam się znajdują. BBC Worldwide Ltd. jest wyłącznie licenjodawcą filmów: Tiny Giants, Walking with Dinosaurs: Prehistoric Planet oraz Wild Africa. BBC Worldwide Ltd. nie jest autorem niniejszych scenariuszy i nie ponosi odpowiedzialności za treści w nich zawarte. 3

Biologia (NPP: SP kl. 6 8, SPP: GIM kl. 2 3) Przyroda (SPP: SP kl. 6) Afryka i jej główne ekosystemy Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: rozpoznaje na ilustracji i lokalizuje na mapie główne ekosystemy Afryki (las równikowy, sawanna, pustynia gorąca) oraz górskie obszary astrefowe; wyjaśnia pojęcia ekosystem, biotop, biocenoza, biosfera; omawia znaczenie wody w przyrodzie; charakteryzuje przystosowanie organizmów do życia w różnych ekosystemach Afryki; charakteryzuje życie na sawannie w porze deszczowej i suchej. Metody i formy pracy praca indywidualna i grupowa; dyskusja; karty pracy; mapa myśli; gałązka logiczna. Środki dydaktyczne mapa fizyczna świata; mapa krajobrazowa świata; karty pracy; materiały do wykonania gałązki logicznej wycięte elementy, papier typu flipchart lub formatu A1, klej. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Biologia (NPP: SP kl. 6 8) VII. Ekologia i ochrona środowiska. Uczeń: 1) wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu oraz wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami. Biologia (SPP: GIM kl. 2 3) IV. Ekologia. Uczeń: 1) przedstawia czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów w środowisku lądowym i wodnym; 8) wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu; wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami. Przyroda (SPP: SP kl. 6) 4. Najbliższa okolica. Uczeń: 1) rozpoznaje w terenie przyrodnicze (nieożywione i ożywione) oraz antropogeniczne składniki krajobrazu i wskazuje zależności między nimi; 2) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie na lądzie; 4) opisuje przystosowania budowy zewnętrznej i czynności życiowych organizmów lądowych do środowiska życia, na przykładach obserwowanych organizmów. 13. Krajobrazy świata. Uczeń: 1) charakteryzuje warunki klimatyczne i przystosowania do nich wybranych organizmów w [ ] krajobrazach strefowych: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej [ ]; 2) opisuje krajobrazy świata, w szczególności: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, [ ], rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie; 3) rozpoznaje i nazywa organizmy roślinne i zwierzęce typowe dla poznanych krajobrazów. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Dzika Afryka. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na znaczenie wody w przyrodzie i jej wpływ na życie organizmów. Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy oraz przygotowuje materiały potrzebne do stworzenia gałązki logicznej. DZIKA AFRYKA 4

Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji mieli zwrócić uwagę na znaczenie wody w przyrodzie i jej wpływ na życie organizmów. Prosi o dokończenie w zeszycie zdania: Po projekcji filmu Dzika Afryka wiem, że. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 1 (patrz s. 7). Uczniowie rozwiązują zadanie indywidualnie na podstawie informacji zapamiętanych z filmu oraz mapy fizycznej i mapy krajobrazowej świata. Poprawna odpowiedź Nazwa krajobrazu Zdjęcie A pustynia gorąca 3 B lasy równikowe 4 C sawanna 1 D krajobraz wysokogórski 2 Nauczyciel wprowadza lub przypomina definicję stref krajobrazowych. Są to obszary o podobnych warunkach klimatycznych i typowej dla nich roślinności, podczas opisywania których należy zwrócić uwagę przede wszystkim na roślinność, ponieważ w występowanie pewnych formacji roślinnych na danym obszarze jest ściśle związane z warunkami klimatycznymi. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy i rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 8). Prosi uczniów, aby przyjrzeli się schematom przestawiającym ekosystem i biosferę i spróbowali zdefiniować wskazane pojęcia*. Przykładowa odpowiedź biosfera powłoka ziemi, na której toczy się życie, obejmuje litosferę, hydrosferę i dolną warstwę atmosfery. biocenoza zespół populacji różnych gatunków zwierząt i roślin, który powiązany jest ze sobą zależnościami pokarmowymi oraz konkurencją biologiczną wewnątrzgatunkową i międzygatunkową; stanowi żywą częścią ekosystemu. biotop nieożywiona część ekosystemu, przestrzeń życiowa organizmów żywych. ekosystem układ ekologiczny, w którego skład wchodzą biocenoza wraz z biotopem, czyli część ożywiona i nieożywiona przestrzeni środowiska naturalnego. Nauczyciel inicjuje dyskusję pytaniem, czy przedstawione na zdjęciach i w filmie krajobrazy można nazwać ekosystemem. Następnie rozdaje karty pracy nr 3 (patrz s. 9). Każdy zespół ma uzupełnić mapę myśli na temat wskazanego przez prowadzonego (wylosowanego) ekosystemu Afryki, tj. lasu równikowego, sawanny, pustyni gorącej lub gór wysokich. Uczniowie muszą zastanowić się, skąd pochodzi woda na tym obszarze i jaką rolę tam odgrywa, na jakie trudności związane z biotopem narażone są zwierzęta żyjące w danym ekosystemie i w jaki sposób sobie z nimi radzą. Po upływie ustalonego czasu grupy prezentują efekty swojej pracy. Nauczyciel podkreśla, że jednym z ważnych czynników decydujących o warunkach środowiskowych jest woda. Zauważa, że afrykańskie sawanny to obszar z wyraźnie zaznaczoną porą suchą, podczas której brakuje wody, oraz porą deszczową, charakteryzującą się intensywnymi opadami. Okresy te decydują o rozwoju i zachowaniach całych populacji zwierząt. *W klasie 6 nauczyciel może wprowadzić pojęcia ekosystem, biotop, biocenoza i biosfera jako rozszerzenie treści podstawy programowej lub też ograniczyć się do wskazania ożywionych i nieożywionych elementów opisywanych krajobrazów. Uczniowie nie będą wówczas zastanawiać się nad korelacją strefa krajobrazowa ekosystem, lecz wskazywać, w jaki sposób elementy nieożywione krajobrazu wpływają na ożywione i odwrotnie. Przykładowa gałązka logiczna DZIKA AFRYKA 5

Prowadzący rozdaje grupom materiały (patrz s. 10, 11), za pomocą których przygotują gałązki logiczne dotyczące zależności między porami roku na sawannie a liczebnością populacji zwierząt roślinożernych. Dwie grupy opracowują gałązkę dotyczącą pory deszczowej, dwie dotyczącą pory suchej. Po upływie ustalonego czasu zespoły prezentują wyniki swojej pracy. FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel prosi klasę o wypełnienie karty samooceny (patrz s. 12). Przy każdym kryterium uczniowie wpisują w odpowiednią kolumnę imię lub nazwisko według własnego uznania. Dzięki temu nauczyciel będzie mógł określić, w jakim stopniu jego podopieczni opanowali materiał (nie należy jednak na tej podstawie wystawiać ocen za udział w lekcji). Zadanie domowe Przygotuj plakat A4 na temat wybranego zwierzęcia, które zaprezentowano w filmie Dzika Afryka. Plakat powinien zawierać zdjęcie lub rysunek zwierzęcia, systematykę, podstawowe dane, tj. wielkość, tryb życia, oraz informacje o ochronie i ciekawostki. Autorka scenariusza Anna Romańska nauczycielka przyrody w SP nr 130 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, trener, doradca metodyczny Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego; pasjonatka wykorzystania nowych technologii w edukacji przyrodniczej; autorka programu kształcenia przyrody Widzę, doświadczam, działam, innowacji pedagogicznej Multimedialna przygoda z przyrodą oraz scenariuszy zajęć publikowanych m.in. na stronach Ministerstwa Środowiska i w magazynie TIK w Edukacji ; współautorka ścieżki Odkrywcy świata w ramach ogólnopolskiego programu edukacyjnego #Superkoderzy i pakietu edukacyjnego do filmu przyrodniczego Królestwo; związana z grupą SuperBelfrzy RP. DZIKA AFRYKA 6

KARTA PRACY NR 1 Uzupełnij tabelę, podając nazwę zaznaczonego na mapie krajobrazu oraz numer odpowiadającego mu zdjęcia. Nazwa krajobrazu Zdjęcie A B C D 1 2 3 4 Mapa konturowa Afryki: opracowanie własne na podstawie http://sites.miis.edu/gsipm/files/2016/02/africa-151640_1280.png DZIKA AFRYKA 7

KARTA PRACY NR 2 Przyjrzyjcie się poniższym obrazkom i na ich podstawie zapiszcie definicje podanych pojęć. Atmosfera Biosfera Hydrosfera Litosfera BIOSFERA BIOCENOZA BIOTOP EKOSYSTEM Źródło ilustracji zamieszczonej z prawej strony: https://commons.wikimedia.org/wiki/file:all_of_me.gif DZIKA AFRYKA 8

KARTA PRACY NR 3 Uzupełnijcie mapę myśli. ŹRÓDŁO WODY ZNACZENIE WODY EKOSYSTEM WYZWANIA DLA ZWIERZĄT PRZYSTOSOWANIA ZWIERZĄT DZIKA AFRYKA 9

MATERIAŁY POTRZEBNE DO STWORZENIA GAŁĄZKI LOGICZNEJ Gałązka logiczna pozwala zauważyć związki przyczynowo-skutkowe. Schemat tworzy się w linii pionowej w kierunku od dołu do góry (efekt końcowy patrz s. 5). Dla jednej grupy należy przygotować następujące materiały: liść (7 kopii); strzałka JEŻELI (5 kopii); strzałka TO (6 kopii); opisy zależności rozcięte i pomieszane (1 kopia); papier typu flipchart lub formatu A1 przecięty na pół wzdłuż dłuższej krawędzi; klej. TO JEŻELI DZIKA AFRYKA 10

ZWIĘKSZA SIĘ LICZEBNOŚĆ POPULACJI ZMNIEJSZA SIĘ LICZEBNOŚĆ POPULACJI ZWIERZĘTA ŁĄCZĄ SIĘ W PARY, RODZĄ I WYCHOWUJĄ MŁODE ZWIERZĘTA SĄ BARDZIEJ NARAŻONE NA ATAKI DRAPIEŻNIKÓW I WYCIEŃCZENIE Z BRAKU WODY ZWIERZĘTA NIE MAJĄ PROBLEMU ZE ZDOBYCIEM POŻYWIENIA MIGRACJE ZWIERZĄT W POSZUKIWANIU WODY I POŻYWIENIA RÓŻNORODNOŚĆ POŻYWIENIA DLA ROŚLINOŻERCÓW BARDZO MAŁO POŻYWIENIA DLA ROŚLINOŻERCÓW ROŚLINNOŚĆ ROZWIJA SIĘ, MA POD DOSTATKIEM WODY ROŚLINNOŚĆ CZĘŚCIOWO ZAMIERA DESZCZE PADAJĄ PRZEZ KILKA MIESIĘCY BRAK OPADÓW PORA DESZCZOWA PORA SUCHA DZIKA AFRYKA 11

KARTA SAMOOCENY Kryterium Wiem/umiem Muszę poćwiczyć Jeszcze nie wiem /nie umiem Rozpoznaję na ilustracji główne ekosystemy Afryki. Lokalizuję na mapie główne ekosystemy Afryki. Wyjaśniam pojęcia ekosystem, biotop, biocenoza, biosfera. Podaję przystosowania organizmów do życia w różnych ekosystemach Afryki. Wskazuję zależności między porami roku na sawannie a życiem zwierząt. DZIKA AFRYKA 12

Geografia (NPP: SP kl. 7 8, SPP: GIM kl. 2 3) Jak woda kształtuje życie w Afryce? Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: określa znaczenie wody w przyrodzie i przedstawia jej obieg; omawia światowe zasoby wodne ze szczególnym uwzględnieniem wód powierzchniowych; wymienia i wskazuje na mapie wybrane formy wód lądowych na kontynencie afrykańskim; wskazuje przyczyny deficytów wody; przedstawia przykład rzeźbotwórczej roli wód płynących; uzasadnia potrzebę racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi (zwłaszcza w środowisku charakteryzującym się poważnymi niedoborami słodkiej wody). Metody i formy pracy praca indywidualna i w grupach; burza mózgów; wykład; dyskusja kierowana; obserwacja pośrednia. Środki dydaktyczne karty pracy; tablica interaktywna lub zestaw multimedialny; mapa fizyczna Afryki. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Geografia (NPP: SP kl. 7 8) XV. Wybrane problemy i regiony geograficzne Afryki [ ]. Uczeń: 2) wyjaśnia na podstawie map tematycznych istnienie strefowości klimatyczno-roślinno-glebowej w Afryce; 3) wyjaśnia związki między warunkami przyrodniczymi a możliwościami gospodarowania w strefie Sahelu oraz przyczyny procesu pustynnienia. Geografia (SPP: GIM kl. 2 3) 3. Wybrane zagadnienia geografii i fizycznej. Uczeń: 6) posługuje się ze zrozumieniem pojęciem wietrzenia i erozji; przedstawia rzeźbotwórczą rolę wód płynących, fal morskich, wiatru, lądolodów i lodowców górskich; 7) rozpoznaje i opisuje w terenie formy rzeźby powstałe w wyniku działania czynników rzeźbotwórczych. 10. Wybrane regiony świata. Relacje: człowiek przyroda gospodarka. Uczeń: 8) charakteryzuje na podstawie map tematycznych i wyjaśnia występowanie stref klimatyczno-roślinno-glebowych w Afryce; 9) wykazuje, na przykładzie strefy Sahelu, związek pomiędzy formami gospodarowania człowieka a zasobami wodnymi; uzasadnia potrzebę racjonalnego gospodarowania w środowisku charakteryzującym się poważnymi niedoborami słodkiej wody. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Dzika Afryka. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na aspekty związane z zasobami wody na kontynencie afrykańskim i uzupełnili kartę pracy nr 1 (patrz s. 17). Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na aspekty związane z zasobami wody na kontynencie afrykańskim. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel prosi wybranych uczniów o przedstawienie uzupełnionych kart pracy. DZIKA AFRYKA 13

Poprawne odpowiedzi 1. Kenii; wody, pożywienia; rafy koralowe 2. Nie, ponieważ na pustyni można spotkać zwierzęta, które przystosowały się do życia w tak suchym środowisku. 3. Np.: do picia, do schładzania się, do mycia, do życia (żyją w środowisku wodnym). Nauczyciel inicjuje dyskusję, pytając, do czego ludzie wykorzystują wodę. Uczniowie wypowiadają się swobodnie, a ich propozycje zapisywane są na tablicy w odpowiedniej kategorii (kategorie tworzą uczniowie z pomocą nauczyciela). Przewidywane odpowiedzi DO CZEGO LUDZIE WYKORZYSTUJĄ WODĘ? DZIEDZINA ŻYCIA PRZYKŁADY Czynności życiowe organizmów do życia (np. u dorosłego człowieka woda stanowi ok. 60% masy ciała) do picia do przygotowywania posiłków Higiena i utrzymanie czystości do mycia do prania do zmywania do sprzątania Rolnictwo do nawadniania pól do pojenia zwierząt Transport do przewożenia ludzi i towarów Przemysł w procesach produkcyjnych do schładzania urządzeń w charakterze rozpuszczalnika Energetyka do produkcji energii do schładzania urządzeń Turystyka i rekreacja jako źródło rekreacji i wypoczynku Medycyna jako środek leczniczy Nauczyciel prosi chętnych, aby sformułowali wnioski. Uczniowie powinni m.in. zauważyć, że woda jest potrzebna we wszystkich dziedzinach naszego życia, bez niej nie jest możliwe życie na Ziemi. Prowadzący przypomina, że zasoby wody na Ziemi są stałe i wynoszą około 1,4 mld km 3. Na tablicy interaktywnej przedstawia podział tych zasobów (patrz s. 18). Wybrani uczniowie odczytują procentowy udział wód z podziałem na wody słodkie i słone, wody powierzchniowe, podziemne, pokrywę lodową i lodowce oraz rzeki, bagna i jeziora. Następnie na prośbę nauczyciela samodzielnie formułują wnioski (powinni zauważyć, że wody słodkie, które mają podstawowe znaczenie dla organizmów żyjących na Ziemi, stanowią niewielką część ogólnych zasobów wody; wody powierzchniowe stanowią bardzo mały procent wód słodkich tylko 0,3%; najwięcej wody słodkiej gromadzi się w pokrywie lodowej i lodowcowej). Prowadzący zwraca uwagę na nierównomierne rozmieszczenie wód powierzchniowych na kontynencie afrykańskim związane z występowaniem stref klimatycznych i różną wielkością opadów. Rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 19). DZIKA AFRYKA 14

Poprawna odpowiedź G A F E C B D Nauczyciel nawiązuje do fragmentów filmu, w których pokazano, jak woda ciągle krąży w przyrodzie, zmieniając stan skupienia. Wyjaśnia, że dzieje się tak pod wpływem energii cieplnej Słońca. Dzięki niej woda paruje z powierzchni mórz, oceanów, rzek, jezior, obszarów bagiennych i lodowców, a także z powierzchni gleby i roślin. Niewidoczna para wodna unosi się do góry i schładza się, na pewnej wysokości ulega skropleniu, tworząc chmury, z których może padać śnieg, deszcz lub grad. Prowadzący dzieli klasę na trzy grupy i rozdaje karty pracy nr 3 (patrz s. 20). Uczniowie uzupełniają schemat obiegu wody w przyrodzie. Po upływie ustalonego czasu poszczególne grupy prezentują efekty swojej pracy. Poprawna odpowiedź Nauczyciel przedstawia uczniom kadry z filmu ilustrujące krajobrazy i formacje roślinne występujące w Afryce (patrz s. 21-24). Zwraca uwagę na rzeźbotwórczą rolę wód płynących. Wskazuje na mapie lokalizację jeziora Bogoria oraz równiny Serengeti. DZIKA AFRYKA 15

Prowadzący zauważa, że w każdym środowisku można znaleźć wiele organizmów, które przyczyniają się do całościowej różnorodności biologicznej ekosystemu. Niektóre ekosystemy są w stanie zapewnić przetrwanie większej różnorodności biologicznej niż inne. Film Dzika Afryka pokazuje ekosystemy bogate w różnorodność biologiczną (lasy deszczowe i rafy koralowe) oraz takie, w których można zaobserwować mniejszą różnorodność (np. pustynia Namib). Skala różnorodności biologicznej danego ekosystemu jest wskaźnikiem całościowego zdrowia tego ekosystemu. Prowadzący inicjuje dyskusję. Pyta, czy ekosystemy w Afryce, takie jak Serengeti, są podobne do ekosystemu, w którym uczniowie sami funkcjonują, czy może się różnią. Prosi uczniów, by zastanowili się, co już wiedzą o Afryce, a czego powinni się dowiedzieć, aby móc odpowiedzieć na zadane pytanie. Nauczyciel odwołuje się do kadrów przedstawiających pustynię Namib i sawannę w porze suchej. Uświadamia uczniom problem deficytu wody na świecie. Wskazuje na potrzebę racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi, ponieważ woda kształtuje życie w każdym miejscu na Ziemi. FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel rozdaje karty ewaluacji zajęć. Wykorzystując tarczę strzelecką, uczniowie mają ocenić w skali od zera do 10 materiał filmowy, swoje zainteresowanie tematem i zaangażowanie na lekcji oraz współpracę w grupie. Zadanie domowe 1. W jaki sposób można zmniejszyć codzienne zużycie wody w Twoim domu? 2. Odwiedź stronę internetową www.wodapitna.pl administrowaną przez PAH i dowiedz się, w jaki sposób możesz pomóc w dostarczeniu wody potrzebującym. 3. Stwórz dekalog ekologiczny, w którym podejmiesz zobowiązania prowadzące do zmniejszenia zużycia wody. Autorka scenariusza Hanna Habera nauczycielka i doradca metodyczny przyrody i geografii w Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli; autorka i współautorka publikacji metodycznych z zakresu przyrody, edukacji globalnej i wykorzystywania TIK w nauczaniu geografii. DZIKA AFRYKA 16

KARTA PRACY NR 1 Podczas projekcji zwróć uwagę na to, jak woda kształtuje życie w Afryce, a następnie wykonaj poniższe zadania. 1. Uzupełnij zdania. Jezioro Bogoria, którego obszar i najbliższe okolice zostały uznane za obszar chroniony, leży na terenie....... (nazwa państwa) Każdego roku, kiedy nadchodzi pora sucha, ponad milion antylop gnu i innych zwierząt roślinożernych wyrusza z równiny Serengeti na poszukiwanie... i.... W krystalicznie czystych i ciepłych wodach Morza Czerwonego powstały tętniące życiem.... 2. Namib uchodzi za najstarszą pustynię świata. W miejscowym języku namib oznacza miejsce, gdzie nic nie ma. Czy po obejrzeniu filmu Dzika Afryka zgadzasz się z tym stwierdzeniem? Uzasadnij swoją odpowiedź. 3. Do czego wykorzystują wodę zwierzęta w filmie Dzika Afryka? DZIKA AFRYKA 17

PODZIAŁ ZASOBÓW WODY NA ZIEMI Źródło: https://www.epodreczniki.pl/reader/c/148602/v/52/t/student-canon/m/inqqwm6n4v#inqqwm6n4v_d5e468 DZIKA AFRYKA 18

KARTA PRACY NR 2 Podpisz odpowiednimi literami wybrane formy wód lądowych: A. Nil; B. Jezioro Wiktorii; C. Tanganika; D. Niasa; E. Kongo; F. Niger; G. Czad. DZIKA AFRYKA 19

KARTA PRACY NR 3 Uzupełnijcie schemat przedstawiający obieg wody w przyrodzie, wpisując w kółka odpowiednie cyfry. 1. parowanie nad morzami i oceanami 2. parowanie nad lądami 3. opad nad oceanami 4. opad nad lądami 5. spływ powierzchniowy 6. wsiąkanie 7. odpływ podziemny Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem ilustracji dostępnej na stronie http://www.clioonline.se/kemi/7-9/omraaden/miljoekemi/vatten/ vattnets-kretslopp/ DZIKA AFRYKA 20

KRAJOBRAZY I FORMACJE ROŚLINNE WYSTĘPUJĄCE W AFRYCE W biegu górnym rzeki, który najczęściej znajduje się w górach, woda intensywnie niszczy podłoże po (erozja wgłębna). Wilgotny las równikowy jest niezwykle bogatym środowiskiem przyrodniczym. Żyje tam przeszło połowa wszystkich gatunków roślin i zwierząt świata. DZIKA AFRYKA 21

Gdy woda zalewa wulkaniczne doliny, powstają wielkie jeziora. To jezioro Bogoria w Kenii. Jezioro Bogoria to wyjątkowe miejsce, które upodobały sobie flamingi. DZIKA AFRYKA 22

Sawanna w porze suchej. Słoń musi wypić aż 200 l wody dziennie. Aby ją znaleźć, pokona nawet 50 km. Równina Serengeti. Nadeszła pora deszczowa. Sawanna budzi się do życia. DZIKA AFRYKA 23

Sawanna w porze deszczowej. Pustynia Namib. DZIKA AFRYKA 24

KARTA EWALUACJI ZAJĘĆ Oceń w skali od zera do 10: materiał filmowy, swoje zainteresowanie tematem i zaangażowanie na lekcji oraz współpracę w grupie. Materiał filmowy Moje zainteresowanie tematem Współpraca w grupie Moje zaangażowanie na lekcji DZIKA AFRYKA 25

Przyroda (NPP: SP kl. 4) Woda i jej stany skupienia Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: obserwuje stany skupienia wody; rozróżnia parowanie, skraplanie, topnienie i zamarzanie; bada doświadczalnie warunki zmiany stanu skupienia wody. Metody i formy pracy praca indywidualna i w grupach; doświadczenia; obserwacje; dyskusja; karty pracy. Środki dydaktyczne karty pracy; zestaw doświadczalny (czajnik elektryczny, kostki lodu, woda, talerzyk, łyżeczka, szklanka, kuchenna rękawica); tablica interaktywna lub zestaw multimedialny. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Przyroda (NPP: SP kl. 4) III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. Uczeń: 4) podaje przykłady opadów i osadów atmosferycznych oraz wskazuje ich stan skupienia. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Dzika Afryka. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na aspekty związane z zasobami wodą i przemianami jej stanu skupienia oraz uzupełnili kartę pracy nr 1 (patrz s. 28). Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy. Dzień wcześniej dzieli klasę na trzy grupy, rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 28) i rozpoczyna pierwsze doświadczenie: prosi dzieci, by nalały łyżeczkę zimnej wody na płaski talerz. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na aspekty związane z wodą i przemianami jej stanu skupienia. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel prosi wybranych uczniów o przedstawienie uzupełnionych kart pracy. Poprawne odpowiedzi 1. Kenia; wody, pożywienia 2. Np.: do picia, do schładzania się, do mycia, do życia (żyją w środowisku wodnym) Nauczyciel prosi uczniów, by wyjęli karty pracy nr 2 dotyczące rozpoczętego dzień wcześniej doświadczenia, które ma na celu odpowiedź na pytanie, czy zimna woda paruje. Uczniowie obserwują, co stało się z nalaną na talerz wodą i wyciągają wniosek (woda zniknęła, co oznacza, że zmieniła stan skupienia z ciekłego na gazowy, a zatem zimna woda paruje; woda paruje w każdej temperaturze). Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 3 (patrz s. 29) z opisem doświadczenia, które dowiedzie, czy można zrobić deszcz w szklance. Uczniowie ponownie pracują w grupach. Włączają czajnik elektryczny wypełniony wodą. Po zagotowaniu się wody nauczyciel przelewa jej część do szklanki. Uczniowie przykrywają szklankę suchym talerzykiem, po 2 min ostrożnie unoszą talerzyk nad szklankę, dokonują obserwacji i wyciągają wnioski. Dzieci powinny stwierdzić, że po podniesieniu talerzyka zobaczyły przemianę wody ze stanu ciekłego w stan gazowy, czyli parowanie w wyniku intensywnego parowania gorącej wody woda w stanie gazowym zaczęła się unosić, gdy napotkała zimną powierzchnię talerzyka, ochłodziła się i skropliła, duże krople nie mogły utrzymać się na spodzie talerzyka i spadły do szklanki czyli zaczął padać deszcz. DZIKA AFRYKA 26

Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 4 (patrz s. 29) z doświadczeniem, które pokazuje, co się stanie z kostkami lodu, gdy je podgrzejemy. Uczniowie ponownie włączają czajnik elektryczny wypełniony wodą. Po zagotowaniu się wody nauczyciel znów przelewa jej część do szklanki. Tym razem uczniowie przykrywają szklankę suchym talerzykiem i kładą na nim cztery kostki lodu. Po 2 min dokonują obserwacji i wyciągają wnioski. Dzieci powinny stwierdzić, że kostki znacznie się zmniejszyły, a przybyło wody w stanie ciekłym, a zatem mamy do czynienia z przemianą wody w stanie stałym w wodę w stanie ciekłym, czyli z topnieniem lodu. Nauczyciel nawiązuje do fragmentów filmu, w których pokazano, jak woda ciągle krąży w przyrodzie, zmieniając stan skupienia. Wyjaśnia, że dzieje się tak pod wpływem energii cieplnej Słońca. Dzięki niej woda paruje z powierzchni mórz, oceanów, rzek, jezior, obszarów bagiennych i lodowców, a także z powierzchni gleby i roślin. Niewidoczna para wodna unosi się do góry i schładza się, na pewnej wysokości ulega skropleniu, tworząc chmury, z których może padać śnieg, deszcz lub grad (warto tu odwołać się do drugiego doświadczenia). Prowadzący ilustruje swoją wypowiedź kadrami z filmu, które przedstawiają różne stany skupienia wody (patrz s. 30). Nauczyciel odwołuje się do obrazu przedstawiającego wędrówkę słoni w poszukiwaniu wody. Uświadamia uczniom problem deficytu wody na świecie. Wskazuje na potrzebę racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi, bo bez wody nie ma życia na Ziemi FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel rozdaje karty ewaluacji zajęć. Wykorzystując tarczę strzelecką, uczniowie mają ocenić w skali od zera do 10 materiał filmowy, swoje zainteresowanie tematem i zaangażowanie na lekcji oraz współpracę w grupie. Zadanie domowe W jaki sposób można zmniejszyć codzienne zużycie wody w Twoim domu? Autorka scenariusza Hanna Habera nauczycielka i doradca metodyczny przyrody i geografii w Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli; autorka i współautorka publikacji metodycznych z zakresu przyrody, edukacji globalnej i wykorzystywania TIK w nauczaniu geografii. DZIKA AFRYKA 27

KARTA PRACY NR 1 Podczas projekcji zwróć uwagę na zagadnienia związane z wodą i przemianami jej stanu skupienia, a następnie wykonaj poniższe zadania. 1. Uzupełnij zdania. Leżąca na równiku góra, której szczyty są pokryte lodem i śniegiem, to.... Każdego roku, kiedy nadchodzi pora sucha, ponad milion antylop gnu i innych zwierząt roślinożernych wyrusza z równiny Serengeti na poszukiwanie... i.... 2. Do czego wykorzystują wodę zwierzęta w filmie Dzika Afryka? KARTA PRACY NR 2 Czy zimna woda paruje? 1. Nalej łyżeczkę zimnej wody na płaski talerz. 2. Następnego dnia sprawdź, co stało się z wodą. 3. Zapisz obserwacje. 4. Zapisz wnioski. DZIKA AFRYKA 28

KARTA PRACY NR 3 Czy można zrobić deszcz w szklance? 1. Włącz czajnik elektryczny wypełniony wodą. 2. Gdy woda się zagotuje, poproś nauczyciela o przelanie części jej do szklanki. 3. Przykryj szklankę suchym talerzykiem. 4. Po 2 min załóż rękawicę kuchenną i ostrożnie unieś talerzyk nad szklankę. 5. Zapisz obserwacje. 6. Zapisz wnioski. KARTA PRACY NR 4 Co się stanie z kostkami lodu, gdy je podgrzejemy? 1. Włącz czajnik elektryczny wypełniony wodą. 2. Gdy woda się zagotuje, poproś nauczyciela o przelanie części jej do szklanki. 3. Przykryj szklankę suchym talerzykiem. 4. Na talerzyku połóż cztery kostki lodu. 5. Po 2 min sprawdź, co się stało. 6. Zapisz obserwacje. 6. Zapisz wnioski. DZIKA AFRYKA 29

RÓŻNE STANY SKUPIENIA WODY Kiedy temperatura powietrza spada poniżej 0 C, zamarzająca woda przybiera fantastyczne i niepowtarzalne kształty. Wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura powietrza. W wysokich górach woda występuje w postaci śniegu lub lodu (temperatury ujemne). DZIKA AFRYKA 30

Po długim okresie suszy na równinie Serengeti tworzą się chmury. Nadchodzi pora deszczowa. DZIKA AFRYKA 31

Pora deszczowa na sawannie. Sawanna w porze suchej. Słoń musi wypić aż 200 l wody dziennie. Aby ją znaleźć, pokona nawet 50 km. DZIKA AFRYKA 32

KARTA EWALUACJI ZAJĘĆ Oceń w skali od zera do 10: materiał filmowy, swoje zainteresowanie tematem i zaangażowanie na lekcji oraz współpracę w grupie. Materiał filmowy Moje zainteresowanie tematem Współpraca w grupie Moje zaangażowanie na lekcji DZIKA AFRYKA 33

Edukacja wczesnoszkolna (NPP: SP kl. 1 3) Wielkie przygody małych bohaterów Czas realizacji tematu 3 45 min Cele lekcji Uczeń: rozpoznaje i nazywa zwierzęta oraz rośliny przedstawione w filmie; przypisuje dane organizmy do określonego ekosystemu (las, pustynia); wymienia rodzaj pożywienia poszczególnych zwierząt i rozróżnia zwierzęta drapieżne, roślinożerne i wszystkożerne; tworzy proste łańcuchy pokarmowe; kształtuje umiejętność samodzielnego zdobywania i selekcji informacji pozyskiwanych z różnych źródeł. Metody i formy pracy praca indywidualna, w parach i w grupach; karty pracy; pogadanka; metody czynnościowe; metody gier i zabaw; elementy metody projektowej. Środki dydaktyczne globus; karty pracy; małe żetony lub plastikowe nakrętki; duży arkusz papieru podzielony na trzy części: ROŚLINOŻERCY, DRAPIEŻNIKI, WSZYSTKOŻERCY; większe ilustracje przedstawiające organizmy występujące w filmie lub kartoniki z ich nazwami; zadanie interaktywne; plastikowe obręcze lub papierowe talerzyki albo kolorowe kartki do tworzenia łańcuchów pokarmowych; pojemnik z patyczkami do lodów lub szpatułkami laryngologiczne z zapisanymi na nich nazwami zwierząt lub słowem KABOOM!; tablica interaktywna lub zestaw multimedialny. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu I. Edukacja polonistyczna. 1. Osiągnięcia w zakresie słuchania. Uczeń: 1) słucha z uwagą wypowiedzi nauczyciela, innych osób z otoczenia, w różnych sytuacjach życiowych, wymagających komunikacji i wzajemnego zrozumienia; okazuje szacunek wypowiadającej się osobie; 2) wykonuje zadanie według usłyszanej instrukcji; zadaje pytania w sytuacji braku rozumienia lub braku pewności zrozumienia słuchanej wypowiedzi; 5) słucha i czeka na swoją kolej, panuje nad chęcią nagłego wypowiadania się, szczególnie w momencie wskazywania tej potrzeby przez drugą osobę. 2. Osiągnięcia w zakresie mówienia. Uczeń: 1) wypowiada się płynnie, wyraziście, stosując adekwatne do sytuacji techniki języka mówionego: pauzy, zmianę intonacji, tempa i siły głosu; 2) formułuje pytania dotyczące sytuacji zadaniowych, wypowiedzi ustnych nauczyciela, uczniów lub innych osób z otoczenia; 3) wypowiada się w formie uporządkowanej i rozwiniętej na tematy związane z przeżyciami, zadaniem, sytuacjami szkolnymi, lekturą czy wydarzeniem kulturalnym; 6. Osiągnięcia w zakresie samokształcenia. Uczeń: 2) korzysta z różnych źródeł informacji, np. atlasów, czasopism dla dzieci, słowników i encyklopedii czy zasobów internetu i rozwija swoje zainteresowania; IV. Edukacja przyrodnicza. 1. Osiągnięcia w zakresie rozumienia środowiska przyrodniczego. Uczeń: 2) rozpoznaje i wyróżnia cechy ekosystemów, takich jak: łąka, jezioro, rzeka, morze, pole, staw, las, las gospodarczy; określa składowe i funkcje ekosystemu na wybranym przykładzie, np. las, warstwy lasu, polany, torfowiska, martwe drzewo w lesie; 3) rozpoznaje wybrane zwierzęta i rośliny, których w naturalnych warunkach nie spotyka się w polskim środowisku przyrodniczym; 4) odszukuje w różnych dostępnych zasobach, w tym internetowych, informacje dotyczące środowiska przyrodniczego, potrzebne do wykonania zadania, ćwiczenia; MALI GIGANCI 34

Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Mali giganci. Wcześniej warto przypomnieć nazwy kontynentów. Jeden uczeń kręci globusem, a drugi zamyka oczy i zatrzymuje globus palcem. Po otwarciu oczu stara się nazwać kontynent, na którym trzyma palec, a jeśli umiejętności na to pozwalają odczytać nazwy państw lub krain geograficznych. Zamiast globusa podczas zabawy można też wykorzystać narzędzie Google Earth (https://www.google.pl/intl/pl/earth). Bezpośrednio przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na to, na którym z kontynentów rozgrywa się akcja i jakie zwierzęta występują w filmie. Przed lekcją nauczyciel kopiuje i/lub odpowiednio przygotowuje karty pracy oraz pozostałe materiały. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel krótko omawia treść Małych gigantów, sprawdza, ile dzieci zapamiętały. Przypomina zaprezentowane zwierzęta i rośliny oraz środowisko, w którym dzieje się akcja (w trakcie można przyczepiać do tablicy ilustracje). Prowadzący prosi, aby każdy uczeń zadał koledze jedno pytanie na temat treści obejrzanego filmu lub jeśli grupa jest młodsza sam zadaje pytania. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel proponuje grę w parach (karta pracy nr 1, patrz s. 37). Rozdaje po dwie takie same plansze z ilustracjami oraz żetony lub plastikowe nakrętki. Każdy gracz zasłania swoją planszę, po czym wybiera jeden obrazek. Uczniowie na zmianę zadają sobie pytania dotyczące ilustracji w taki sposób, aby kolega mógł odpowiedzieć tylko Tak lub Nie i zakrywają żetonami (nakrętkami) obrazki niepasujące do zdobytej informacji. Wygrywa osoba, która pierwsza odgadnie nazwę organizmu wybranego przez kolegę. Należy zwrócić uwagę, aby uczniowie zadawali sobie pytania dotyczące wyglądu danego organizmu, trybu życia czy miejsca bytowania, a nie zgadywali ich nazwy. Jeśli nauczyciel pracuje z grupą uczących się czytać pierwszoklasistów lub utrwalających tę umiejętność drugoklasistów, może zaproponować wykreślankę (patrz karta pracy nr 2, s. 38) Łatwiejszą wersję można stworzyć na stronie http://www.swiatnauczyciela.pl/narzedzia/wykreslanka/generator. Następnie prowadzący zbiera dzieci w kręgu, pośrodku kładzie duży arkusz papieru podzielony na trzy części: RO- ŚLINOŻERCY, DRAPIEŻNIKI, WSZYSTKOŻERCY. Zadaje pytania o rodzaj pożywienia wybranych zwierząt, przy okazji wprowadzając zapisane na arkuszu pojęcia. Na arkuszu umieszcza w odpowiednich miejscach zdjęcia zwierząt lub kartoniki z ich nazwami. Posiłkując się zadaniem interaktywnym zamieszczonym na stronie https://www.buliba.pl/nasze-gry/gry-edukacyjne/lancuchy-pokarmowe.html prowadzący przedstawia dzieciom dokładniej wybrany łańcuch pokarmowy. Na koniec układa pośrodku kręgu plastikowe obręcze lub papierowe talerzyki albo kolorowe kartki oraz zdjęcia bohaterów filmu lub kartoniki z ich nazwami i prosi dzieci, aby spróbowały stworzyć łańcuch pokarmowy. Do utrwalenia wprowadzonego zagadnienia nauczyciel wykorzystuje grę Kaboom! Prowadzący dzieli klasę na kilka grup liczących 6 8 osób. Każdej grupie rozdaje 30 drewnianych patyczków po lodach lub szpatułek laryngologicznych, na których wcześniej zapisał nazwy zwierząt, i 10 patyczków z napisem KABOOM! Wszystkie 40 patyczków umieszcza w pojemniku w pionie, tak aby napisy były niewidoczne. Uczniowie po kolei losują patyczki, odczytują nazwy zwierząt i określają ekosystem, w którym funkcjonują (las, pustynia), oraz przyporządkowują zwierzę do danej grupy pokarmowej. Jeśli uczeń odpowie poprawnie, zatrzymuje patyczek dla siebie. Jeśli uczeń wylosuje patyczek z wyrazem KABOOM!, musi odłożyć wszystkie zdobyte patyczki do pojemnika. Warto wykorzystać planszę z podziałem zwierząt z poprzedniego ćwiczenia, ponieważ w tym zadaniu nie chodzi o sprawdzanie wiedzy, a jedynie o jej utrwalanie. Jeśli uczniowie kilkakrotnie wylosują sowę i powtórzą określenia: las, drapieżnik, z pewnością zapamiętają te informacje na dłużej. W zależności od potrzeb zadanie łatwo zmodyfikować można np. poprosić uczniów, aby układali zdania na temat danego zwierzęcia (miejsca występowania, trybu życia, wyglądu). Nauczyciel proponuje ostatnią aktywność informuje uczniów, że teraz wykonają komiks (w parach lub małych grupach, jeśli nauczyciel ma do dyspozycji papier formatu A1; przykładowe kadry patrz s. 39, 40). Dzieci muszą wybrać ekosystem oraz zwierzę, które będzie bohaterem komiksu. FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel pyta uczniów, co najlepiej zapamiętali, które zadanie podobało im się najbardziej. Prosi o uzasadnienie swojej wypowiedzi. Tak prowadzi rozmowę, by zachęcić podopiecznych do poznania innych ekosystemów w innych częściach świata lub zorganizowania wycieczki do pobliskiego lasu i scharakteryzowania panujących tam warunków oraz napotkanej flory i fauny. Zadanie domowe Wykonaj zadanie z karty pracy w domu. MALI GIGANCI 35

Autorka scenariusza Joanna Apanasewicz nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Małej Szkole w Koninie Żagańskim i języka angielskiego w klasach młodszych i w przedszkolu; trenerka w programie Mistrzowie Kodowania; autorka scenariuszy i artykułów dotyczących wykorzystania technologii informacyjno-komputerowych w edukacji; uwielbia prace ręczne, wykonuje proste pomoce dydaktyczne przy wykorzystaniu prostych przedmiotów z otoczenia; członkini grupy Superbelfrzy RP, aktywnie działa na Facebooku w grupie SuperbelfrzyMini. MALI GIGANCI 36

KARTA PRACY NR 1 Wybierz jeden obrazek. Na zmianę zadawajcie sobie z kolegą pytania dotyczące ilustracji w taki sposób, aby dało się odpowiedzieć tylko Tak lub Nie. Uwaga! Pytania powinny dotyczyć wyglądu danego organizmu, trybu życia czy miejsca bytowania, np.: Czy twój organizm to zwierzę?, Czy twoje zwierzę prowadzi nocny tryb życia?. Zakrywaj obrazki niepasujące do zdobytej informacji. Wygrywa osoba, która pierwsza odgadnie nazwę organizmu wybranego przez kolegę. MALI GIGANCI 37

KARTA PRACY NR 2 Wykreśl nazwy 16 organizmów. Nazwy mogą być zapisane poziomo i pionowo. MALI GIGANCI 38

PRZYKŁADOWE KADRY KOMIKSU MALI GIGANCI 39

MALI GIGANCI 40

KARTA PRACY W DOMU Wybierz jedno ze zwierząt i postaraj się znaleźć jak najwięcej ciekawostek na jego temat. Możesz je przedstawić za pomocą rysunku, mapy myśli lub książeczki, którą wykonasz według poniższej instrukcji. Do zbierania informacji wykorzystaj albumy przyrodnicze, słowniki, leksykony, encyklopedie lub sieć internet. Pamiętaj, aby nie przepisywać wszystkich informacji, a jedynie wybrać te najciekawsze. Możesz poprosić o pomoc rodziców. MALI GIGANCI 41

Biologia (NPP: SP kl. 5 8, SPP: GIM kl. 2 3) Przyroda (NPP: SP kl. 4, SPP: SP kl. 5 6) Niezwykłe gryzonie Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: charakteryzuje systematykę i tryb życia wybranych organizmów na przykładzie pasikoniszki i pręgowca; podaje cechy ssaków, w tym gryzoni; wskazuje przykłady współzależności antagonistycznych i nieantagonistycznych w przyrodzie; definiuje pojęcie konkurencji; wymienia czynniki, o które mogą konkurować organizmy; opisuje działania, które pozwalają zapobiegać lub zwyciężać w konkurencji. Metody i formy pracy praca indywidualna, w parach i w grupach; burza mózgów; wykład ilustrowany; karty pracy. Środki dydaktyczne karty pracy; losy; tekst źródłowy; rebus; schemat; kartony. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Biologia (NPP: SP kl. 5 8) II. Różnorodność życia. 1. Klasyfikacja organizmów. Uczeń: 2) przedstawia charakterystyczne cechy organizmów pozwalające przyporządkować je do jednego z odpowiedniego królestwa. 7. Różnorodność i jedność świata zwierząt: 13) ssaki uczeń: b) dokonuje obserwacji przedstawicieli ssaków [ ] i przedstawia ich cechy wspólne oraz opisuje przystosowania ssaków do życia w różnych środowiskach. VII. Ekologia i ochrona środowiska. Uczeń: 3) analizuje oddziaływania antagonistyczne: konkurencję wewnątrzgatunkową i międzygatunkową, pasożytnictwo, drapieżnictwo i roślinożerność; 4) analizuje oddziaływania nieantagonistyczne: mutualizm obligatoryjny (symbioza), mutualizm fakultatywny (protokooperacja) i komensalizm. Biologia (SPP: GIM kl. 2 3) III. Systematyka [ ]. Uczeń: 9) wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów [ ], mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela jednej z wymienionych grup na podstawie obecności tych cech. IV. Ekologia. Uczeń: 1) przedstawia czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmów w środowisku lądowym i wodnym; 2) wskazuje, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasoby, o które konkurują jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej. Przyroda (NPP: SP kl. 4) VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. Uczeń: 6) wymienia i opisuje czynniki warunkujące życie na lądzie oraz przystosowania organizmów do życia; 9) odróżnia organizmy samożywne i cudzożywne, podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się, wskazuje przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu. MALI GIGANCI 42

Przyroda (SPP: SP kl. 5 6) 4. Najbliższa okolica. Uczeń: 2) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie na lądzie; 4) opisuje przystosowania budowy zewnętrznej i czynności życiowych organizmów lądowych do środowiska życia, na przykładach obserwowanych organizmów. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Mali giganci. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na przedstawione w filmie gatunki gryzoni, ich cechy budowy i tryb życia, które pozwalają im przetrwać w zamieszkiwanym środowisku. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na cechy budowy i tryb życia gryzoni. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy nr 1 (patrz s. 45), następnie dzieli klasę na cztery grupy. Każdy zespół losuje zadanie (patrz s. 48). Po upływie określonego czasu grupy prezentują wyniki swojej pracy. Pozostali uczniowie po weryfikacji odpowiedzi uzupełniają brakujące dane w swoich kartach gatunku. Nauczyciel prosi uczniów o porównanie obu gatunków. Grupy 1 i 2 poszukują cech wspólnych, grupy 3 i 4 cech różniących. Po upływie ustalonego czasu zespoły przedstawiają wnioski. Prowadzący rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 49; warto zauważyć, że pozostałe określenia są cechami wspólnymi dla rzędu gryzoni), następnie prosi uczniów, by na podstawie filmu spróbowali dokonać analizy warunków i środowiska życia obu gatunków i dokończyli zdanie: Aby przeżyć, bohaterowie filmu muszą. Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 3 (patrz s. 49). Uczniowie w parach rozwiązują rebus, następnie szukają skojarzeń i synonimów słowa KONKURENCJA. Zastanawiają się, co może ono oznaczać w przyrodzie, w jaki sposób lub o co mogą konkurować ze sobą organizmy. Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 4 (patrz s. 50). Omawia schemat, wyjaśniając, czym różnią się współzależności antagonistyczne od nieantagonistycznych*. Następnie rozdaje grupom paski z opisami różnych współzależności (patrz s. 51). Uczniowie zapoznają się z informacjami na paskach, szukają nazw tych, których brakowało na schemacie (konkurencja, neutralizm) i próbują dopasować je do odpowiedniej grupy. Po uzupełnieniu schematu prowadzący rozdaje paski z przykładami współzależności (patrz s. 51) i prosi uczniów o dopasowanie przykładów do opisów. Po upływie ustalonego czasu zespoły prezentują wyniki swojej pracy. FAZA PODSUMOWUJĄCA Na koniec zajęć nauczyciel rozdaje karty pracy nr 5. Uczniowie indywidualnie, w parach lub w grupach rozwiązują zadanie sprawdzające umiejętność nazwania przykładowych współzależności antagonistycznych według poznanej na lekcji klasyfikacji. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiają efekty swojej pracy. Zadanie domowe Wykonaj zadanie z karty pracy w domu. *W klasach młodszych nauczyciel może wprowadzić pojęcia współzależności antagonistycznej i nieantagonistycznej oraz omówić ich rodzaje jako rozszerzenie treści podstawy programowej. Lepiej jednak zrezygnować z tych treści i skupić się na zależnościach pokarmowych i konkurencji między przedstawicielami tego samego gatunku oraz między gatunkami. Wskazane jest też rozróżnienie drapieżników i roślinożerców. Uczniowie mogą np. podzielić występujące w filmie zwierzęta na dwie grupy i omówić cechy budowy zewnętrznej drapieżników lub stworzyć łańcuchy pokarmowe. MALI GIGANCI 43

Zadanie dla dociekliwych W przypadku konkurencji obie populacje odnoszą straty. W jaki sposób zwierzęta mogą uniknąć konkurencji lub zwyciężyć w tej interakcji? Autorka scenariusza Anna Romańska nauczycielka przyrody w SP nr 130 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, trener, doradca metodyczny Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego; pasjonatka wykorzystania nowych technologii w edukacji przyrodniczej; autorka programu kształcenia przyrody Widzę, doświadczam, działam, innowacji pedagogicznej Multimedialna przygoda z przyrodą oraz scenariuszy zajęć publikowanych m.in. na stronach Ministerstwa Środowiska i w magazynie TIK w Edukacji ; współautorka ścieżki Odkrywcy świata w ramach ogólnopolskiego programu edukacyjnego #Superkoderzy i pakietu edukacyjnego do filmu przyrodniczego Królestwo; związana z grupą SuperBelfrzy RP. MALI GIGANCI 44

KARTA PRACY NR 1 Królestwo SYSTEMATYKA Gromada Rząd Rodzina Rodzaj Gatunek Ekosystem Sposób odżywiania się Liczba miotów w ciągu roku: Liczba miotów w ciągu roku:...... Czas trwania ciąży: Czas trwania ciąży: TRYB ŻYCIA Rozmnażanie... Ilość młodych w miocie:... Kto opiekuje się młodymi:... Ilość młodych w miocie:... Kto opiekuje się młodymi:...... Kiedy młode opuszczają gniazdo: Kiedy młode opuszczają gniazdo:...... Kiedy młode osiągają dojrzałość płciową? Kiedy młode osiągają dojrzałość płciową?...... MALI GIGANCI 45

PASIKONISZKA STEPOWA Pod tą oryginalną nazwą kryje się jeszcze bardziej oryginalne stworzenie królestwa zwierząt. Swoisty wilk wśród rzędu gryzoni, wyjący do księżyca i grasujący na swoje ofiary po pustyniach Ameryki. Należąca do gromady ssaków pasikoniszka ma trójkątną w kształcie głowę z wysoko osadzonymi, dużymi uszami i równie wielkimi, czarnymi oczami, które przystosowane są do nocnego trybu życia. Futro jest gęste, szczególnie na korpusie. Ogon wynosi 1/3 długości ciała. Gryzonie te należą do rodziny chomikowatych i żyją w północnym Meksyku i w południowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych (głównie stany Teksas, Nowy Meksyk, Arizona, Kalifornia i Newada). Występują na terenach pustynnych i preriowych. Przed upałami chronią się w norach pod ziemią. Pasikoniszka stepowa to jeden z trzech gatunków należących do rodzaju pasikoniszek. Prowadzi nocny tryb życia. Podczas polowań mogą przemierzyć wiele kilometrów, w czasie, których wykorzystują bardzo dobry węch i słuch. Do ich diety zaliczyć można wszelakie bezkręgowce spotykane na amerykańskiej pustyni, w tym śmiertelnie jadowite skorpiony i pająki. Swoją drapieżność nie ograniczają tylko do bezkręgowców. Polują też na niewielkie węże, jaszczurki, a nawet inne drobne gryzonie, w tym przedstawicieli własnego gatunku. Jednak najniezwyklejsze jest polowanie na jadowite gatunki skorpionów. W czasie ataku potrafią być wielokrotnie ukłute kolcem jadowym w głowę i tułów. Jednak obserwując walkę i nieustanne żądlenia, widać, że drapieżnik nie odczuwa żadnych skutków powodowanych przez atak skorpiona, nawet w przypadku najbardziej jadowitego w tej części kontynentu arizońskiego czarnego skorpiona. Ta niespotykana odporność wynika z milionów lat ewolucji i doboru naturalnego, jaki zaszedł u tego rodzaju. Po pełnej polowań nocy pasikoniszki muszą się skryć w swoich norach nim nastanie świt. Osamotniony osobnik, który nie zdążył się ukryć, jest narażony na całą pulę zagrożeń, poczynając od niebezpiecznego upału i skwaru pustynnego dnia. Kiedy temperatury na nagrzanej ziemi osiągają nawet 48 C, łatwo jest o udar lub odwodnienie. Osobniki takie są łatwym łupem dla dziennych drapieżników, m.in. orłów, sokołów i kukawek. Nie są to warunki dla pasikoniszek, które nieprzyjazny skwar wolą przeczekać w chłodnych i bezpiecznych norach. Często nory te dzielą wraz z nieświszczukami, zwanymi popularnie pieskami preriowymi. Liczne obserwacje pozwalają wywnioskować, że oba gatunki tolerują się wzajemnie w jednym systemie tuneli. Samica rodzi w ciągu roku od dwóch do trzech miotów. Po liczącej 32 47 dni ciąży rodzi od dwóch do siedmiu młodych, średnio czworo. Najczęściej przypada to w okresie pomiędzy późną jesienią a wczesną wiosną (od września do lutego). Młodymi opiekują się oboje rodzice. To rzadkie w świecie gryzoni, gdzie młodymi dwóch do siedmiu młodych, średnio czworo się zwykle matka. Młode rodzą się nagie i ślepe z wagą nieprzekraczającą 3 g. Gniazdo opuszczają po czterech pięciu tygodniach, a dojrzałość płciową osiągają w okresie trzeciego miesiąca. Źródło: http://hipcio.sklep.pl/informacja/57/pasikoniszka MALI GIGANCI 46

PRĘGOWIEC AMERYKAŃSKI Pręgowiec amerykański należy do królestwa zwierząt. Żyje licznie we wszystkich wschodnich stanach USA i na południowym wschodzie Kanady. Najczęściej zamieszkuje lasy liściaste. Żyje głównie na ziemi i podczas leśnych wędrówek wydeptuje sobie stałe trasy i ścieżki. Jak duża część rzędu gryzoni zakłada pod ziemią rozległe i skomplikowane korytarze, często pod zwalonymi i wyrwanymi drzewami, stale je rozbudowując. Większość roku spędza samotnie broniąc terytorium w pobliżu swojej nory. Ogon pręgowca jest pokryty nastroszonym, lecz niezbyt długim włosem, a w czasie biegu pręgowiec unosi go do góry. Jego sierść ma kolor rudawy, wzdłuż grzbietu ciągnie się pięć czarnych pręg oddzielonych od siebie szarymi smugami. Ciało pokryte włosami jest cechą prawie wszystkich ssaków, do których gromady należy nasz bohater. Pręgowiec amerykański to gatunek należący do rodzaju Tamias (Pręgowiec) z rodziny wiewiórkowatych. Nie jest wybrednym zwierzęciem i jego jadłospis jest bardzo obszerny. Najczęściej żywi się różnymi nasionami, orzechami i jagodami. Od czasu do czasu zjada nawet ślimaki, owady, pająki, a nawet pisklęta i ptasie jaja. Niekiedy chwyta też myszy i małe węże. Najwięcej pożywienia znajdują w lesie na ziemi, jednak jeśli jest to konieczne potrafi zrywać orzechy i owoce wiszące jeszcze na drzewie. U pręgowca występują worki policzkowe, które wypełnione pokarmem mogą osiągnąć wielkość głowy. Po znalezieniu pokarmu zjada tylko jego część, a resztę chowa jako zapasy na zimę w którejś ze swoich licznych kryjówek. Pręgowiec ma bardzo dobry węch, który pomaga mu w szukaniu zapasów. Najczęściej rozmnaża się dwa razy w roku. Po raz pierwszy następuje to między lutym, a kwietniem, później między czerwcem, a sierpniem. wychowanie młodych spada na barki samicy. Ciąża trwa 31 dni i po tym czasie w bezpiecznie wygrzebanym gnieździe rodzi się 4 5 młodych. Przez okres miesiąca żywią się mlekiem matki, potem zaczynają jej towarzyszyć w wyprawach po pokarm. W wieku 6 8 tygodni opuszczają gniazdo i rozpraszają się po okolicy. Młode rozwijają się bardzo szybko. W wieku trzech miesięcy są już całkowicie dojrzałe. Wyruszają wtedy na poszukiwanie własnego terytorium, gdzie zadomawiają się i spędzają zimę. Z reguły następnej wiosny są już zdolne do rozrodu. Źródło: opracowanie własne na podstawie https://pl.wikipedia.org/wiki/pr%c4%99gowiec_ameryka%c5%84ski, http://www.ekologia.pl/wiedza/zwierzeta/pregowiec-amerykanski MALI GIGANCI 47

LOSY Z ZADANIAMI Grupa 1 Na podstawie otrzymanego tekstu uzupełnijcie cześć tabeli dotyczącą systematyki pasikoniszki stepowej. Grupa 2 Na podstawie otrzymanego tekstu uzupełnijcie cześć tabeli dotyczącą trybu życia pasikoniszki stepowej. Grupa 3 Na podstawie otrzymanego tekstu uzupełnijcie cześć tabeli dotyczącą systematyki pręgowca amerykańskiego. Grupa 4 Na podstawie otrzymanego tekstu uzupełnijcie cześć tabeli dotyczącą trybu życia pręgowca amerykańskiego. MALI GIGANCI 48

KARTA PRACY NR 2 Podkreśl wspólne cechy ssaków. 7 kręgów szyjnych pojedyncza para ciągle wzrastających siekaczy obecność wytworów naskórka krótkie kończyny i długi ogon ciało pokryte włosami brak kłów duża rozrodczość młode po urodzeniu karmione mlekiem matki służą człowiekowi jako zwierzęta domowe lub laboratoryjne głównie żyworodne obecność gruczołów w skórze (potowe, łojowe, zapachowe, mleczne) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- KARTA PRACY NR 3 Rozwiąż rebus. ń = N A L k = n Źródło ilustracji: https://pixabay.com MALI GIGANCI 49

KARTA PRACY NR 4 Uzupełnij schemat. MALI GIGANCI 50

PASKI DO KARTY PRACY NR 4 WILK POLUJE NA DZIKA DRAPIEŻNICTWO sposób odżywiania się organizmów, polegający na wykorzystaniu jako pokarm ciała innego zwierzęcia prowadzący do śmierci ofiary. SOWA I ŻMIJA POLUJĄ NA MYSZ KONKURENCJA jedna z interakcji, w której dwie populacje tego samego lub różnych gatunków, zazwyczaj o podobnych wymaganiach środowiskowych, rywalizują o ten sam czynnik środowiskowy (np. pokarm, partner, przestrzeń, światło, woda). KLESZCZ ŻYJE W CIELE LISA PASOŻYTNICTWO forma współżycia dwóch organizmów, z których jeden czerpie z tego korzyści, a drugi ponosi szkody. POPULACJA NIEDŹWIEDZI POLARNYCH I NIEDŹWIEDZI BRUNATNYCH NEUTRALIZM typ współżycia, w którym populacje nie wpływają na siebie w sposób bezpośredni. GRZYBY ŻYJĄ W SYMBIOZIE Z KORZENIAMI DRZEW MUTUALIZM cechujące się obopólnymi korzyściami, w stopniu tak dużym, że praktycznie uzależnia od siebie obie populacje. DO MUSZLI, W KTÓREJ MIESZKA RAK PUSTELNIK PRZYTWIERDZA SIĘ UKWIAŁ PROTOKOOPERACJA oddziaływanie międzygatunkowe opierające się na współpracy dwóch populacji, które odnoszą wzajemne korzyści, lecz mogą żyć także samodzielnie. To współżycie korzystne, lecz niekonieczne. HIENA ZJADA POZOSTAWIONE PRZEZ LWA RESZTKI POKARMU KOMENSALIZM inaczej współbiesiadnictwo, jeden organizm czerpie widoczne korzyści, nie szkodząc drugiemu. MALI GIGANCI 51

KARTA PRACY NR 5 Wstaw odpowiednie znaki: jeśli jest to przykład pasożytnictwa > jeśli jest to przykład drapieżnictwa jeśli jest to przykład konkurencji TASIEMIEC NIEDŹWIEDŹ CZŁOWIEK PSTRĄG SARNA JELEŃ SĘP HIENA WILK RYŚ PCHŁA PIES KOT MYSZ WILK SARNA -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- KARTA PRACY W DOMU Podaj cztery przykłady współzależności antagonistycznych zaprezentowanych w filmie Mali giganci. Uzupełnij tabelę według wzoru. Lp. Przykład Rodzaj zależności Opis 1. pręgowiec łoś konkurencja międzygatunkowa pręgowiec konkuruje z łosiem o pożywienie (żołędzie) 2. 3. 4. 5. MALI GIGANCI 52

Geografia (SPP: GIM kl. 2 3) Charakterystyka stref klimatycznych Ameryki Północnej Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: określa wpływ wybranych czynników klimatotwórczych na klimat Ameryki Północnej; wskazuje na mapie Ameryki Północnej strefy klimatyczne, podaje ich nazwy oraz odpowiadające im typy klimatu; na podstawie klimatogramów opisuje cechy wybranych typów klimatu; przyporządkowuje rośliny i zwierzęta do wybranych stref klimatycznych Ameryki Północnej; określa antropogeniczne przyczyny i skutki zmian klimatu; proponuje sposoby przeciwdziałania zmianom klimatu. Metody i formy pracy praca indywidualna, w grupach i z całym zespołem; wykład; dyskusja kierowana; burza mózgów; karty pracy. Środki dydaktyczne karty pracy; atlas geograficzny; podręcznik; tablica interaktywna lub zestaw multimedialny; mapa fizyczna Ameryki Północnej. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Geografia (SPP: GIM kl. 2 3) 1. Mapa umiejętności czytania, interpretacji i posługiwania się mapą. Uczeń: 2) odczytuje z map informacje przedstawione za pomocą różnych metod kartograficznych; 5) dobiera odpowiednią mapę w celu uzyskania określonych informacji geograficznych; 8) analizuje i interpretuje treści map ogólnogeograficznych, tematycznych, turystycznych. 3. Wybrane zagadnienia geografii i fizycznej. Uczeń: 1) charakteryzuje wpływ głównych czynników klimatotwórczych na klimat; 2) charakteryzuje na podstawie wykresów lub danych liczbowych przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych w ciągu roku w wybranych stacjach meteorologicznych położonych w różnych strefach klimatycznych; oblicza amplitudę i średnią temperaturę powietrza; wykazuje na przykładach związek między wysokością Słońca a temperaturą powietrza; 3) wykazuje zróżnicowanie klimatyczne Ziemi na podstawie analizy map temperatury powietrza i opadów atmosferycznych oraz map stref klimatycznych na Ziemi. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Mali giganci. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na aspekty związane ze strefami klimatycznymi występującymi w Ameryce Północnej i uzupełnili kartę pracy nr 1 (patrz s. 57). Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na aspekty związane ze strefami klimatycznymi występującymi w Ameryce Północnej. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel prosi wybranych uczniów o przedstawienie uzupełnionych kart pracy. Poprawne odpowiedzi 1. liściaste i mieszane; np. puchacz wirginijski, wilk szary, łoś wschodnioamerykański, żaba drzewna; pustynnych lub pustyni Sonora; np. skorpion, grzechotnik, myszołowiec, żółw, jaszczurka MALI GIGANCI 53

2. strefa klimatów umiarkowanych świadczy o tym występowanie czterech pór roku, drzew liściastych, takich jak np. dąb oraz zwierząt takich jak łoś, puchacz, wilk szary; strefa klimatów zwrotnikowych świadczy o tym występowanie roślinności sucholubnej i gromadzącej wodę (kaktusy), istnienie wyschniętych koryt rzecznych, twarda, wysuszona ziemia z powodu bardzo małej ilości opadów lub ich braku Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup (losowe odliczanie do pięciu) i rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 58 60). Posługując się atlasem i samodzielnie dobranymi mapami, uczniowie uzupełniają tabelę. Po upływie ustalonego czasu poszczególne zespoły prezentują wyniki pracy w kolejności zgodnej z numeracją grup. Nauczyciel prosi uczniów o ułożenie wypełnionych pięciu kart w taki sposób, aby odwzorować rzeczywiste położenie stref klimatycznych na kontynencie. Przewidywane odpowiedzi STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA Strefa klimatów okołobiegunowych TYP KLIMATU subpolarny (podbiegunowy) polarny (biegunowy) N Strefa klimatów umiarkowanych Odmiany ciepłe: morski przejściowy kontynentalny z odmianą wybitnie kontynentalną suchy kontynentalny z odmiana wybitnie suchą Odmiany chłodne: morski przejściowy kontynentalny wybitnie kontynentalny Strefa klimatów podzwrotnikowych morski kontynentalny suchy kontynentalny z odmiana wybitnie suchą Strefa klimatów zwrotnikowych wilgotny z odmianą kontynentalną suchy kontynentalny z odmiana wybitnie suchą Strefa klimatów równikowych wybitnie wilgotny wilgotny suchy i wybitnie suchy Prowadzący pyta uczniów, co dostrzegają. Uczniowie powinni zauważyć, że klimat Ameryki Północnej jest niezwykle zróżnicowany, występują tam wszystkie strefy klimatyczne oraz wszystkie typy klimatu. Nauczyciel rozpoczyna dyskusję na temat przyczyn tak dużego zróżnicowania klimatycznego Ameryki Północnej. Uczniowie swobodnie wypowiadają się na temat wybranych czynników kształtujących klimat tego kontynentu (mogą korzystać z podręczników, atlasów); zapisują swoje pomysły w tabeli na tablicy, która uwzględnia zależności przyczynowo-skutkowe. MALI GIGANCI 54

Przewidywane odpowiedzi WYBRANE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE KLIMAT AMERYKI PÓŁNOCNEJ CZYNNIK KSZTAŁTUJĄCY KLIMAT SKUTEK położenie geograficzne Im dalej od równika, tym mniej energii słonecznej dociera do powierzchni Ziemi. ukształtowanie terenu Południkowy układ Kordylierów ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat tego kontynentu. Te same wysokie łańcuchy górskie umożliwiają swobodny przepływ mas powietrza w kierunku północnym i południowym. Zdarza się latem, że ciepłe i wilgotne powietrze znad Zatoki Meksykańskiej dociera aż do południowej Kanady. Zimą natomiast polarne powietrze dociera do półwyspu Floryda, niszcząc przymrozkami np. plantacje pomarańczy. oddziaływanie prądów morskich Zachodnie wybrzeża są obmywane przez zimny prąd Kalifornijski, co powoduje zmniejszenie opadów na obszarach pozostających w zasięgu oddziaływania tego prądu. Wschodnie wybrzeża mają większą sumę opadów, ponieważ oblewane są przez wody ciepłego Prądu Zatokowego. wysokość nad poziomem morza Wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza spada temperatura powietrza. Na ogół obszary górskie charakteryzują się wzrostem sumy opadów. różne właściwości rozległych obszarów lądowych i morskich Powietrze nad morzami i oceanami jest bardziej wilgotne niż masy powietrza nad powierzchniami lądowymi. Powietrze morskie sprawia, że lata są chłodniejsze, zimy cieplejsze, zaś sumy opadów wyższe niż na obszarach pozostających pod wpływem kontynentalnych mas powietrza. Nauczyciel zwraca uwagę na rozciągłość południkową kontynentu, która sprawia, że Ameryka Północna leży w zasięgu wszystkich stref klimatycznych. Prowadzący nawiązuje do filmu, przypominając o przedstawionych w nim strefach klimatycznych: strefie klimatów umiarkowanych (klimat umiarkowany ciepły przejściowy) i strefie klimatów zwrotnikowych (klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy z odmianą wybitnie suchą). Prezentuje klimatogramy przedstawiające rozkłady temperatury i opadów w ciągu roku w tych dwóch wybranych typach klimatu występującego w Ameryce Północnej (patrz s. 61). Prosi uczniów, by odczytali minimalne i maksymalne średnie miesięczne temperatury powietrza, obliczyli roczną amplitudę i średnią temperaturę powietrza oraz określili wielkość opadów w ciągu roku. Nauczyciel prosi uczniów, aby posługując się atlasem, określili występującą w Ameryce Północnej roślinność naturalną dla wymienionych odmian klimatu. Przewidywane odpowiedzi klimat umiarkowany ciepły przejściowy lasy liściaste i mieszane; klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy z odmianą wybitnie suchą pustynie i półpustynie Nauczyciel prosi o przypomnienie nazw zwierząt, które wypisali w karcie pracy nr 1. Uczniowie wymieniają nazwy zwierząt i przyporządkowują je do właściwej formacji roślinnej, tj. amerykańskich lasów liściastych i mieszanych oraz pustyni Sonora. Prowadzący wskazuje na mapie lokalizację pustyni, ilustruje i uzupełnia wypowiedzi uczniów, wyświetlając kadry z filmu i zdjęcia z innych źródeł (patrz s. 62 65), oraz dodaje własny komentarz. MALI GIGANCI 55

Nauczyciel odwołuje się do obrazu przedstawiającego las liściasty i prosi uczniów o wskazanie zagrożeń klimatycznych dla tej i innych formacji roślinnych. Przewidywane odpowiedzi anomalia pogodowe (np. nietypowe okresy suszy lub intensywnych opadów, nietypowe dla danych obszarów silne wiatry) coraz częstsze gwałtowne zjawiska atmosferyczne (np. wichury, intensywne opady deszczu, gradu) systematyczny wzrost temperatury powietrza pod wpływem znacznego zwiększenia emisji gazów cieplarnianych do atmosfery (efekt cieplarniany) występowanie kwaśnych deszczy tworzenie się smogu występowanie upałów i susz, a w konsekwencji ogromnych pożarów np. w Chorwacji, Grecji Prowadzący zwraca uwagę na ingerencję człowieka w atmosferę ziemską, np. poprzez spalanie coraz większej ilości paliw kopalnych. Często przynosi to negatywne skutki w postaci zmian klimatycznych, które bezpośrednio oddziałują na świat organizmów żywych (ludzie, rośliny, zwierzęta). Nauczyciel zachęca uczniów do zastanowienia się, jakie działania można podjąć, aby zmniejszyć wpływ człowieka na zmiany klimatu. FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel prosi uczniów, aby dokończyli zdania: Dowiedziałem się, że oraz Na zajęciach zaskoczyło mnie, że. Zadanie domowe Wykonaj zadanie z karty pracy w domu. Autorka scenariusza Hanna Habera nauczycielka i doradca metodyczny przyrody i geografii w Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli; autorka i współautorka publikacji metodycznych z zakresu przyrody, edukacji globalnej i wykorzystywania TIK w nauczaniu geografii. MALI GIGANCI 56

KARTA PRACY NR 1 Podczas projekcji zwróć uwagę na zagadnienia związane z klimatem Ameryki Północnej oraz światem roślin i zwierząt żyjącym w danej strefie klimatycznej, a następnie wykonaj poniższe zadania. 1. Uzupełnij zdania. Mały pręgowiec to gryzoń z rodziny wiewiórkowatych, który zamieszkuje lasy... Ameryki Północnej. Inne trzy zwierzęta żyjące na tym obszarze, to:...,...,.... Pasikoniszka to gatunek gryzonia z rodziny chomikowatych, który występuje na obszarach... Ameryki Północnej. Inne trzy zwierzęta żyjące na tym obszarze to:...,...,.... 2. Podaj nazwy dwóch stref klimatycznych występujących w Ameryce Północnej, których dotyczył film. Uzasadnij swój wybór. strefa klimatów... świadczy o tym......... strefa klimatów... świadczy o tym......... MALI GIGANCI 57

KARTA PRACY NR 2 Grupa I Posługując się atlasem geograficznym, dobierzcie odpowiednie mapy, aby uzyskać informacje na temat zaznaczonej strefy klimatycznej, a następnie uzupełnijcie tabelę, zachowując układ stref klimatycznych zgodnie z zaznaczonym kierunkiem geograficznym. STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA TYP KLIMATU N Strefa klimatów......... Grupa II Posługując się atlasem geograficznym, dobierzcie odpowiednie mapy, aby uzyskać informacje na temat zaznaczonej strefy klimatycznej, a następnie uzupełnijcie tabelę, zachowując układ stref klimatycznych zgodnie z zaznaczonym kierunkiem geograficznym. STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA TYP KLIMATU N Strefa klimatów......... MALI GIGANCI 58

Grupa III Posługując się atlasem geograficznym, dobierzcie odpowiednie mapy, aby uzyskać informacje na temat zaznaczonej strefy klimatycznej, a następnie uzupełnijcie tabelę, zachowując układ stref klimatycznych zgodnie z zaznaczonym kierunkiem geograficznym. STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA TYP KLIMATU N Strefa klimatów............ Grupa IV Posługując się atlasem geograficznym, dobierzcie odpowiednie mapy, aby uzyskać informacje na temat zaznaczonej strefy klimatycznej, a następnie uzupełnijcie tabelę, zachowując układ stref klimatycznych zgodnie z zaznaczonym kierunkiem geograficznym. STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA TYP KLIMATU N......... Strefa klimatów.................. MALI GIGANCI 59

Grupa V Posługując się atlasem geograficznym, dobierzcie odpowiednie mapy, aby uzyskać informacje na temat zaznaczonej strefy klimatycznej, a następnie uzupełnijcie tabelę, zachowując układ stref klimatycznych zgodnie z zaznaczonym kierunkiem geograficznym. STREFY KLIMATYCZNE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ STREFA KLIMATYCZNA TYP KLIMATU Strefa klimatów... N...... MALI GIGANCI 60

KLIMATOGRAMY Klimat umiarkowany ciepły przejściowy Klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy z odmianą wybitnie suchą MALI GIGANCI 61

ROŚLINY I ZWIERZĘTA WYSTĘPUJĄCE NA PUSTYNI SONORA Mysz pasikoniszka oraz grzechotnik. W tle widoczne gigantyczne kaktusy, których na pustyni Sonora jest ponad 50 gatunków. Pasikoniszka i myszołowiec w otoczeniu saguaro sukulentów z rodziny kaktusowatych. MALI GIGANCI 62

Saguaro osiągają wysokość do 20 m. Ich wiek ocenia się na 200 lat. Mogą ważyć powyżej 8 ton. Źródło zdjęcia: https://pixabay.com/ MALI GIGANCI 63

Pasikoniszka i skorpion. Jaszczurka podczas polowania. ROŚLINY I ZWIERZĘTA WYSTĘPUJĄCE NA TERENIE AMERYKAŃSKICH LASÓW LIŚCIASTYCH I MIESZANYCH Pręgowiec i łoś w jesiennej scenerii. Wilk szary. MALI GIGANCI 64

Puchacz wirginijski. Pręgowiec gryzoń z rodziny wiewiórkowatych, którego środowiskiem są głównie lasy liściaste. MALI GIGANCI 65

KARTA PRACY W DOMU Schematyczny rysunek przedstawia diagram diamentowy. W każde pole diagramu wpisz propozycje działań zapobiegającym zmianom klimatu, które każdy może podjąć w życiu codziennym. Najważniejsze i najbardziej skuteczne propozycje działań umieść na górze diagramu, mniej istotne na dole. Krótko uzasadnij swój wybór. Uzasadnienie wyboru:............ MALI GIGANCI 66

Przyroda (NPP: SP kl. 4) Pory roku a przystosowania organizmów do zmieniających się warunków życia Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku; wymienia czynniki warunkujące życie na lądzie; określa przystosowania wybranych organizmów do zmieniających się wraz z porami roku warunków życia. Metody i formy pracy praca indywidualna i w grupach; burza mózgów; sesja plakatowa; dyskusja kierowana; mapa myśli. Środki dydaktyczne karty pracy; kolorowe klocki lego: białe, żółte, zielone, czerwone; karteczki samoprzylepne; tablica multimedialna lub zestaw multimedialny. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Przyroda (NPP: SP kl. 4) III. Pogoda, składniki pogody, obserwacje pogody. Uczeń: 8) opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. Uczeń: 6) wymienia i opisuje czynniki warunkujące życie na lądzie oraz przystosowania organizmów do życia. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Mali giganci. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na aspekty związane z pogodą oraz przystosowaniem organizmów do warunków życia zmieniających się wraz z porami roku. Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy. Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji. Przypomina uczniom, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na aspekty związane z pogodą oraz przystosowaniem organizmów do warunków życia zmieniających się wraz z porami roku. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 1 (patrz s. 69). Po upływie wyznaczonego czasu chętni prezentują swoje prace na forum klasy. Z wszystkich uzupełnionych kart pracy powstaje plakat Wizytówka ulubionej pory roku. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy (kolorowe klocki lego: białe zima, żółte lato, zielone wiosna, czerwone jesień) i rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 70 73). Zadaniem dzieci jest opracowanie mapy myśli, przedstawiającej cechy pogody w Polsce w poszczególnych porach roku. Każda grupa opisuje pogodę innej, losowo wybranej pory roku. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne grupy prezentują swoje prace. Opracowane mapy myśli tworzą wystawę klasową, która charakteryzuje zmiany pogody w Polsce w ciągu roku. Nauczyciel prosi uczniów, aby indywidualnie zastanowili się, co zmienia się w ich codziennym funkcjonowaniu wraz z nadejściem kolejnych pór roku. Mogą brać pod uwagę np. dostosowanie sposobu ubierania się, odżywianie, spędzanie wolnego czasu, ogrzewanie lub chłodzenia domu, prace w ogrodzie, zabawy na powietrzu. Swoje przemyślenia każde z dzieci zapisuje lub rysuje na czterech karteczkach samoprzylepnych (jedna karteczka przeznaczona dla jednej pory roku). Następnie uczniowie, przemieszczając się po sali lekcyjnej, przyklejają swoje karteczki do plakatów prezentujących poszczególne pory roku. Chętni mogą zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy. Nauczyciel podsumowuje ćwiczenie stwierdzeniem, że zmieniające się pory roku wpływają na wiele dziedzin naszego życia. MALI GIGANCI 67

Prowadzący zachęca uczniów, by zastanowili się, jak zmiana pogody w poszczególnych porach roku wpływa na zachowanie zwierząt. Dzieci swobodnie się wypowiadają, a ich odpowiedzi są zapisywane na tablicy. Przewidywane odpowiedzi Zimą, niektóre ptaki przylatują do nas z dalekiej północy, np. gile i jemiołuszki. Zimą ptaki stroszą piórka, żeby im było cieplej. Latem zwierzęta opiekują się swoimi dziećmi, np. bociany. Pod koniec lata i na początku jesieni niektóre ptaki, np. bociany i łabędzie, odlatują z Polski do ciepłych krajów. Wraz z nadejściem wiosny wracają do Polski. Niedźwiedzie i borsuki zapadają w sen zimowy. Wiewiórka gromadzi zapasy na zimę zbiera nasiona, orzechy i grzyby. Zwierzęta zmieniają futro z letniego na zimowe, które jest bardziej gęste i lepiej chroni przed zimnem. Niektóre zwierzęta, np. gronostaj, zmieniają kolor futra (zimą jest białe, a latem brązowe). Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 3 (patrz s. 74). Prezentuje kadry z filmu Mali giganci z wybranymi zwierzętami. Prosi uczniów, aby w grupach uzupełnili tabele. Wybrany zespół przedstawia efekty swojej pracy. Pozostałe grupy uzupełniają wypowiedzi kolegów. Przewidywane odpowiedzi ZWIERZĘTA Z FILMU MALI GIGANCI NA PUSTYNI GORĄCEJ W LESIE LIŚCIASTYM zwierzę przystosowania zwierzę przystosowania mysz pasikoniszka odporna na jad skorpiona bardzo szybka pręgowiec robi zapasy na zimę zapada w zimowy sen jest bardzo szybki myszołowiec ma świetny wzrok jest bardzo szybki puchacz ma ostre szpony i zagięty diób skorpion jest jadowity wilk ma ostre kły Nauczyciel przypomina uczniom, że każdy organizm uzależniony jest od warunków, jakie panują w środowisku. Do najważniejszych czynników środowiskowych mających duży wpływ na życie organizmów lądowych należą: dostęp do wody, rodzaj podłoża, wiatr, nasłonecznienie i temperatura. FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel prosi uczniów, aby dokończyli zdania: Dowiedziałem się, że oraz Na zajęciach zaskoczyło mnie, że. Zadanie domowe Narysuj na środku kartki wymyślone przez siebie zwierzę, nadaj mu nazwę i opisz, w jaki sposób zdobywa pokarm, porusza się, broni przed zagrożeniami i przystosowuje do zmieniających się pór roku. Autorka scenariusza Hanna Habera nauczycielka i doradca metodyczny przyrody i geografii w Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli; autorka i współautorka publikacji metodycznych z zakresu przyrody, edukacji globalnej i wykorzystywania TIK w nauczaniu geografii. MALI GIGANCI 68

KARTA PRACY NR 1 Zapisz nazwę swojej ulubionej pory roku i krótko uzasadnij swój wybór. Wymyśl i narysuj logo (symbol) wybranej pory roku. Moja ulubiona pora roku... Lubię..., ponieważ..................... MALI GIGANCI 69

KARTA PRACY NR 2 GRUPA I Opracujcie mapę myśli przedstawiającą cechy pogody wiosennej. Uwzględnijcie odpowiedzi na poniższe pytania. Kiedy się rozpoczyna i kończy dana pora roku? Ile trwa opisywana pora roku? Czy Słońce w południe jest wysoko, czy nisko? Jaka jest temperatura powietrza wysoka, czy niska? Jaka jest długość dnia i nocy i czy dzień się wydłuża, czy skraca? Jakie są opady i osady? Czy jest ich dużo, czy mało? Cechy pogody wiosennej MALI GIGANCI 70

GRUPA II Opracujcie mapę myśli przedstawiającą cechy pogody letniej. Uwzględnijcie odpowiedzi na poniższe pytania. Kiedy się rozpoczyna i kończy dana pora roku? Ile trwa opisywana pora roku? Czy Słońce w południe jest wysoko, czy nisko? Jaka jest temperatura powietrza wysoka, czy niska? Jaka jest długość dnia i nocy i czy dzień się wydłuża, czy skraca? Jakie są opady i osady? Czy jest ich dużo, czy mało? Cechy pogody letniej MALI GIGANCI 71

GRUPA III Opracujcie mapę myśli przedstawiającą cechy pogody jesiennej. Uwzględnijcie odpowiedzi na poniższe pytania. Kiedy się rozpoczyna i kończy dana pora roku? Ile trwa opisywana pora roku? Czy Słońce w południe jest wysoko, czy nisko? Jaka jest temperatura powietrza wysoka, czy niska? Jaka jest długość dnia i nocy i czy dzień się wydłuża, czy skraca? Jakie są opady i osady? Czy jest ich dużo, czy mało? Cechy pogody jesiennej MALI GIGANCI 72

GRUPA IV Opracujcie mapę myśli przedstawiającą cechy pogody zimowej. Uwzględnijcie odpowiedzi na poniższe pytania. Kiedy się rozpoczyna i kończy dana pora roku? Ile trwa opisywana pora roku? Czy Słońce w południe jest wysoko, czy nisko? Jaka jest temperatura powietrza wysoka, czy niska? Jaka jest długość dnia i nocy i czy dzień się wydłuża, czy skraca? Jakie są opady i osady? Czy jest ich dużo, czy mało? Cechy pogody zimowej MALI GIGANCI 73

KARTA PRACY NR 3 Po obejrzeniu karów z filmu Mali giganci wpiszcie w odpowiednie miejsce tabeli nazwy prezentowanych zwierząt oraz ich przystosowania do życia w środowisku lądowym. ZWIERZĘTA Z FILMU MALI GIGANCI NA PUSTYNI GORĄCEJ W LESIE LIŚCIASTYM zwierzę przystosowania zwierzę przystosowania MALI GIGANCI 74

KADRY DO KARTY PRACY NR 3 Mysz pasikoniszka i myszołowiec. Mysz pasikoniszka i skorpion. Wilk szary. MALI GIGANCI 75

Puchacz. Pręgowiec i jego zapasy na zimę. MALI GIGANCI 76

Biologia (NPP: SP kl. 5 8, SPP: GIM kl. 2 3) Przyroda (NPP: SP kl. 4) Wędrówki dinozaurów przystosowaniem do przeżycia Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: wymienienia rodzaje zależności występujących między organizmami; wyjaśnienia, w jaki sposób drapieżniki i roślinożercy wzajemnie regulują swoją liczebność; omawia przystosowania roślinożerców do zjadania pokarmu roślinnego oraz ochrony przed drapieżnikami; omawia przystosowania organizmów do drapieżnictwa; porównuje przystosowania współczesnych roślinożernych i drapieżnych zwierząt z przystosowaniami gadów, żyjących miliony lat wcześniej; potrafi wykorzystywać nowoczesne programy komputerowe w celach edukacyjnych. Metody i formy pracy praca indywidualna i w grupach; pogadanka; burza mózgów; odwrócona klasa; krąg wiedzy; karty pracy. Środki dydaktyczne karty pracy; zdjęcia; zestaw pytań. Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Biologia (NPP: SP kl. 6 8) VII. Ekologia i ochrona środowiska. Uczeń: 1) wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu oraz wykazuje, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami; 3) analizuje oddziaływania antagonistyczne: konkurencję wewnątrzgatunkową i międzygatunkową, pasożytnictwo, drapieżnictwo i roślinożerność. Biologia (SPP: GIM kl. 2 3) IV. Ekologia. Uczeń: 4) przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków, adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy; podaje przykłady obronnych adaptacji ich ofiar; 6) wyjaśnia, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność. Przyroda (NPP: SP kl. 4) II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce. 6. Wskazywanie przystosowań organizmów do środowiska życia i zdobywania pokarmu. 7. Dostrzeganie zależności występujących między poszczególnymi składnikami środowiska przyrodniczego, jak również między składnikami środowiska a działalnością człowieka. I. Sposoby poznawania przyrody. Uczeń: 6) korzysta z różnych źródeł wiedzy o przyrodzie. VI. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy. Uczeń: 9) odróżnia organizmy samożywne i cudzożywne, podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się, wskazuje przystosowania w budowie organizmów do zdobywania pokarmu; Spacer z dinozaurami 77

Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Spacer z dinozaurami. Przed lekcją nauczyciel kopiuje karty pracy oraz prosi uczniów, by przygotowali jak najwięcej informacji na temat dinozaurów, ich przystosowań, trybu życia, okresu panowania na ziemi (karta pracy nr 1 patrz s. 80). Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel pyta uczniów, czy podobał im się obejrzany film oraz nawiązuje do informacji ogólnych na temat dinozaurów. Co uczniom szczególnie utkwiło w pamięci po obejrzeniu filmu? Na co zwrócili uwagę, przygotowując się do lekcji? Co ich szczególnie zainteresowało w materiałach źródłowych? Z jakimi problemami musiały zmagać się dinozaury na co dzień? Dlaczego dinozaury mogły osiągać tak duże rozmiary? (Ze względu na dużą wilgotność i ilość tlenu w powietrzu ok. 35%, obecnie to 21%). Dlaczego dinozaury mogły królować na Ziemi przez 150 mln lat? Na jakie przystosowania do przetrwania uczniowie zwrócili uwagę? Dlaczego dinozaury żyły i polowały grupowo? (Aby zwiększyć prawdopodobieństwo przetrwania. Roślinożercy stawali stadnie w obronie młodych i chorych, drapieżcy natomiast skuteczniej polowali na swoje ofiary). Dlaczego dinozaury przemierzały znaczne odległości? (Odbywały nawet kilkusetkilometrowe wędrówki w poszukiwaniu pożywienia oraz wody, wpływały na to także zmiany klimatyczne. Drapieżniki często podejmowały wędrówki za stadami roślinożerców). Nauczyciel opowiada kilka ciekawostek na temat przystosowań dinozaurów do życia, prezentując odpowiednie rysunki i zdjęcia (patrz s. 81), np.: wielkie kolce na grzbiecie kentozaura nie były jego bronią, jakby się mogło wydawać, ale służyły raczej jako wymiennik ciepła do utrzymania wyższej temperatury ciała; badania dowodzą, że dinozaury, w przeciwieństwie do dzisiejszych gadów, były stałocieplne wskazują na to chociażby ich gęsto unaczynione kości (co jest charakterystyczną cechą stałocieplnych ptaków i ssaków) czy mała powierzchnia ciała w stosunku do objętości; część dinozaurów miała ciała pokryte piórami, co dodatkowo izolowało przed utratą ciepła; w epoce dinozaurów najpopularniejszymi roślinami były paprotniki, które porastały ogromne obszary lądowe, tak jak obecnie trawa; paprotniki są ciężkostrawne i niskokaloryczne, dlatego aby się najeść do syta, roślinożercy musieli jeść prawie przez cały dzień; zęby szybko się ścierały i w ciągu życia były kilkukrotnie wymieniane; dinozaury połykały, podobnie jak dzisiejsze ptaki, kamienie (tzw. gastrolity), które wspomagały rozcieranie roślin w żołądkach. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel wprowadza uczniów w temat lekcji. Zauważa, że aby przetrwać, zwierzęta muszą mieć szereg przystosowań. W związku z tym między organizmami występuje szereg różnorodnych zależności i wzajemnych oddziaływań międzygatunkowych i wewnątrzgatunkowych, w tym pokarmowych. Oddziaływania te można podzielić na trzy grupy: neutralne, nieantagonistyczne i antagonistyczne. Neutralne to obojętne dla obu gatunków, np. wiewiórka i konik polny. Nieantagonistyczne to takie, w wyniku których przynajmniej jeden gatunek korzysta, a drugiemu nie przynoszą strat, np. współpraca glona i grzyba tworzących porost lub zjadanie pasożytów skórnych u nosorożca przez bąkojada. Oddziaływania antagonistycznie przynoszą straty przynajmniej jednemu gatunkowi. Nauczyciel zadaje pytania: Jakie znacie przykłady oddziaływań antagonistycznych, które występują w przyrodzie? - konkurencja roślinożerność, drapieżnictwo i pasożytnictwo Czy pamiętacie nazwy dinozaurów, widzianych na filmie, które były drapieżnikami? - np. Troodon, Alphadon, Hesperonychus, Quetzalcoatlus, Nanuasaurus, Chirostenotes Jakie miały przystosowania do bycia drapieżnikiem? - np. ostre kły, masywna budowa ciała, silne mięśnie, doskonały węch, wielkość ciała Jakie pojawiły się gatunki roślinożerne? - np. Pachyrhinosaurus, Edmontonia, Edmontosaurus Jakie miały przystosowania do zdobywania pokarmu i obrony przed drapieżnikami? - np. maskujące ubarwienie, stadny tryb życia, dobry słuch, współpraca między osobnikami, opieka nad potomstwem Czy współcześnie mamy w przyrodzie do czynienia z drapieżnictwem i roślinożernością? Czy przystosowania dzisiejszych gatunków są podobne do tych przed 200 mln lat? Nauczyciel rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 82). Zadaniem uczniów jest podać przykłady wymienionych w karcie oddziaływań, posegregować zdjęcia zwierząt, dzieląc je na drapieżne i roślinożerne, oraz dopasować rodzaj przystosowania do zdobywania i trawienia pokarmu. Poprawne odpowiedzi 2. Przystosowania do drapieżnictwa Przystosowania do roślinożerności 1, 2, 3, 4, 5, 9, 10, 11, 12, 17, 18, 19, 20, 21 4, 5, 6, 7, 8, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 22 Spacer z dinozaurami 78

3. Zwierzęta roślinożerne Pachyrhinosaurus Sarna Edmontonia Zając szarak Edmontosaurus Zwierzęta drapieżne Hesperonychus Questzalcoatlus (pterozaur) Manuasaurus Wilk szary Chirostenotes Troodon FAZA PODSUMOWUJĄCA Tę część lekcji nauczyciel może zrealizować na dwa sposoby. Nauczyciel dzieli klasę na cztero- lub pięcioosobowe grupy. Każda z grup przygotowuje na kartach pracy nr 3 (patrz s. 84) zestaw siedmiu pytań dotyczących omawianych treści. Następnie przedstawiciele poszczególnych zespołów zadają po jednym pytaniu grupie kolejnej (grupa pierwsza zadaje pytanie grupie drugiej, grupa druga zadaje pytanie grupie trzeciej itd.). Uczniowie wyznaczonej grupy mają pierwszeństwo w odpowiedzi na zadane pytanie. Za poprawne udzielenie odpowiedzi otrzymują punkty. Punkty przydzielają uczniowie grupy zadającej pytanie w konsultacji z nauczycielem (0 5 punktów). Jeżeli grupie nie uda się odpowiedzieć na pytanie, szansę otrzymują inne grupy, które zdobywają w ten sposób 1 punkt jako premię do swojej odpowiedzi. Jeżeli żadna z grup nie zgłosi się do udzielenia odpowiedzi, odpowiadają sami zadający pytanie, również otrzymując dodatkowy 1 punkt. Punkty systematycznie zapisywane są na tablicy i sumowane, a uczniowie odpowiednio nagradzani ocenami. Uczniowie siadają w kręgu na krzesłach. Nauczyciel zadaje po kolei pytania dotyczące omawianych zagadnień (przykładowe pytania patrz s. 85). Jeśli dany uczeń nie zna odpowiedzi, na pytanie mogą odpowiadać inni, po podniesieniu ręki. Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń przesiada się o jedno miejsce dalej staje za krzesłem kolegi. Na zakończenie zajęć nauczyciel nagradza osoby, które przemieściły się o największą liczbę miejsc. Zadanie domowe Przygotujcie w grupach krótki interaktywny quiz dotyczący zagadnień i treści poruszanych na lekcji, np. za pomocą aplikacji Kahoot*. Po sprawdzeniu testów przez nauczyciela najciekawsze prace zostaną zaprezentowane klasie na kolejnej lekcji, a pozostali uczniowie będą mogli dołączyć do gry. Autorka scenariusza Joanna Urbańska nauczyciel biologii, chemii i fizyki w Gimnazjum im. Jana Pawła II w Susku; nagrodzona tytułem Nauczyciela Roku 2016 w konkursie Głosu Nauczycielskiego i MEN; założycielka i prezes fundacji Edu-Inicjatywa, skupiającej się na działaniach na rzecz edukacji i ekologii; autorka scenariuszy zajęć edukacyjnych oraz doświadczeń chemicznych dla Centrum Wiedzy o Wodzie Hydropolis, scenariuszy w projekcie IBE Narzędzia w działaniu (scenariusz lekcji fizyki zdobył I miejsce w kraju), ekspertyzy dotyczącej niestandardowych metod sprawdzania efektów uczenia na lekcjach chemii dla IBE, projektów edukacyjnych dofinansowanych przez UE; ekspert i opiekun szkół podczas realizacji projektów unijnych. Bibliografia 1. Encyklopedia Odkrycia młodych Larousse Gallimard nr 3 (str. 44 45) i nr 4 (str. 54, 56, 61). 2. http://dinozaury.info/ciekawostki.php 3. http://dinosaurpictures.org/kentrosaurus-pictures 4. http://www.encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=gastrolit 5. http://jurapark.pl/blog/klub-paleomaniaka-odcinek-iv_bestie-na-diecie/ 6. http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,385786,dinozaury-wedrowaly-sezonowo-po-kilkaset-kilometrow.html 7. https://www.youtube.com/watch?v=rbs340ouf2w 8. http://www.npseo.pl/data/various/files/szkolenie_dzs_xxiw/kahoot+quiz+instrukta%c5%bc.pdf 9. https://www.youtube.com/watch?v=dpbivhk9ehi *Test przygotowuje się na stronie www.getkahoot.com, a rozwiązuje się na www.kahoot.it. W internecie można znaleźć szereg filmów i dokumentów pokazujących krok po kroku, jak przygotować test, np. https://www.youtube.com/watch?v=rbs340ouf2w oraz http://www.npseo.pl/data/various/files/ szkolenie_dzs_xxiw/kahoot+quiz+instrukta%c5%bc.pdf. Spacer z dinozaurami 79

KARTA PRACY NR 1 Na podstawie załączonych adresów postaraj się dowiedzieć jak najwięcej na temat życia, różnorodności gatunków, sposobów odżywiania oraz innych przystosowań do przeżycia. https://www.youtube.com/watch?v=hhmgrsda9pm https://www.youtube.com/watch?v=dpbivhk9ehi http://dinozaury.info/ Spacer z dinozaurami 80

ILUSTRACJE DO CIEKAWOSTEK KENTOZAUR GASTROLITY U DOLNOKREDOWEGO CERATOPSA Źródła ilustracji: http://dinosaurpictures.org/kentrosaurus-pictures, http://www.encyklopedia.dinozaury.com/index.php?title=gastrolit Spacer z dinozaurami 81

KARTA PRACY NR 2 1. Uzupełnij tabelę odpowiednimi przykładami podanych interakcji. bakterie w żołądku przeżuwacza wilk i sarna żuk gnojowy i kopytny ssak zając i trawa kleszcz i pies hieny i sępy RODZAJ ODDZIAŁYWANIA drapieżnictwo roślinożerność antagonistyczne mutualizm komensalizm nieantagonistyczne konkurencja pasożytnictwo 2. Dopasuj podane przystosowania do rodzaju odżywiania się zwierząt. 1. długi ogon 2. dobry słuch 3. silne szpony 4. dobry węch 5. silnie umięśnione nogi 6. życie stadne 7. pierwotniaki i grzyby w żołądku 8. długie kończyny 9. szybki bieg 10. maskujące umaszczenie ciała 11. duże oczy ułatwiające widzenie o zmroku 12. umiejętność skradania się 13. smukła sylwetka ciała 14. duże, ruchome małżowiny uszne 15. drobne kamienie (gastrolity) w żołądku 16. różnorodne wytwory skórne, kolce, pancerz itp. 17. dobry wzrok 18. ostre kły 19. szerokie nozdrza 20. stadny tryb życia 21. ostre pazury 22. długi układ pokarmowy Przystosowania do drapieżnictwa Przystosowania do roślinożerności Spacer z dinozaurami 82

3. Połącz przedstawione na ilustracjach zwierzęta ze sposobem odżywiania się. Zwierzęta drapieżne Zwierzęta roślinożerne Poza kadrami z filmu wykorzystano ilustracje z następujących źródeł: http://www.zajeczaki.pl/zajac.htm, http://www.wilk.pentex.pl/odmiany.php, https://commons.wikimedia.org/wiki/file:reh11ibb.jpg Spacer z dinozaurami 83

KARTA PRACY NR 3 Na podstawie informacji omawianych na dzisiejszej lekcji oraz zapamiętanych z filmu Spacer z dinozaurami napiszcie siedem pytań skierowanych do kolegów. Zwróćcie uwagę na to, aby były one precyzyjnie sformułowane. Pamiętajcie, że powinniście znać odpowiedzi na zadawane przez was pytania. Spacer z dinozaurami 84

PYTANIA I POLECENIA DO KOŁA WIEDZY Podaj trzy gatunki dinozaurów. Czy za panowania dinozaurów pojawiły się już ssaki? Co nazywamy oddziaływaniami antagonistycznymi? Co nazywamy oddziaływaniami nieantagonistycznymi? Wymień 5 przystosowań do drapieżnictwa. Dlaczego w układzie pokarmowym roślinożernych zwierząt żyją pierwotniaki i bakterie. Jakie strategie stosują zwierzęta, aby nie dać się zjeść drapieżnikom? Wymień 3. Czy pokarm roślinny jest łatwostrawny? Co to są gastrolity? Jakie występują oddziaływania międzygatunkowe? Omów znaczenie długiego ogona u drapieżnych ssaków. Dlaczego niektóre zwierzęta drapieżne prowadzą życie stadne? Dlaczego zwierzęta roślinożerne żyją stadnie? Dlaczego układ pokarmowy zwierząt roślinożernych jest znacznie dłuższy niż u zwierząt drapieżnych? Dlaczego u zwierząt występują wytwory skórne, takie jak kolce czy pancerz? Omów znaczenie drapieżników na regulację liczebności polucji innych gatunków zwierząt. Jak zmienia się liczebność drapieżników i ich ofiar w czasie? Dlaczego za zmniejszeniem liczby ofiar podąża zmniejszenie liczebności drapieżnych zwierząt? Wymień 5 przystosowań ofiar do tego, aby nie dać się zjeść. Spacer z dinozaurami 85

Geografia (NPP: SP kl. 7) Przeszłość geologiczna zaklęta w skałach (dzieje geologiczne obszaru Polski) Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: wykorzystuje różnorodne źródła informacji geograficznej, potrafi je analizować i wyciągać wnioski; wymienia nazwy głównych jednostek tektonicznych Europy i Polski oraz wskazuje je na mapie; opisuje na podstawie tabeli stratygraficznej najważniejsze wydarzenia geologiczne na obszarze Polski; wymienia nazwy er, w których wystąpiły ruchy górotwórcze; wymienia nazwy górotworów kaledońskich, hercyńskich i alpejskich oraz wskazuje je na mapie; zna pojęcie geologia, wie czym zajmuje się ta nauka. Metody i formy pracy praca indywidualna; burza mózgów; wykład ilustrowany; pokaz; karty pracy; dyskusja. Środki dydaktyczne karty pracy; przezroczyste naczynie (słoik), przezroczyste pojemniki zawierające: mąkę, kaszę, piasek, makaron, ryż itp.; tablica interaktywna lub zestaw multimedialny; podręcznik; atlas geograficzny; okazy geologiczne torfu, węgla brunatnego i węgla kamiennego (opcjonalnie). Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Geografia (NPP: SP kl. 7) IX. Środowisko przyrodnicze Polski na tle Europy [...]. Uczeń: 5) przedstawia wpływ ruchów górotwórczych i zlodowaceń w Europie na ukształtowanie powierzchni Polski. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Spacer z dinozaurami. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na możliwości powstawania skamielin z udziałem dinozaurów (odciski tropy, szkielety, cmentarzyska, zęby itp.) Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia uczniom temat lekcji i nakreśla jej cele. Przypomina, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na możliwości powstawania skamieniałości dinozaurów. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel objaśnia znaczenie terminu geologia i zakres badań, jakimi zajmuje się ta nauka. Informuje uczniów o płytowej budowie litosfery (zewnętrznej warstwy kuli ziemskiej) oraz o ruchach płyt wywołanych siłami wnętrza Ziemi, oraz o tym, że płyty rozsuwają się lub zderzają ze sobą. Przy wykorzystaniu mapy w podręczniku lub w atlasie geograficznym omawia położenie Polski na tle głównych jednostek tektonicznych Europy, następnie wykonuje krótkie i proste doświadczenie pokazuje uczniom przezroczyste pojemniki z przygotowanymi sypkimi materiałami, następnie wsypuje przygotowane produkty do słoika w dowolnej kolejności, ale tak, by uczniowie nie znali tej kolejności (czynność można wykonać np. za biurkiem); może przechylać słoik podczas wsypywania różnych produktów, aby warstwy miały różną miąższość. Potem pokazuje słój uczniom i pyta, w jakiej kolejności wsypywane były produkty, która warstwa jest najstarsza, a która najmłodsza, który osad (produkt) powstał jako trzeci. Spacer z dinozaurami 86

Nauczyciel informuje uczniów, że dzieje Ziemi, liczące około 4,6 mld lat, zostały podzielone na ery i okresy i zestawione w tabeli stratygraficznej. Najstarsze okresy znajdują się na dole tabeli, tak jak w pokazie warstwa produktu wsypana do słoja pierwsza. Banalne doświadczenie pozwoli zapamiętać uczniom fakt, że tabelę stratygraficzną czyta się od dołu do góry, czyli od okresów najstarszych do najmłodszych. Uczniowie samodzielnie analizują tabelę stratygraficzną, zwracając uwagę na wydarzenia w poszczególnych okresach. Następnie określają okresy występowania ruchów górotwórczych (orogenez). Prowadzący rozdaje karty pracy nr 1 (patrz s. 88). Uczniowie, korzystając z mapy geologicznej Europy w podręczniku lub w atlasie, podają przykłady górotworów z poszczególnych orogenez i zapisują ich nazwy w tabeli. Nauczyciel przypomina pojęcie skamieniałości. Rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 89) i pyta, o czym informują nas skamieniałości. Uczniowie podają swoje propozycje, które po uzasadnieniu i zatwierdzeniu wpisywane są do tabeli. Przewidywane odpowiedzi warunki klimatyczne (temperatura, wilgotność powietrza, opady) skład gatunkowy flory i fauny zwyczaje zwierząt (rozmnażanie, dieta, życie stadne lub osobnicze itp.) budowa zwierząt rozmieszczenie lądów i oceanów skład chemiczny powietrza atmosferycznego oraz wód oceanów i jezior W odniesieniu do obejrzanego przez uczniów filmu nauczyciel pyta, czy w Polsce żyły dinozaury. Podaje informację o warunkach, jakie panowały na terenie Polski w okresie kredy. Niestety, nie były one zbyt korzystne dla dinozaurów, gdyż większa część obszaru obecnej Polski zalana była wodami mórz. Niemniej jednak na terenie naszego kraju dokonano wielu znalezisk mezozoicznych skamieniałości dinozaurów. Nauczyciel sygnalizuje, że zadanie domowe będzie polegało na odszukaniu w internecie wiadomości o miejscach znalezisk śladów dinozaurów na terenie Polski. Prowadzący prezentuje kadry z filmu (patrz s. 90) i prosi uczniów o komentarz dotyczący sposobu powstawania skamieniałości dinozaurów mezozoicznych. Przewidywane odpowiedzi masowe wymieranie (pożar, utonięcie, zatrucie gazami wulkanicznymi, spadek temperatury itp.) śmierć w wyniku ataku drapieżnika części szkieletu (zęby, pazury itp.) tropy jaja śmierć ze starości śmierć z braku pożywienia FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel podsumowuje lekcję, zwracając uwagę na znaczenie skał i skamieniałości w odtwarzaniu dziejów Ziemi. Zadanie domowe Korzystając z różnych źródeł informacji, przedstaw lokalizację miejsc na obszarze Polski, w których odnaleziono ślady dinozaurów z ery mezozoicznej. Autor scenariusza Paweł Słowiak nauczyciel geografii i przyrody w V LO im. A. Witkowskiego w Krakowie, nauczyciel geografii w Zespole Szkolno-Przedszkolnym im T. Kościuszki w Ryczowie oraz w Prywatnym Gimnazjum z Oddziałami Dwujęzycznymi nr 2 im. Noblistów Polskich w Krakowie; autor artykułów naukowych z zakresu geografii fizycznej oraz współautor publikacji popularnonaukowych, m.in.: Cuda Natury 2, Encyklopedia Podręczna oraz Encyklopedia Powszechna; ma uprawnienia przewodnika beskidzkiego. Spacer z dinozaurami 87

KARTA PRACY NR 1 Wpisz po trzy nazwy górotworów Europy powstałych w podanych okresach górotwórczych. Wykorzystaj mapy geologiczne w podręczniku lub w atlasie geograficznym. Nazwy górotworów z poszczególnych orogenez (ruchów górotwórczych) orogeneza kaledońska orogeneza hercyńska orogeneza alpejska Spacer z dinozaurami 88

KARTA PRACY NR 2 Zapisz w tabeli, jakich informacji dostarczają nam skamieniałości. Informacje o dziejach Ziemi, jakich dostarczają nam skamieniałości ( Przeszłość geologiczna Polski zaklęta w skałach ) Spacer z dinozaurami 89

KADRY Z FILMU Spacer z dinozaurami 90

Geografia (SPP: GIM kl. 2 3) Przeszłość geologiczna zaklęta w skałach (dzieje geologiczne obszaru Polski) Czas realizacji tematu 45 min Cele lekcji Uczeń: wykorzystuje różnorodne źródła informacji geograficznej, potrafi je analizować i wyciągać wnioski; wymienia nazwy głównych jednostek tektonicznych Europy i Polski oraz wskazuje je na mapie; charakteryzuje główne jednostki tektoniczne Polski; opisuje na podstawie tabeli stratygraficznej najważniejsze wydarzenia geologiczne na obszarze Polski; wymienia nazwy er, w których wystąpiły ruchy górotwórcze; wymienia nazwy górotworów kaledońskich, hercyńskich i alpejskich oraz wskazuje je na mapie; opisuje proces powstawania węgla kamiennego; rozpoznaje rodzaje węgla i charakteryzuje warunki, w których powstawały. Metody i formy pracy praca indywidualna; burza mózgów; wykład ilustrowany; pokaz; karty pracy; dyskusja. Środki dydaktyczne karty pracy; przezroczyste naczynie (słoik), przezroczyste pojemniki zawierające: mąkę, kaszę, piasek, makaron, ryż itp.; tablica interaktywna lub zestaw multimedialny; podręcznik; atlas geograficzny; okazy geologiczne torfu, węgla brunatnego i węgla kamiennego (opcjonalnie). Powiązanie scenariusza z podstawą programową przedmiotu Geografia (SPP: GIM kl. 2 3) 1. Mapa umiejętność czytania, interpretacji i posługiwania się mapą. Uczeń: 8) analizuje i interpretuje treści map ogólnogeograficznych, tematycznych, turystycznych. 4. Położenie i środowisko przyrodnicze Polski. Uczeń: 2) opisuje najważniejsze wydarzenia (obrazy) z przeszłości geologicznej Polski: powstanie węgla kamiennego, powstawanie gór oraz zalewy mórz. Przygotowanie do lekcji Lekcja powinna się odbyć po obejrzeniu filmu Spacer z dinozaurami. Przed projekcją nauczyciel prosi uczniów, by zwrócili uwagę na możliwości powstawania skamielin z udziałem dinozaurów (odciski tropy, szkielety, cmentarzyska, zęby itp.) Przebieg lekcji FAZA WSTĘPNA Nauczyciel przedstawia uczniom temat lekcji i nakreśla jej cele. Przypomina, że podczas projekcji filmu mieli zwrócić uwagę na możliwości powstawania skamieniałości dinozaurów. FAZA REALIZACYJNA Nauczyciel przy wykorzystaniu mapy w podręczniku lub w atlasie geograficznym omawia położenie Polski na tle głównych jednostek tektonicznych Europy. Wykonuje krótkie i proste doświadczenie pokazuje uczniom przezroczyste pojemniki z przygotowanymi sypkimi materiałami, następnie wsypuje przygotowane produkty do słoika w dowolnej kolejności, ale tak, by uczniowie nie znali tej kolejności (czynność można wykonać np. za biurkiem); może przechylać sło- Spacer z dinozaurami 91

ik podczas wsypywania różnych produktów, aby warstwy miały różną miąższość. Potem pokazuje słój uczniom i pyta, w jakiej kolejności wsypywane były produkty, która warstwa jest najstarsza, a która najmłodsza, który osad (produkt) powstał jako trzeci. Nauczyciel informuje uczniów, że dzieje Ziemi, liczące około 4,6 mld lat, zostały podzielone na ery i okresy i zestawione w tabeli stratygraficznej. Najstarsze okresy znajdują się na dole tabeli, tak jak w pokazie warstwa produktu wsypana do słoja pierwsza. Banalne doświadczenie pozwoli zapamiętać uczniom fakt, że tabelę stratygraficzną czyta się od dołu do góry, czyli od okresów najstarszych do najmłodszych. Uczniowie samodzielnie analizują tabelę stratygraficzną, zwracając uwagę na wydarzenia w poszczególnych okresach. Następnie określają okresy występowania ruchów górotwórczych (orogenez). Prowadzący rozdaje karty pracy nr 1 (patrz s. 93). Uczniowie, korzystając z mapy geologicznej Europy w podręczniku lub w atlasie, podają przykłady górotworów z poszczególnych orogenez i zapisują ich nazwy w tabeli. Nauczyciel omawia proces powstawania węgla kamiennego, uwzględniając czynniki morfologiczne, klimatyczne i roślinne panujące w przeszłości. Jeśli to możliwe, prezentuje okazy geologiczne torfu, węgla brunatnego i węgla kamiennego. Nauczyciel przypomina pojęcie skamieniałości. Rozdaje karty pracy nr 2 (patrz s. 94) i pyta, o czym informują nas skamieniałości. Uczniowie podają swoje propozycje, które po uzasadnieniu i zatwierdzeniu wpisywane są do tabeli. Przewidywane odpowiedzi warunki klimatyczne (temperatura, wilgotność powietrza, opady) skład gatunkowy flory i fauny zwyczaje zwierząt (rozmnażanie, dieta, życie stadne lub osobnicze itp.) budowa zwierząt rozmieszczenie lądów i oceanów skład chemiczny powietrza atmosferycznego oraz wód oceanów i jezior W odniesieniu do obejrzanego przez uczniów filmu nauczyciel pyta, czy w Polsce żyły dinozaury. Podaje informację o warunkach, jakie panowały na terenie Polski w okresie kredy. Niestety, nie były one zbyt korzystne dla dinozaurów, gdyż większa część obszaru obecnej Polski zalana była wodami mórz. Niemniej jednak na terenie naszego kraju dokonano wielu znalezisk mezozoicznych skamieniałości dinozaurów. Nauczyciel sygnalizuje, że zadanie domowe będzie polegało na odszukaniu w internecie wiadomości o miejscach znalezisk śladów dinozaurów na terenie Polski. Prowadzący prezentuje kadry z filmu (patrz s. 95) i prosi uczniów o komentarz dotyczący sposobu powstawania skamieniałości dinozaurów mezozoicznych. Przewidywane odpowiedzi masowe wymieranie (pożar, utonięcie, zatrucie gazami wulkanicznymi, spadek temperatury itp.) śmierć w wyniku ataku drapieżnika części szkieletu (zęby, pazury itp.) tropy jaja śmierć ze starości śmierć z braku pożywienia FAZA PODSUMOWUJĄCA Nauczyciel podsumowuje lekcję, zwracając uwagę na znaczenie skał i skamieniałości w odtwarzaniu dziejów Ziemi. Zadanie domowe Korzystając z różnych źródeł informacji, przedstaw lokalizację miejsc na obszarze Polski, w których odnaleziono ślady dinozaurów z ery mezozoicznej. Autor scenariusza Paweł Słowiak nauczyciel geografii i przyrody w V LO im. A. Witkowskiego w Krakowie, nauczyciel geografii w Zespole Szkolno-Przedszkolnym im T. Kościuszki w Ryczowie oraz w Prywatnym Gimnazjum z Oddziałami Dwujęzycznymi nr 2 im. Noblistów Polskich w Krakowie; autor artykułów naukowych z zakresu geografii fizycznej oraz współautor publikacji popularnonaukowych, m.in.: Cuda Natury 2, Encyklopedia Podręczna oraz Encyklopedia Powszechna; ma uprawnienia przewodnika beskidzkiego. Spacer z dinozaurami 92

KARTA PRACY NR 1 Wpisz po trzy nazwy górotworów Europy powstałych w podanych okresach górotwórczych. Wykorzystaj mapy geologiczne w podręczniku lub w atlasie geograficznym. Nazwy górotworów z poszczególnych orogenez (ruchów górotwórczych) orogeneza kaledońska orogeneza hercyńska orogeneza alpejska Spacer z dinozaurami 93

KARTA PRACY NR 2 Zapisz w tabeli, jakich informacji dostarczają nam skamieniałości. Informacje o dziejach Ziemi, jakich dostarczają nam skamieniałości ( Przeszłość geologiczna Polski zaklęta w skałach ) Spacer z dinozaurami 94

KADRY Z FILMU Spacer z dinozaurami 95